Boshqaruvning: mohiyati, ahamiyati, zaruriyati, maqsadi va vazifalari nimalardan iborat

1. 
   Boshqaruvning: mohiyati, ahamiyati, zaruriyati, maqsadi va vazifalari nimalardan iborat
   

Boshqaruv tushunchasi tor m a’noda biror-bir tashkilot maqsadini aniqlash va unga erishish uchun zarur boMgan rejalashtirish, tashkil etish va nazorat jarayonlarining foyda keltirishi, samara berishi, faoliyat yo'nalishini to ‘g‘ri tan lay bilish, qarorlar qabul qila olishga ham da uning boshqarilishini nazorat qilishga va bu jarayonning borishiga bog‘liq b o ‘ladi. Boshqaruv nafaqat korxona doirasida, qolaversa, butun bir jam iyat, davlatni o ‘z tanlagan yo‘li maqsad va intilishlariga yetaklovchi, iqtisodiyotni kuchli, barqaror ishlovchi mexanizmga aylantirishda muhim ta ’sir etuvchi kuch hisoblanadi. Boshqaruvni jam iyatning iqtisodiy negizi bilan bog‘lab, shu bilan birga boshqaruvning ikki tashkiliy-texnikaviy va ijtim oiy-iqtisodiy tom onlarini hisobga olgan holda o ‘rganish lozim. Tashkiliy-texnikaviy boshqaruv aniq iste’mol qiymatini olish uchun m ahsulot tayyorlashda m ehnat taqsim oti va kooperatsiyasi bilan ajralib turadi. Ijtimoiy-iqtisodiy boshqaruv mavjud ishlab chiqarish m unosab atlari bilan b o g 'liq b o ‘lib, boshqaruv m aq sad larin i belgilaydi. Tashkiliy-texnikaviy boshqaruv m ehnat unumdorligi va ishlab chiqarish sam aradorligining oshishi uchun sharoit yaratishga imkon beruvchi faoliyat turidan iboratdir. Ijtimoiy-iqtisodiy boshqaruvning maqsadi ishlovchilar sam arali m ehnat qilishi uchun sharoit yaratish, ulam i ijtimoiy himoya qilishning ishonchli umumdavlat tizimini shakllantirish, bandlikni ta ’m inlash va aholining kam ta ’m inlangan qatlam larini qo'llab-quw atlashdan iboratdir. Boshqaruvning mohiyati ijtimoiy-iqtisodiy m unosabatlar darajasi, ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi va iqtisodiy aloqalarning murakkablashuvi bilan kengayib bo rad i. Boshqaruv ishlab chiqarish 5 jarayonida ishlab chiqarish vositalariga m uljarayonida ishlab chiqarish vositalariga m ulkchilikning turli shakllari mavjud b o ‘lgan sharoitda ishlab chiqaruvchilar o 'rtasida raqobatni shakllantirish, foydani m aksim allashtirishga qaratilgan b o ‘lsa, u bu ­ tun bir iqtisodiy tizim da ishlab chiqarish evaziga jam iyat ehtiyojini qondira oladigan bozor infratuzilm a elem entlari va ulam ing o ‘zaro aloqasini ta ’m inlovchi m exanizm ning barqaror ishlashiga, h ar bir fuqaro, guruh, uyushm a, tashkilot va m uassasalar m anfaatlarini e ’tiborga olgan holda ularning jah o n sahnasida o ‘z o ‘rniga ega b o ‘lishiga qaratilgan bo ‘ladi. B oshqaruvning asosini obyektiv iqtisodiy, ijtim oiy va boshqa qonunlarga asoslanuvchi huquqiy ilmiylik tashkil etadi. Bu qonunlam i o ‘rganish va ulam ing aniq vaziyatlarda nam oyon b o ‘lishini hisobga olgan holda xo‘jalik rahbarlari respublika iqtisodiyotini boshqarishning strategiya va taktikasini belgilaydilar. 1991-yil 31-avgustda 0 ‘zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligi e ’lon qilindi, shunday bir sharoitda davlat va iqtisodiyotni qayta qurishning bosh maqsadi Prezidentim iz I. Karimov tom onidan quyidagicha aniqlab berildi: «Pirovard maqsadim iz ijtimoiy yo‘naltirilgan barqaror bozor iqtisodiyotiga, ochiq tashqi siyosatga ega bo'lgan kuchh dem okratik huquqiy davlatni va fuqarolik jam iyatini barpo etishdan iborat». Uning amalga oshirilishi turli sohalarda olib boriladigan islohotlarga va boshqariladigan vazifalarga nechog‘lik bog‘liq bo ‘ladi. Ijtimoiy siyosiy sohada: — m a’muriy-buyruqbozlik, avtoritar tuzum m exanizm idan va tuzilm alaridan qutuhsh; — davlat qurilishining dem okratik huquqiy tam oyil va m e’yorlariga o ‘tish; — fuqarolik jam iyatiga o ‘tishning poydevorini qurish va boshqalar. Ijtimoiy-iqtisodiy sohada: — iqtisodiy faoliyatga erkinlik berish; — m ulkchilikning xilma-xilligi; — narx erkinligini ta ’minlash; — raqobat kurashiga o ‘tish; — ko‘p tarm oqli iqtisodiyotga ham da bozor m unosabatlariga o ‘tish va boshqalar. M a ’naviy sohada: — mustaqil va yangicha fikrlovchi kishilarni tarbiyalash, aqidabozlik va o ‘ta siyosatlashgan m afkura hukm ronligidan qutulish. H ar qanday fan o ‘z predm eti, nazariyasi va uslublariga egadir. Predm et fanning qaysi sohaga tegishli ekanligini belgilaydi. Nazariya bu sohada ro ‘y beradigan jaray o n va hodisalarning ro ‘y berish qonuniyatlarini aniqlaydi. Izlanish usullari nazariyadan kelib chiqqan holda kishilar ilmiy va am aliy faoliyati qanday am alga oshishini ko‘rsatib berishi, fanning shu sohasida hodisalarni umumlashtirish va o ‘rganishning turli vositalari va usullari tizimini ishlab chiqishi lozim. B oshqaruv predm eti x o ‘jalik yuritishning barcha darajalarida boshqarishning qonunlari (qonuniyatlari), tamoyillari va m unosabatlarini o ‘rganishdan iboratdir. Boshqaruv munosabatlari ijtimoiy-iqtisodiy m unosabatlam ing ajralmas qismi bo‘lib, turli iqtisodiy, tashkiliy, ijtimoiy, m ehnat, psixologik va boshqa ko‘rinishlarda boMadi. Boshqaruv munosabatlari boshqaruv q o ‘l ostidagi xodim lar o ‘rtasidagi aloqa va o ‘zaro ta ’sim ing murakkab majmuyini ifodalaydi, dem ak, boshqaruv bu, eng aw alo, kishilarni boshqarishdir. Iqtisodiyotni boshqarishda bevosita boshqaruv obyekti (1.1 -chizm a) m ehnat jam oalari va alohida xodim lardan iboratdir. Faqat ularning m ehnat faoliyati vositasida ishlab chiqarishning moddiy unsurlari, ya’ni m ehnat vositalari va predm etlariga ta ’sir etiladi. Boshqarish ishini bajaruvchi idoralar va ularning rahbarlari boshqaruv subyektlari hisoblanadi. Boshqarish usullari kishilarni, jam iyatni obyektiv ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish qonunlari talablarini bajarishga undaydi. U lar aniq bir usul, uslub, maqsadga erishish yo'lini ifodalaydi.

2. 
   Boshqaruvning bozor iqtisodiyoti sharoitiga mos va xos tamoyillari va usullari-chi?
   

Ilmiy usulning boshqaruv muammolariga m untazam ravishda q o ‘llanilishi ilmiy boshqaruvning asosi bo ‘lgan. Am m o boshqaruv tafakkuri maktabi yaqinda kelib chiqqan. Boshqaruv ilmi Ikkinchi jahon urushi davrida Angliyada olim lar guruhi fuqarolar mudofaasi va o ‘t ochish pozitsiyalari inshootlarini optim al joylashtirish, kemaga qarshi bom balarni portlatish chuqurligini va transport karvonlarining konvoyini optimizatsiyalash kabi murakkab harbiy m asalalarni yechish topshirig‘ini olganda paydo bo‘lgan. 5 0 - 60-yillarda uslubiyot yangilanib, bir qator o ‘ziga xos usullarga aylanib sanoatda m uam m olam i echishda va har xil vaziyatlarda qaror qabul qilishda kengroq ishlatila boshladi. Bugungi kunda boshqaruv ilm ining m odel va usullari quyidagi m asalalarni hal qilishda ishlatiladi: shaharlarda transport oqim larini boshqarish va aeroportlarda harakat jadvalini optim izatsiyalashda, universitetlarda sinf va auditoriyalar ish jadvallarini tuzishda, superm ark e t va u n iv erm ag lard a g ‘a m lan g a n m o llarn i b o sh q arish d a , m ahsulotlam ing yangi turlarini ishlab chiqarishda, turli xil m ahsulotlam ing reklamasiga xarajatlam i taqsim lashda, m oddiy ta ’m inlashni rejalashtirishda, zavodda turli xil m ahsulotlam i ishlab chiqarish uchun asbob-uskunalar va m ehnat resurslarini taqsimlashda, mavsumga beysbol b o ‘yicha oliy liganing o ‘yin jadvalini tuzishda va h.k. Boshqaruv ilmining markaziy joyi tashkilot rahbarlarini tashkilotni bir butun holdagi narsa sifatida uning m anfaatlari uchun tashkilot tarkibiy qism larining o ‘zaro m unosabatlari bilan bog‘liq m uam m olam i hal qihshda ilmiy asos bilan ta’minlashdan iborat. Bu ham m a tashkilotlarIlmiy usulning boshqaruv muammolariga m untazam ravishda q o ‘llanilishi ilmiy boshqaruvning asosi bo ‘lgan. Am m o boshqaruv tafakkuri maktabi yaqinda kelib chiqqan. Boshqaruv ilmi Ikkinchi jahon urushi davrida Angliyada olim lar guruhi fuqarolar mudofaasi va o ‘t ochish pozitsiyalari inshootlarini optim al joylashtirish, kemaga qarshi bom balarni portlatish chuqurligini va transport karvonlarining konvoyini optimizatsiyalash kabi murakkab harbiy m asalalarni yechish topshirig‘ini olganda paydo bo‘lgan. 5 0 - 60-yillarda uslubiyot yangilanib, bir qator o ‘ziga xos usullarga aylanib sanoatda m uam m olam i echishda va har xil vaziyatlarda qaror qabul qilishda kengroq ishlatila boshladi. Bugungi kunda boshqaruv ilm ining m odel va usullari quyidagi m asalalarni hal qilishda ishlatiladi: shaharlarda transport oqim larini boshqarish va aeroportlarda harakat jadvalini optim izatsiyalashda, universitetlarda sinf va auditoriyalar ish jadvallarini tuzishda, superm ark e t va u n iv erm ag lard a g ‘a m lan g a n m o llarn i b o sh q arish d a , m ahsulotlam ing yangi turlarini ishlab chiqarishda, turli xil m ahsulotlam ing reklamasiga xarajatlam i taqsim lashda, m oddiy ta ’m inlashni rejalashtirishda, zavodda turli xil m ahsulotlam i ishlab chiqarish uchun asbob-uskunalar va m ehnat resurslarini taqsimlashda, mavsumga beysbol b o ‘yicha oliy liganing o ‘yin jadvalini tuzishda va h.k. Boshqaruv ilmining markaziy joyi tashkilot rahbarlarini tashkilotni bir butun holdagi narsa sifatida uning m anfaatlari uchun tashkilot tarkibiy qism larining o ‘zaro m unosabatlari bilan bog‘liq m uam m olam i hal qihshda ilmiy asos bilan ta’minlashdan iborat. Bu ham m a tashkilotlaruchun m uhim dir, lekin bu tam oyilni yirik tashkilotlarda qoMlash ixtisoslashtirishning yuqori darajasi tufayli qiyin boMishi m um kin. C herchm en, Akoff va Arnofflarning tasdiqlashicha: «Tashkilotda har bir funksional birlik (bo'linm a, bo‘lim yoki sektor) um um iy ishning bir qismini bajarishga majbur. Shu har bir qism tashkilotning um um iy maqsadlariga erishish uchun zarurdir. Biroq, m ehnatning bunday taqsim lanishining natijasi har bir funksional boNinma o ‘ziga tegishli boMgan m aqsadlarini ishlab chiqishidan iborat. M asalan, ishlab chiqarish boNimi, odatda, ishlab chiqarish chiqim - larini kam aytirish va ishlab chiqarish hajm ini k o ‘paytirish bilan shug‘ullanadi. M arketing bo‘limi sotish hajm ining birligi chiqim larini m inim um ga keltirish va u hajm ni maksimumga chiqarishga harakat qiladi. M oliya b o ‘limi tashkilotning sarm oya yo‘naltirish siyosatini optimizatsiya qilishga urinadi. KadrlarboMimi yaxshi ishchilarni minimal chiqim larda yollash va ulam i tashkilotda ushlab qolishga bor kuchini sarflaydi. Bu m aqsadlar har doim ham mohiyati bo‘yicha bir-biri bilan kelishmasdan ko'pincha bir-biriga zid bo'ladi». Q aror qabul qilishni m odellash va munosib usullar bo'yicha idora xizm atlari m utaxassislari m aqsadlar farq qilishi m unosabati bilan m um kin boMgan m urosalarni baholashga harakat qilib qaram a-qarshi m aqsadlarning balansini ta ’m inlab beradigan alternativ qarorlarni aniqlam oqdalar. Boshqamv ilmi nuqtayi nazaridan yondashuvni tushunish sizga idora mutaxassislari bilan m uom ala qilishga va tashkilot muam m olarining unum li yechimini aniq ifoda qilib, ular bilan ishlashga yordam beradi.

3.