Boshqaruv tartibiga qarshi mansabdorlik jinoyatlarining kriminologik xususiyatlari va korrupsion jinoyatlar bilan aloqadorligi

BOSHQARUV TARTIBIGA QARSHI MANSABDORLIK JINOYATLARINING KRIMINOLOGIK XUSUSIYATLARI VA KORRUPSION JINOYATLAR BILAN ALOQADORLIGI

Mansabdorlik jinoyatlarining tuzilishi, dinamikasi va hozirgi holati

Boshqaruv tartibiga qarshi mansabdorlik jinoyatlariga kriminologik tavsif uchun uning holati, tuzilishi, darajasi va dinamikasini o’rganish lozim.

O’rganilgan tadqiqot natijalariga ko’ra boshqaruv tartibiga

qarshi mansabdorlik jinoyatlari umumiy jinoyatchilikning 3,1%dan

7,2%ni tashkil qilmoqda. Ushbu jinoyatlar latentlik daraja-

sining yuqoriligi (95%)1, aksariyat jinoyatlarning tergov yoki

sudda ko’rilish jarayonida to’xtatilganligini inobatga olinsa, bu

ko’rsatkich haqiqatda, rasmiy ro’yxatga nisbatan yana yuqorilashishi

mumkin.Tahlil qilinayotgan davr mobaynida boshqa-

ruv tartibiga qarshi mansabdorlik jinoyatlarining oldini olish

va ularga qarshi kurash choralarining samaradorligi tahlil qilin-

sa, bu masalalarda ijobiy o’zgarish deyarli sezilmaydi. Lekin

ayrim yillarda jinoyatchilikka qarshi chora-tadbirlarning kuchay-

tirilganligi bundan mustasno, ushbu tadbirlar tufayli rasmiy

ro’yxatga olingan boshqaruv tartibiga qarshi mansabdorlik jinoyat-

lari miqdori oshganligi seziladi. Boshqaruv tartibiga qarshi

mansabdorlik jinoyatlarining xususiyatlarini aniqlash uchun biz

javobgarlikka tortilgan mansabdor shaxslarni emas, balki sodir

etilgan jinoyatlarning miqdor va sifat ko’rsatkichlarini tahlil

qilishga harakat qildik.

Boshqaruv tartibiga qarshi mansabdorlik jinoyatlari to’g’risi-

da aniq ma’lumotlarning yo’qligi ularning aksariyati g’araz niyatda

iqtisodiyot sohasidagi, mulkka qarshi jinoyatlar bilan birgalikda

sodir etilganligi bilan ham bog’liqdir. Mansabdor shaxs muayyan

sohaning mutaxassisi ekanligi, unga mansabga oid muayyan vakolat-

lar: juda ko’p miqdordagi mulkni boshqarish; boshqa shaxslar qila

olmaydigan hujjatlar bilan bog’liq ishlarni bajarish va h.k.

vakolatlarning berilganligi, ayrim nopok mansabdor shaxslar-

ning korrupsiya jinoyatlarini sodir etishga katta imkoniyatlar

yaratadi. Mansab mavqyeini suiiste’mol qilib, o’zlashtirish yoki

rastrata yo’li bilan o’zgalar mulkini talon-toroj qilish (JK

167-moddasi 2-qism «g» bandi), soliq va boshqa to’lovlarni

to’lashdan bo’yin tovlash (184-modda), bojxona to’g’risidagi qonun

hujjatlarini buzish (182-modda), bankrotlikni yashirish (181-mod-

da), O’zbekiston Respublikasi manfaatlariga xilof ravishda

bitimlar tuzish (175-modda), byudjet intizomini buzish (1841-mod-

da), sifatsiz mahsulot chiqarish yoki sotish (186-modda) kabi

jinoyatlar boshqaruv tartibiga qarshi mansabdorlik jinoyatlari

sifatida rasmiy ro’yxatga kiritilmaydi, chunki ular iqtisodiyot

yoki xo’jalik sohasidagi jinoyatlar ro’yxatiga kiritiladi. Shuning

uchun ham boshqaruv tartibiga qarshi mansabdorlik jinoyatlarini

aniqlash ancha murakkab. Bundan tashqari iqtisodiy yoki xo’jalik

jinoyatlari «sof» boshqaruv tartibiga qarshi mansabdorlik

jinoyatlariga nisbatan bir necha marta ko’p sodir etiladi.

Boshqaruv kыyaya______tartibiga qarshi mansabdorlik jinoyatlarining

ayrim turlari shuningdek, shaxsga, odil sudlovga, jamoat xavfsiz-

ligi va jamoat tartibiga qarshi jinoyatlar bilan birga sodir

etiladi.

Boshqaruv tartibiga qarshi mansabdorlik jinoyatlarining

darajasi haqida ma’lumotlarning noaniqligi boshqaruv apparati-

dagi rahbariy vazifalari sonining o’zgarib turishi, kadrlarni

tez-tez o’zgartirilishi bilan bog’liqdir. Bunday o’zgarishlar

natijasida kimlarni mansabdor shaxslar toifasiga kiritish yoki

kiritmasligi muammosining vujudga kelganligi sababli ham

jinoyatchilik dinamikasi haqida aniq ma’lumotga ega bo’lishning

imkoni bo’lmaydi.

Boshqaruv tartibiga qarshi mansabdorlik jinoyatlarining

aksariyati yuqori turuvchi yoki nazorat organlarining tekshiruvlari

natijasida aniqlanganligi ma’lum bo’ldi. Boshqaruv tartibiga

qarshi mansabdorlik jinoyatlarining muayyan qismi boshqa jinoyat-

larni tergov qilish jarayonida aniqlangan (17%). Jinoyat sodir

etganlikda gumon qilinib, so’roq berayotgan shaxsning u yoki boshqa

mansabdor shaxsga pora berganligi, mansab vakolatini sui-

iste’mol qilganligi yoki chetga chiqqanligi, mansab soxtakorligini

sodir etganligi, mansabiga sovuqqonlik bilan munosabatda bo’l-

ganligi kabi holatlar aniqlangan. Boshqaruv tartibiga qarshi

mansabdorlik jinoyatlari eng ko’pi (57%) matbuotda chop etilgan

tanqidiy maqolalar, fuqarolarning ariza yoki shikoyatlari asosida

huquqni muhofaza qilish organlari tomonidan tekshiruvlar

o’tkazilishi natijasida aniqlangan. Bunday tekshiruvlar boshqaruv

tartibiga qarshi mansabdorlik jinoyatlari bir yoki ikki marta

emas, ko’pincha uzoq vaqt mobaynida sodir etib kelinganini ko’rsat-

di. Bunday surunkali qilmishlar ko’proq 1-3 yil mobaynida (60%)

sodir etilganini ko’rsatadi. Bunday surunkali mansab vakolatini

suiiste’mol qilish ko’proq bir necha mansabdor shaxslar tomonidan

birgalikda sodir etilgan va davlat yoki jamoat mulkini g’ayri-

qonuniy ravishda o’zlashtirganlik bilan birga sodir etilgan.

Boshqaruv tartibiga qarshi mansabdorlik jinoyatlari o’z navbatida

uyushgan guruhlar yoki jinoiy uyushmalar tomonidan amalga

oshirilgan qilmishlarning asosiy qismini tashkil etadi. Tadqiq

etilayotgan jinoyatlarning aksariyati (73%) g’araz maqsadlarda va

boshqa mas’ul mansabdor shaxs bilan ishtirokchilikda sodir

etilgan, poraxo’rlik (JK 210-modda) va o’zlashtirish yoki rastrata

yo’li bilan talon-toroj qilish (JK 167-modda) jinoyatlari bilan

birgalikda sodir etilishi amalda ko’p uchraydi1.

Boshqaruv tartibiga qarshi mansabdorlik jinoyatlari krimi-

nologik xususiyatlariga ko’ra pora beruvchi va pora oluvchining

o’zaro jinoiy birlashuvi shaklidagi uyushganligi bilan xarakter-

lanadi. Ularning harakatlari bir-biriga chambarchas bog’liq bo’lib,

har ikki tomon ham, muayyan manfaatni ko’zlaydi. Ularning orasi-

dagi munosabatlari o’zaro bog’liq bo’lib, mulk talon-toroj qilina-

di.

Buning sababi o’sha vaqtdagi o’tish

davri qiyinchiliklari: aynan iqtisodiy va siyosiy sohadagi

o’zgarishlar bilan bevosita bog’liq bo’lgan. Keyinchalik jinoyatchi-

likka qarshi kurash choralari, shakllarining o’zgarishi, yangi qonun-

larning qabul qilinganligi, jinoiy javobgarlikning takomil-

lashtirilganligi, jamiyatdagi siyosiy, iqtisodiy muammolarning

hal etilgani, mulk shaklining ko’payganligi umuman jinoyatchilik,

jumladan, boshqaruv tartibiga qarshi mansabdorlik jinoyatlari-

ning ham birmuncha kamayishiga olib keldi. Umuman jinoyatchilik-

da boshqaruv tartibiga qarshi mansabdorlik jinoyatlari hissasi

ning kamayishi kuzatilsa-da, mansabdorlik jinoyatlari ichida

hokimiyat yoki mansab vakolatini suiiste’mol qilish, poraxo’rlik

jinoyatlarining kamaymayotgani, aksincha ayrim yillarda boshqa

mansabdorlik jinoyatlariga nisbatan ko’payganligini kuzatish

mumkin. Tadqiqotimiz natijalariga ko’ra boshqaruv tartibiga

qarshi mansabdorlik jinoyatlari subyektlari – mansabdor shaxslar

ijtimoiy tarkibining tubdan o’zgarganligini kuzatish mumkin.

Bunday tafovutlar XX asrning 80-yillari va so’nggi yillarida

sodir etilgan jinoyatlar subyektlari qiyoslanganida yaqqol sezila-

di. 80-yillarda sodir etilgan jinoyatlar subyektlarini asosan

sovxoz, kolxoz, zavod yoki fabrikalarning rahbarlari – mansabdor

shaxslari tomonidan ko’proq sodir etilgani kuzatilsa, hozirgi

davrga kelib bunday jinoyatlar subyektlarining 88%ni xizmatchi-

lar tashkil etmoqda. Bunday o’zgarish, avvalo, 1994 yilgi Jinoyat

kodeksi Maxsus qismi «Atamalarning huquqiy ma’nosi»da mansab-

dor shaxs va mas’ul mansabdor shaxsga berilgan ta’riflarning

avvalgi qonundagidan farq qilishi bilan ham bog’liqdir.

O’rganib chiqilgan jinoyat ishlarining 25%-46%da boshqaruv

tartibiga qarshi mansabdorlik jinoyatlarining subyektlari

huquqni muhofaza qilish organlarining xodimlari, 55%dan orti-

g’ida hokimiyat, bojxona, soliq organlarining mansabdor shaxslari

bo’lgan. Bunday xususiyatlar bir qator mualliflar tomonidan ham

ta’kidlanadi.

Alohida toifadagi jinoyatlarning kriminologik xususiyat-

lari, ularning sabablari va shart-sharoitlari, ularni sodir etgan

shaxslar va jinoyatchilikning tavsifi ilmiy tadqiq qilishda

ahamiyat kasb etadi. Albatta, bunday tadqiq qilish xususiyatlari

ham ilmiy asoslantirilgan va fanning uslublari orqali amalga

oshirilganida asosli xulosalarga ega bo’la oladi1.

Jinoyatlarning ilmiy asoslantirilgan kriminologik tavsi-

fi, ayniqsa, boshqaruv tartibiga qarshi mansabdorlik, uyushgan yoki

korrupsiya jinoyatlarining o’rganishda qator qiyinchiliklar bor.

Boshqaruv tartibiga qarshi mansabdorlik jinoyatlari ko’p qirrali

va alohida mansab vakolatlarni suiiste’mol qilish orqali sodir

etilgani uchun ham bu jinoyatlarga tavsif berishda muammolar

mavjud. Shu bilan ularni bir biridan farqlash, bu jinoyatlarning

ularga kriminologik tavsif, jinoyat sabablariga har taraflama

baho berish, mansabdorlik jinoyatlarini sodir etgan shaxslarni

alohida o’rganish ham nazarda tutiladi. Aynan shunday xususiyat-

larning jamlangan holda tahlil qilinishi mansabdorlik jinoyat-

larining kriminologik tavsifini bayon qila oladi.

Boshqaruv tartibiga qarshi mansabdorlik jinoyatlarining kri-

minologik tavsifining murakkabligi bu jinoyatlarning davlat

boshqaruvi bilan bog’liq hokimiyat va davlat organlari vakolat-

laridan kelib chiqqanligi bilan izohlanadi. Bunday fikrlar

jinoyat huquqi nazariyasida ham bildirilgan2. Boshqaruv tartibiga

qarshi mansabdorlik jinoyatlarining kriminologik tavsifi

alohida qonuniyatlariga ega ekanligi va bu qonuniyatlarga ko’ra

davlat boshqaruvi bilan bog’liq boshqa jinoyatlardan farq qilini-

shini ta’kidlash lozim.

Boshqaruv tartibiga qarshi mansabdorlik jinoyatlarining

o’zgarishi jamiyat, davlat boshqaruv tizimi rivojlanishi va o’zga-

rishi bilan chambarchas bog’liqdir. O’zbekistonda hozirda sodir

etilayotgan boshqaruv tartibiga qarshi mansabdorlik jinoyatlari-

ning xususiyatlari mustaqillik davrigacha bo’lgan jinoyatlardan

farq qilishini ko’rish mumkin. O’zbekiston Respublikasida musta-

qillikka erishilganidan so’ng boshqaruvning yangi shakli o’rnatil-

gani, tadbirkorlik va ishlab chiqarish munosabatlarining o’zgar-

ganligi munosabati bilan boshqaruv tartibiga qarshi mansabdor-

lik jinoyatlarining ham xususiyatlari o’zgardi. Avvalgi qonundagi

boshqaruv tartibiga qarshi mansabdorlik jinoyatlari tizimida

bojxona, tadbirkorlik, soliq sohasidagi mansabdorlik jinoyat-

larining sud amaliyotida uchramaganligi aynan davlat boshqaruvi-

ning rivojlanishi bilan bog’liqdir. Respublikamiz hududida

ilgari boshqaruv tartibiga qarshi mansabdorlik jinoyatlaridan

poraxo’rlik, mulkni talon-toroj qilish, mansab vakolatlarini

suiiste’mol qilish nisbatan ko’p sodir qilingan.

Davlat boshqaruvining va ijtimoiy munosabatlarning tubdan

o’zgarganligi munosabati bilan davlat hokimiyat organlari, huquq-

ni muhofaza qilish organlari tizimida ham katta o’zgarishlar

kuzatiladi. Jumladan, sobiq sovet davrida ichki ishlar organlari

tizimida «OBXSS» boshqarmasi bo’lgani bu davrda davlat yoki

jamoat mulkini talon-toroj qilish jinoyatlarining ko’p sodir

etilganidan dalolat bersa, hozirgi vaqtda uyushgan va korrupsiya

jinoyatchiligiga qarshi kurash boshqarmalari, iqtisodiy jinoyatchi-

likka qarshi kurash bo’limlarining tashkil etilgani jinoyatchilik

negizidagi o’zgarishlardan dalolat beradi. O’zbekiston Respublika-

sida jinoyatchilikka qarshi kurash nechog’lik keskin olib borili-

shiga qaramay, tashqi omillarning jinoyatchilikka ta’sir o’tkazishi

tabiiy hol, erkin bozor munosabatlarining rivojlanishi yangi

turdagi jinoyatchilikning vujudga kelishiga olib keldi. Buning

natijasida jinoyat sodir etish usullarining takomillashishi,

aholining tabaqalarga ajralishi ham jinoyatchilikka o’z ta’sirini

o’tkazmoqda. Boshqaruv tartibini muhofaza qilinishining tashkil

etilishida ichki ishlar idoralarida yangi xizmatlarning tashkil

etilganligi bir tarafdan himoya qilish ishlarining to’g’ri yo’lga

qo’yilganini ko’rsatsa, ikkinchi tarafdan bu sohada ham mansabdor-

lik jinoyatlarining mavjudligini ko’rsatadi. Jumladan, hoki-

miyat yoki mansab vakolatini suiiste’mol qilish, poraxo’rlik, hoki-

miyat harakatsizligi jinoyatlari sodir etilishi ko’payib borayot-

ganligi kuzatiladi. Davlat boshqaruv tizimining bunday o’zgarishi

ichki ishlar organlari xodimlarining avvalgi dunyoqarashlari

bugungi kun talablariga javob bera olmay qolganligi va bu o’zga-

rishlar ta’sirida boshqaruv tartibiga qarshi mansabdorlik

jinoyatlari kelib chiqmoqda. Jumladan, avvalgi tizimda ichki

ishlar organlarining faoliyati asosan davlat tashkilotlarini

muhofaza qilishga qaratilgan bo’lsa, hozirda xususiy tizimni ham

muhofaza qilish xizmatlari vujudga kelganligi, bunday xizmat-

larning soha hisobidan moddiy ta’minlanishi, bu xizmatlarning

endilikda, hatto alohida shaxslarni muhofaza qilinayotganligi,

davlatning ichki boshqaruv tizimidagi o’zgarishlar bilan bog’liq.

O’z-o’zidan boshqaruv tartibiga qarshi mansabdorlik jinoyatlari-

ning mohiyati ham o’zgardi va uning yangi ko’rinishlari vujudga

keldi. Ichki ishlar xizmatlari mohiyatining bunday shaklda o’zga-

rishi bu tizim tarkibining ham yangilanishiga, xodimlar o’rtacha

yoshining pasayishiga sabab bo’lganini ko’rish mumkin. Bunday

omillar ham boshqaruv tartibiga qarshi mansabdorlik jinoyatlari-

ning tuzilishi va mohiyatiga o’z ta’sirini o’tkazgan.

Olib borilgan tadqiqotlar natijalariga ko’ra, huquqni

muhofaza qilish organlari xodimlari tomonidan sodir etilgan bu

turdagi jinoyatlar boshqaruv tartibiga qarshi barcha mansabdorlik

jinoyatlarining 24,5%ni tashkil etgan. Bu sohadagi jinoyat-

larning ijtimoiy xavfliligi ularning ko’payib borishi bilan

emas, balki bu jinoyatlarning uyushgan yoki korrupsion ko’rinishda

bo’lishi bilan xavfli hisoblanadi.

Ushbu jinoyatchilik bu sohadagi ko’rinishlarining o’zgarishi va

yangicha shakllarining paydo bo’lishi obyektiv va subyektiv omil-

lar bilan bevosita bog’liq hisoblanadi. Davlat miqyosida bo’layotgan

siyosiy, iqtisodiy o’zgarishlar huquqni muhofaza qilish organlari

tizimidagi jinoyatchilikning ko’rsatkichlariga ham o’z ta’sirini

o’tkazadi. Agar boshqaruv tartibiga qarshi mansabdorlik jinoyat-

larida uyushgan jinoyatchilik yoki korrupsion jinoyatchilik xusu-

siyatlari mavjudligini hisobga oladigan bo’lsak, bu shakldagi

jinoyatchilikning aynan huquqni muhofaza qilish organlariga

borib taqalishi ularning sabablarini belgilab beradi. Korrupsiya

jinoyatchiligi nafaqat boshqaruv tartibiga qarshi mansabdorlik

jinoyatlarini, balki boshqa, hatto zo’rlik ishlatib sodir etiladi-

gan jinoyatlarni ham o’z ichiga olganligi munosabati bilan ayrim

mansabdor shaxslar, davlat organlarining yuqori turuvchi mansab-

dor shaxslarini og’dirib olinishini inobatga olib aytish mumkin-

ki, korrupsiya huquqni muhofaza qilish organlari tizimidagi

boshqaruv tartibiga qarshi mansabdorlik jinoyatlarining ko’payi-

shiga ham o’z ta’sirini o’tkazadi1.

Huquqni muhofaza qilish organlari tizimida huquqbuzarlik-

larning sodir etilishiga ba’zan qonunlardagi kamchiliklar yoki

qonunlar kolliziyasi sabab bo’lishi mumkin. Bunday kamchiliklar

qonunlarning noto’g’ri talqin qilinishiga, ayrim hollarda fuqaro-

larning qonuniy huquq va manfaatlari, davlat yoki jamoat man-

faatlarining buzilishiga olib keladi. Aksariyat hollarda huquqni

muhofaza qilish organlarining o’zaro bir-birlari bilan kelish-

masdan tuzgan qarorlari yoki ichki qoidalari ham shunday holat-

larni vujudga kelishiga sabab bo’ladi. O’zbekiston Respublikasi

mustaqillikka erishishi munosabati bilan Soliq qo’mitasi va

bojxona boshqarmalarining paydo bo’lishi va bu sohalarga oid

alohida qonunlarning qabul qilinishi natijasida bu qonunlar-

ning boshqa qonunlarga mos kelmay qolganligi haqida talay misol-

lar keltirish mumkin2. Soliqqa oid qonunchilikning qabul qili-

nishi bilan bu sohadagi qonunosti normativ hujjatlarni o’rganib

chiqilishi shuni ko’rsatadiki, bu sohadagi normativ hujjatlar

qonunchilikning qariyb 85%ni tashkil etganligini va bu qonun-

osti normativ hujjatlarning ayrim qoidalari soliq qonunlariga

mos emasligini ham ko’rish mumkin. Shuningdek, bunday jinoyat-

larning kelib chiqishida davlat siyosati iqtisodiy masalalarning

to’g’ri o’ylanmaganligi, ularni tatbiq etilishi (masalan, bojxona

to’lovlarining asossiz ravishda oshirib yuborilishi yoki imtiyozli

to’lovlarning kiritilishi), yuqori tashkilotlar tomonidan yoki

ichki nazoratning past darajada tashkil etilganligi, huquqni

muhofaza qilish organlari ishni huquqbuzarliklarning oldini

olishni tashkil etishning hamda rasmiylashtirish jarayonlarining

o’ta murakkabligi natijasida, bir-biriga zid bo’lgan yo’riqnoma-

larning chiqarilishi va ularni bajarilishini nazorat qilinishi-

ning kuchaytirilishi holatlarida, huquqni muhofaza qilish organ-

lari mansabdor shaxslarining jinoyatlarni ko’proq fosh etishga

intilishlari natijasi ham boshqaruv tartibiga qarshi mansab-

dorlik jinoyatlarining sabablaridan hisoblanadi1.

O’zbekiston Respublikasining «Sudlar to’g’risida»gi qonuni

73-moddasining 3-qismida «Sud qarorining bekor qilinishi yoki

o’zgartirilishining o’zi, sud qarorini chiqarishda qatnashgan

sudning, agar u ataylab qonun buzilishiga yoki jiddiy oqibatlarga

olib kelgan vijdonsizlikka yo’l qo’ymagan bo’lsa, javobgar bo’li-

shiga sabab bo’lmaydi»,- deyiladi. Qonunning bu normasi sudlar

tomonidan sodir etilgan xatolarning javobgarlikka tortilmas-

ligi uchun sun’iy zamin yaratadi. Jinoyat yoki ma’muriy huquq-

buzarlik haqidagi qonunlarda mansabdor shaxslarning sodir etgan

huquqbuzarliklari uchun javobgarligi nazarda tutilgan bo’lishiga

qaramay, «Sudlar to’g’risida»gi qonunda bunday normaning belgi-

lanishi qonunlar kolliziyasini vujudga keltiradi. Qonunlarning

o’zaro bir-biriga mutanosib emasligi huquqbuzarlik yoki jinoyat-

chilik darajasiga ham o’z ta’sirini o’tkazadi yoki jinoyatchilik

haqidagi umumiy holatlarning aniq bo’lishiga ham imkon ber-

maydi. To’g’ri, sudlarning xizmat faoliyatida qilmishni noto’g’ri

kvalifikasiya qilish yoki noto’g’ri qarorlar qabul qilish hollari

bo’lishi mumkin, bunday holatlarning har biri uchun sudning

javobgarligini belgilayverish ham to’g’ri bo’lmaydi. Lekin, JK

207-moddasida mansabdor shaxslarning mansab vakolatlariga

sovuqqonlik bilan qaraganliklari, JKning 231-moddasida adolat-

siz hukm, hal qiluv qarori, ajrim yoki qaror chiqarganlik uchun

jinoiy javobgarlik belgilangani ham inobatga olinishi lozim.

Sudyaning sovuqqonligi yoki vazifalariga loqaydlik bilan qara-

ganligi sababli adolatsiz hukm, hal qiluv qarori yoki ajrimning

chiqarilishi jabrlanuvchi yoki ayblanuvchilarning huquq va man-

faatlarining buzilishiga sabab bo’ladi, jabrlanuvchi jismoniy

yoki moddiy jafo ko’rmagan bo’lsa-da, ma’naviy zarar ham jiddiy

oqibat bo’lishi mumkin. Bunday loqaydlik yoki beparvolik uchun

sudyani javobgarlikdan ozod qilish to’g’risidagi qonun normasi

aynan JK 207-moddasiga ziddir.

Boshqaruv tartibiga qarshi mansabdorlik jinoyatlari tizimi-

da huquqni muhofaza qilish organlari mansabdor shaxslarini

jinoiy javobgar qilinishining o’ziga xos tartibi belgilangan.

JK 16-bobida «Odil sudlovga qarshi jinoyatlar» uchun jinoiy

javobgarlikning belgilanganligi nafaqat sudlar, balki huquqni

muhofaza qilish organlari xodimlari uchun ham majburiyat va

javobgarlikni nazarda tutadi. Jinoyat yoki boshqa qonunlarda

shaxsning u yoki bu qilmishi uchun javobgarlik belgilagan bo’lsayu,

boshqa qonunda uni aynan shunday qilishi uchun javobgarlikdan

ozod qilish huquqbuzarlik sodir etilishiga to’g’ridan-to’g’ri imkon

yaratish bilan tengdir.

O’zbekiston Respublikasining «Sudlar to’g’risida»gi qonunida

shunday norma bo’lishiga qaramay, amaliyotda sudyalarni javobgar

qilish haqidagi hukmlar mavjud. Albatta, mansabdor shaxslarning

o’z mansab vakolatlarini suiiste’mol qilganligi va mansabga

sovuqqonlik bilan qaraganligining ijtimoiy xavflilik daraja-

si yuqori va huquqni muhofaza qilish organlari xodimlari sodir

etgan huquqbuzarliklarining oqibatlari esa og’irroq hisoblanadi.

Inson huquqlarini himoya qilishga avvalo, huquqni muhofaza

qilish organlari mansabdor shaxslari mas’uldirlar. O’zbekiston

Respublikasi Konstitusiyasining 2-moddasida davlat organlari va

mansabdor shaxslarning jamiyat va fuqarolar oldida mas’ulligi

belgilab qo’yilgan.

Inson huquqlarini himoya qilishda sudlar tomonidan adolatli

qaror va hukmlarning qabul qilinishi katta ahamiyat kasb etadi,

aynan adolatli hukm yoki qaror odil sudlovning asosini belgilab

beradi. Huquqni muhofaza qilish organlari mansabdor shaxslari-

ning huquqbuzarliklariga hozirgi davrda jiddiy e’tibor beri-

lib, inson huquqlarini himoya qilish va adolat o’rnatish yo’lida

qator tadbirlarning amalga oshirilayotganligi diqqatga loyiq

hisoblanadi. Huquqni muhofaza qilish organlari mansabdor

shaxslarining turli jazoga tortilganliklari bilan bir qatorda

ular tomonidan yo’l qo’yilgan xatolari va suiiste’molchilikdan

ko’rilgan __________zararlarning o’rnini qoplash masalalariga ham alohida

e’tibor berilganligi insonning buzilgan huquqlarining tiklash-

ga bo’lgan munosabatni anglatadi.

Xuddi shunday ishlarning jazolarni ijro etish muassasa-

larida olib borilayotganligi ham alohida ahamiyat kasb etadi. Bir

tarafdan bunday harakatlar inson huquqlarini himoya qilish,

huquqiy demokratik davlat qurish jarayonida diqqatga loyiq bo’lsa,

ikkinchi tarafdan, hozirgi kunda ham mansabdor shaxslarning

hanuzgacha turli huquqbuzarliklarni sodir qilayotganliklari

achinarli holdir. Jumladan, jazoni ijro etish muassasalarida

sodir etilayotgan mansab huquqbuzarliklari mahkumlar huquqlari-

ning buzilishi yoki o’rnatilgan tartib-qoidalarning buzilishiga

sabab bo’ladi. Huquqni muhofaza qilish organlarining mansabdor

shaxslari har qanday fuqaro uchun hokimiyat vakili bo’lib

hisoblanadi.

Boshqaruv tartibiga qarshi mansabdorlik jinoyatlarining

hozirgi holati, tuzilishi, dinamikasining tahlili shuni ko’rsata-

diki, jamiyat rivojlanishi, ijtimoiy, iqtisodiy o’zgarishlar

bilan bu jinoyatlarning dinamikasi va holati ham o’zgarib boradi.

Jumladan, sobiq sho’rolar davrida sodir etilgan boshqaruv tarti-

biga qarshi mansabdorlik jinoyatlari turkumida asosan, korxona

va tashkilotlarda ko’proq talon-toroj va poraxo’rlik jinoyatlari-

ning sodir etilganligi kuzatilgan bo’lsa, mustaqillik davriga

kelib, hokimiyat yoki mansab vakolatlarini suiiste’mol qilish,

soliq va boshqa to’lovlarni to’lashdan bo’yin tovlash, poraxo’rlik,

bojxona to’g’risidagi qonun hujjatlarini buzish, mansab soxta-

korligi jinoyatlari ko’proq sodir etilgan. Shuningdek, bu sohadagi

mansabdorlik jinoyatlarining sodir etilish xususiyatlari ayniqsa

ishlab chiqarish va tadbirkorlik bilan bog’liq ravishda o’zgargan-

ligi uni alohida muammo sifatida o’rganishni talab qiladi.