Boshqaruv samaradorligi reja

Boshqaruv samaradorligi

REJA:

17.1 Boshqaruv samaradorligi tushunchasi.

17.2. Boshqaruv samaradorligi iqtisodiy ko’rsatkichlari.

17.3. Boshqaruvning ijtimoiy samaradorligi.

Tayanch so’z va iboralar:

Boshqaruv samaradorligi tushunchasi. Boshqaruv samaradorligi iqtisodiy ko’rsatkichlari.

17.1. Boshqaruv samaradorligi tushunchasi.

Boshqaruv jarayoni ishlab chiqarish-xo’jalik faoliyatining ajralmas qismidir, uning samaradorligini korxonaning oxirgi natijalari bo’yicha xulosada aniqlash mumkin.

Samaradorlik keng mazmunga ega bo’lib, bunda qo’yilgan maqsadlarga erishish natajalari bilan ishlab chiqarish xarajatlarini solishtirishdan iboratdir. Lotin tilida “samara” – harakatlik, ishlab chiqaruvchilar zaruriy natijani beruvchi ma’nolarini anglatadi. U inson faoliyatining barcha sohalarida: fanda, texnikada, siyosatda va mafkurada foydalaniladi. “Ishlab chiqarishni boshqarish samaradorligi” tushunchasida “ ishlab chiqarish samaradorligi” tushunchasini aniqlab olish lozim. Ishlab chiqarish samaradorligining oxirgi natijani foydalanilgan xajmi yoki harajat resurslariga (ishlab chiqarish natijasi (samara) va harajatlar o’rtasidagi farq) munosabati deb tushuniladi. Bu tushuncha ishlab chiqarishni rivojlanish jarayoni harakatiga baho beradi va uning sifat o’zgarishlarini yoritadi.

Boshqaruv samaradorligining shunday ko’p qirraliligi, uni ifodalash uchun ko’p shaklli tushunchalarni namoyon qiladi. Quyida hohlagan darajadagi boshqaruv tizimi asosiga kirgan samaradorlikning muhim tushunchalari keltirildi:

• 
  boshqaruv xodimlari mehneti samaradorligi;
  
• 
  boshqaruv apparatining boshqaruv faoliyati yoki uning alohida bo’limlari va tarmoqlari samaradorligi;
  
• 
  boshqaruv jarayonining samaradorligi (aniq boshqaruv qarorlarini ishlab chiqish va amalgam oshirish);
  
• 
  boshqaruv tizimlarining samaradorligi (boshqaruv tabaqasi, ishlab chiqarish boshqarishda mehnatchilarning ishtiroklarini hisobga olgan holda);
  
• 
  boshqaruv mehanizmining samaradorligi(uslublar, dastaklar, rag’batlar va rejali boshqaruv shakllari).
  

Bir tushunchadan boshqasiga o’tishda har bir tushunchaning mazmundorligi, aloqadorligi olib boradi.

Samaradorlikning o’z mazmuni va mohiyatiga iqtisodiy hamda ijtimoiy tavsifga ega holat sifatida urg’u beriladi. Samaradorlik turlari har xil maqsadlarni (o’zaro aloqador) va samaraning o’ziga xos shaklini (ijtimoiy v aiqtisodiy) ifodalaydi.

Boshqaruv samaradorligini aniqlashda quyidagilar hisobga olinadi va mazkur doirada namoyon bo’ladi: ishlab chiqarish doirasida va iste’mol doirasida. Birinchi holatda xo’jalik hisobida boshqaruv samaradorligi (korxona, firma), ikkinchidan esa, xalq xo’jaligidagi boshqaruv samaradorligi ilg’or boshqaruv tizimini solishtirma baholash va tanlash, rejalashtirish, takomillashtirish va boshqaruvni rivojlantirish uchun xizmat qilish mumkin. Ob’ktni baholashga bog’liq holda samaradorlikning to’liq (umumiy) va lokal (xususiy) turlarga bo’lish mumkin(11-jadval). Birinchi holda boshqaruv tizimini samaradorligi aniqlanadi. Ikkinchidan – boshqaruv resurslarini alohida turlaridan foydalanish samaradorligi (mehnat axborot moddiy) aniqlanadi.

11- jadval. Menejment samaradorligining turkumlanishi

Ko’rsatkichlar	Samaradorlik turlari
Samaradorlik mazmuni	Iqtisodiy, ijtimoiy
Namoyon bo’lish doirasi	Xalq xo’jaligida, xo’jalik hisobida
Baholash ob’ekti	To’liq (umumiy), lokal (xususiy)
Maqsadli mazmuni	Rejali, haqiqiy, me’yoriy (potensial) loyihali
Hisob – kitob usuli	Absolyut (mutloq), solishtirma

36-chizma. Ishlab chiqarishni boshqarish samaradorligini shakllantirish


Iqtisodiy samaradorlik

Lokal samaradorlik

To’liq samaradorlik

Ijtimoiy samaradorlik

Boshqa

riluvch

tizim

Ishlab chi qaruvchi va boshqaruv natijalari

Boshqaruv mehnati Boshqaruvning texnik vositasi

Axborot tizimi

Boshqa

ruvchi

tizim





Boshqaruv harajatlari

Ishchilar soni,

Asosiy ishlab chiqarish fanlari qiymati.

Meyorlangan aylanma vositalar qiymati.

Boshqaruv shartlar.

Ishlab chiqarishni konsentratsiya darajasi.

Hamkorlik darajasi

Boshqaruv samaradorligi, boshqaruvchi ob’ektning maqsadlarga erishishini ta’minlash, ya’ni harajatlar bilan taqqoslangan holda

Boshqaruvdagi nisbiy harajatlar

Operativlik, tashkillashtirish va tejamkorli- boshqaruvning yuqori samaradorligining muhim shartidir (36-chizma). Ishlab chiqarishni boshqarish tizimi birligi, uning samaradorligini sifat tavsilotlari orqali tarmoq konsern va korxonada qo’llanilishini ifodalaydi.

17.2. Boshqaruv samaradorligi iqtisodiy ko’rsatgichlari

Ko’rsatkich tushunchasi baholanayotgan predmetning, ob’ektning qandaydir xususiyatlarini, jihatlarini, tomonlarini tavsiflaydi. Boshqaruv samaradorligini belgilaydigan ko’rsatkichlarni uch guruhga bo’ish mumkin:

1. 
   Texnikaviy ko’rsatkichlar. Bu tur ko’rsatkichlar boshqaruvning texnik vositalarini (dastgohlar, hisoblash texnikalari va boshqalar) foydalanishning sifatlarini, belgilarini va ulardan foydalanish darajasini aniqlaydi.
   
2. 
   Tashkiliy ko’rsatkichlar. Bu tur ko’rsatkichlar boshqaruv jarayoninig tuzilishi, tashkiliy tuzilma, axborot va hujjatlar bilan ishlashni aniqlovchi tavsifga egadir.
   
3. 
   Ijtimoiy ko’rsatkichlar. Bu tur ko’rsatkichlar boshqaruv apparatining mehnat shartlarini, sanitariya gigiena, ruhiy, fiziologik, estetik tomonlarini va mehnatining ijtimoiy omillarini aniqlaydi.
   

Boshqaruv samaradorligining asosiy iqtisodiy ko’rsatkichlari quyidagilardir:

• 
  yillik iqtisodiy samara (keltirilgan harajatlar tejamkorligi);
  
• 
  boshqaruvni takomillashtirishda birvaqtli harajatlarini qoplash muddati;
  
• 
  boshqaruv apparati mehnet unumdorligining o’sishi.
  

Yillik iqtisodiy samara quyidagi tenglama orqali aniqlanadi: Э_й = Э_шй – З_уХЕ_n-

Bunda: Э_й - yillik iqtisodiy samara, so’m;

Э_шй – yillik shartli tejam, so’m;

З_у – birvaqtli harajatlar, so’m;

Е_n – solishtirma iqtisodiy samaradorlikning me’yoriy koeffisenti (o’lcham, qoplashning qayta me’yoriy muddatiga bog’liq).

Boshqaruv samaradorligi ikki xil usulda hisoblanishi mumkin:

Э_б = Р_к / З_б va Э_б = Р_б / З_б-

Bunda, Э_б – boshqaruv samaradorligi;

Р_к – oxirgi natija (samaradorlik korxonadan olinadi).

Р_б – faqat boshqaruv apparati faoliyati natijasi;

З_б – boshqaruv harajatlari;

Birvaqtli xarajatlar boshqaruvda quyidagicha aniqlanadi:

З_б = К + Н.

Bunda, K – capital xarajatlar, so’m;

H – capital bo’lmagan xarajatlar.

Ishlab chiqarishni boshqarishni takomillashtirishni loyihalashtirishning barcha bosqishlarida iqtisodiy samaradorlik asosiy mezon hisoblanadi. Ishlab chiqarish boshqaruvini takomillashtirishning loyihalashtirish oldi bosqichida, takomillashtirish nimadan iborat bo’ladi boshqaruvning yangi tizimi yuqori darajada samaradormi degan savollar tug’iladi. Loyihalashtirish bosqichida investitsiya hajmidan, xarajatlar guruhidan kelib chiqib yuqori iqtisodiy samaradorlikni iniq usullarini hisoblab chiqiladi. Boshqaruvni takomillashtirishda aniq tadbirlar ishlab chiqilgandan so’ng qo’llanilgandan keyin haqiqiy erishilgan tejamkorlik o’lchovi aniqlanishi zarur.

17.3. Boshqaruvning ijtimoiy samaradorligi

Boshqaruvni ijtimoiy samaradorligini miqdoriy bahosida mulkiy taqqoslash tavsifi va alohida xususiy yo’nalishlarga e’tiborlik xususiyati o’z ifodasini topadi. Boshqaruv apparatining mehnat unumdorlkigida muhim holat sifatida ishchilarning umumta’lim darajasini va malakasini oshirish, moddiy – maishiy sharoitlarini yaxshilash va boshqalar nazarda tutiladi. Iqtisodiy samaradorlik boshqaruvni takomillashtirishda boshqaruv apparatining mehnat va moddiy xarajatlarini kamaytirish, ijtimoiy – iqtisodiy omillarni qo’llash, ya’ni boshqaruv xodimlarining mehnat faolligini oshirish yoki mehnt qobiliyatlari susayishining oldini oluvchi, xodimlar qo’nimsizligini kamaytiruvchi va ishlovchilarning mehnat sharoitlarini yaxshilovchi tadbirlarni joriy qilish muhim ahamiyat kasb etadi.

Bozor sharoitida boshqaruvni ijtimoiy yo’nalishi kuchaytiriladi: boshqaruvni rivojlantirish moddiy – texnika bazasidan ijtimoiy – madaniy yo’nalishda foydalanish, korxonaning mulkchilik vositalari ahamiyatini, ishchilarning moddiy – maishiy sharoitlarini oshirish, ta’lim olish, madaniy vama’naviy vazifalarni chuqurlashtirish.

Menejer bozor munosabatlarida xo’jalik mehanizmini ijtimoiy, iqtisodiy va rag’batlantiruvchi omillarni, mehnat jamoasi tavsifini, kuch va malaka vositalarini qo’llash va takomillashtirishning sir – asrorlarini to’la o’zlashtirib olsagina boshqaruv faoliyatining samaradorligi va natijalarini ta’minlash muhiti yaratilar ekan.

O’z – o’zini tekshirish uchun savollar

1. 
   Boshqaruv samaradorligi deganda nimani tushunasiz?
   
2. 
   “Mezon” (kriteriya) va”ko’rsatkich” bir xil tushunchalarmi?
   
3. 
   Boshqarish samaradorligini tahlil qilishda qanday ko’rsatkichlar qo’llaniladi?
   
4. 
   Boshqaruv mehnati sdamaradorligini ko’rsatkichi qanday hisoblanadi?
   
5. 
   Mehnat unumdorligi oshirish evaziga tejalgan boshqaruv xarajatlari qanday hisoblanadi?
   
6. 
   Mahsulot tannarxini kamaytirish evaziga tejalgan boshqaruv xarajatlari qanday hisoblanadi?
   
7. 
   Iqtisodiy samara qanday aniqlanadi?
   
8. 
   Yillik iqtisodiy samaraning ma’nosini ayting?
   
9. 
   Boshqaruv samaradorligini belgilaydigan ok’rsatkichlar guruhi qanday?
   
10. 
    Ijtimoiy samaradorlik nima?