Boshqaruv hisobi

b) Muammolar va vazifalar

1. 
   masala
   

Turli usullardan foydalanib, baholarni belgilash
“BNM” xo‘jalik yurituvchi subyekti uch turdagi mahsulotlar ishlab chiqaradi: paypoqchalar; maykalar va ko‘ylaklar. Har bir mahsulot turini
ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar to‘g‘risida quyidagi ma’lumotlar mavjud (1-jadval):
1-jadval

	Sarf-xarajatlar	Jami	Paypoqchalar	Maykalar	Ko‘ylak- chalar
1	Materiallar:
	Xomashyo	137 000	62 500	29 000	45 500
	Qo‘shimcha materiallar	5 250	2 500	1 000	1 750
	Yordamchi materiallar	9 250	3 750	2 000	3 500
	Rang-bo‘yoqlar	70 500	30 000	16 000	24 500
2	Mehnat xarajatlari
	Shtampalash	53 750	22 500	12 000	19 250
	Payvandlash	94 000	42 500	20 000	31 500
	Rang berish	107 500	45 000	24 000	38 500
	Terish-yig‘ish	44 250	17 500	11 000	15 750
3	Bilvosita mehnat xarajati	173 000	77 500	36 000	59 500
4	Bevosita qo‘shimcha sarflar	30 000	12 500	7 000	10 500
	O‘zgaruvchan ishlab chiqarish xarajatlari	90 500	40 000	19 000	31 500
	Doimiy ishlab chiqarish xarajatlari	120 000	45%	25%	30%
5	Tijorat xarajatlari	105 000	40%	20%	40%
	Marketing bo‘yicha o‘zgaruvchan xarajatlar	123 000	55 000	26 000	42 000
	Marketing bo‘yicha doimiy xarajatlar	85 400	40%	25%	35%
6	Ma’muriy boshqaruv xarajatlari	47 600	40%	25%	35%

Xo‘jalik yurituvchi subyekt har bir mahsulot turidan eng kamida xarajatlar miqdoriga nisbatan 30% hajmida foyda olishni rejalashtirgan.

Sotish hajmi quyidagicha belgilangan:

• 
  paypoqchalardan - 50 000 dona;
  
• 
  maykalardan - 20 000 dona;
  
• 
  ko‘ylaklardan - 35 000 dona.
  

Zaxira hajmi o‘zgarmasdan qoladi.
Talab qilinadi:
Quyidagi usullardan foydalanib, har bir mahsulot turining sotish bahosini aniqlash lozim:

1. 
   yalpi foyda;
   
2. 
   sotuv rentabelligi.
   

2. 
   masala
   

Bir necha cheklovchi omillar ta’sirida ishlab chiqarilishi rejalashtirilayotgan mahsulotning eng optimal miqdorini aniqlashda, “xarajatlar - plus” usuli bo‘yicha baholarni belgilash.
Xo‘jalik yurituvchi subyekt ikki turdagi bolalar mahsulotini ishlab chiqarmoqda - ko‘ylakcha va kostyum. O‘tgan hisobot yilida xo‘jalik yurituvchi subyekt ana shu ikki xil mahsulot ishlab chiqarish va ularni sotishdan 700 ming p.b. foyda olgan. Ayni paytda xo‘jalik yurituvchi subyekt mutaxassislari kelgusi yil uchun reja ko‘rsatkichlarini shakllantirmoqda. Quyidagi jadvalda ana shu rejalashtirilayotgan relevantli ko‘rsatkichlardan ayrimlari keltirilgan:


O‘tgan yil bo‘yicha haqiqiy erishilgan ko‘rsatkichlar jadvali

	Ma’lumotlar	Ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulotlar bo‘yicha:
		ko‘ylakcha	kostyum
1	Ishlab chiqarilgan va sotilgan, donada	50 000	110 000
2	Har bir dona mahsulotning umumishlab chiqarish xarajatlari, ming p.b.da	45	90
3	Har bir dona mahsulotning sotish bahosi, ming p.b.da	56	112
4	Har bir dona mahsulotni ishlab chiqarish va sotish vaqti, soatda	2	1
5	Mahsulotlarning maksimal bozor sig‘imi, donada	75 000	130 000

Xo‘jalik yurituvchi subyektning ana shu davrdagi shartli doimiy xarajatlari miqdori 1500 ming p.b.ni tashkil qilgan hamda mahsulot turlari bo‘yicha ishlab chiqarilgan mahsulotlarga sarflangan vaqtga nisbatan proporsional tarzda taqsimlangan.
Xo‘jalik yurituvchi subyekt rahbariyati ishlab chiqarish samaradorligini oshirishni maqsad qilgan. Buning uchun esa mavjud ishlab chiqarish quvvatlaridan maksimal tarzda foydalanish va mahsulotlarga baho belgilashning boshqa usullaridan foydalanmoqchi.
Xo‘jalik yurituvchi subyekt rahbariyatining talablaridan kelib chiqqan holda marketing bo‘limi mutaxassislari, ishlab chiqarish quvvatlarini kelgusi yilda oshirish imkoniyatlari va bozordagi talab- taklif holatidan kelib chiqqan holda bahoni belgilash bo‘yicha yana quyidagi ma’lumotlarni taqdim etishdi:

1. 
   Bozordagi talab qo‘shimcha tarzda ko‘ylakchalardan yana 25 ming dona, kostyumlardan 20 ming dona ishlab chiqarish va sotish imkonini yaratadi.
   
2. 
   Mahsulot turlari bo‘yicha baho diapozoni: ko‘ylakchalar uchun – 56-60, kostyum uchun – 85-100.
   
3. 
   Shartli doimiy xarajatlar miqdori kelgusi yilda o‘zgarmaydi.
   

Rahbar uchun quyidagilarni hisoblab bering:

1. 
   Kelgusi yilda xo‘jalik yurituvchi subyekt uchun maksimal tarzda foyda olish imkonini beradigan ishlab chiqarish rejasini;
   
2. 
   Yuqoridagi jadval ma’lumotlari asosida xo‘jalik yurituvchi subyektdagi baho belgilash usulini tavsiflab bering. Xo‘jalik yurituvchi subyekt mahsulotlari uchun kelgusi yilda baho qanchani tashkil qilishi maqsadga muvofiq?.
   

3. 
   masala
   

Bozordagi “talab va taklif”dan kelib chiqqan holda ishlab chiqarilayotgan va sotishga mo‘ljallangan mahsulotldarga eng past va eng optimal baholarni belgilash.
Xo‘jalik yurituvchi subyekt konditsionerlar ishlab chiqarmoqda.
Ayni paytda xo‘jalik yurituvchi subyekt rahbarlari o‘z mahsulotlarining doimiy va asosiy xaridori bilan yanada munosabatlarini mustahkamlash maqsadida bahoni yanada pasaytirishni reja qilmoqda.
Har bir konditsionerning komponentlari jami 3 ta tsexda ishlab chiqiladi va 4-yig‘uv tsexida tayyor mahsulot holiga keltiriladi.
Doimiy va asosiy xaridor har yili xo‘jalik yurituvchi subyektdan 350 dona konditsioner sotib oladi.
Quyidagi jadvalda ana shu ishlab chiqarilayotgan konditsionerlar bo‘yicha me’yoriy ko‘rsatkichlar keltirilgan:

O‘tgan yil bo‘yicha haqiqiy erishilgan ko‘rsatkichlar jadvali

(ming p.b.da)

	Ma’lumotlar	Ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulotlar hajmi – 350 dona
		1-tsex	2-tsex	3-tsex	4-tsex
1	Materiallar va ehtiyot qismlar, bir donaga	52,0	33,0	1,0	5,0
2	Bevosita mehnat xarajatlari, bir donaga	3,5	2,8	1,5	2,1
3	Boshqa o‘zgaruvchan - qo‘shilgan xarajatlar, bir donaga	1,1	1,7	2,5	0,7
4	Boshqa doimiy - qo‘shilgan xarajatlar, bir donaga	5,0	4.0	2,8	1,6
	Jami	61.6	41,5	7,8	9,4
	350 dona konditsionerni har bir tsexda sinab ko‘rish va to‘liq tayyor holga keltirish	18,0	11,0	7,0

Rahbar uchun quyidagilarni hisoblab bering:

1. 
   Kelgusi yilda yana 350 dona mahsulot ishlab chiqarib, uni asosiy xaridorga eng past bo‘lgan qaysi bahoda sotish mumkinligini;
   
2. 
   Yuqoridagi jadval ma’lumotlari asosida xo‘jalik yurituvchi subyektda baho belgilashning qaysi usulidan foydalanish lozimligini
   

asoslab bering. Xo‘jalik yurituvchi subyekt mahsulotlari uchun kelgusi yilda baho qanchani tashkil qilishi maqsadga muvofiq?
v). Xo‘jalik yurituvchi subyekt rahbari kelgusi yili yana bir yangi mahsulotni, ya’ni kir yuvish mashinalarini ishlab chiqarib, uni bozorga taklif qilmoqchi.
Bu mahsulotni ishlab chiqarish bo‘yicha mutaxassislar qo‘shimcha tarzda quyidagi ma’lumotlarni taqdim etishdi: bir dona kir yuvish mashinasini ishlab chiqarish bo‘yicha shartli o‘zgaruvchan xarajatlar 42 ming p.b. va shartli doimiy xarajatlar 11 ming p.b..
Xo‘jalik yurituvchi subyektning marketing xizmati xodimlari bozorni o‘rganib, quyidagi ma’lumotlarni taqdim etishdi:

Bir dona kir yuvish mashinasining sotish bahosi, ming p.b.da	75,0	70,0	65,0	58,0
Bozordagi talab, donaga	10 000	12 500	14 800	20 000

Ayni paytda xo‘jalik yurituvchi subyektning mavjud ishlab chiqarish quvvatlari bir yilda 11 ming dona kir yuvish mashinasini ishlab chiqarish imkonini beradi. Lekin, shu bilan birga, agar xo‘jalik yurituvchi subyekt kir yuvish mashinasini ishlab chiqarmasdan sotib oladigan bo‘lsa, unga xaridordan quyidagi taklif mavjud: 10 ming donagacha sotib olsa, har bir donasini 50 ming p.b.dan, agar 11 ming donadan ko‘p sotib olsa, har bir donasini 47 ming p.b.dan.

Ana shu holatda xo‘jalik yurituvchi subyekt eng maksimal miqdorda foyda olish uchun qanday qaror qabul qilishi kerak?
Xo‘jalik yurituvchi subyekt rahbariga ishlab chiqarish quvvatlaridan eng samarali foydalanish bo‘yicha aniq xulosa tayyorlab bering.

4. 
   masala
   

Xo‘jalik yurituvchi subyekt ishlab chiqarayotgan mahsulotlarga “xarajatlar - plus” usulidan foydalanib sotish bahosini belgilash.
Xo‘jalik yurituvchi subyekt ikki xildagi baqqollik (konditer) mahsulotlarini ishlab chiqaradi, A va V. Ana shu ikki xil mahsulotlar
ikkita tsexda ishlab chiqilib, xo‘jalik yurituvchi subyekt boshqa xil mahsulot ishlab chiqarmaydi. Xo‘jalik yurituvchi subyektda mahsulotlar zaxirasi yo‘q.
Xo‘jalik yurituvchi subyektning yillik shartli doimiy xarajatlari miqdori (texnik xizmat ko‘rsatish va ma’muriy boshqaruv xarajatlari bilan birgalikda) 18 mln. p.b.ga teng. Ana shu shartli doimiy xarajatlar summasi ishlab chiqarilayotgan mahsulot turlari tannarxiga, ularning egallab turgan ishlab chiqarishdagi band bo‘lgan maydonlari miqdoriga qarab, proporsional tarzda taqsimlanadi. Xo‘jalik yurituvchi subyekt ishlab chiqarayotgan har ikki mahsulotga ham 25 foiz ustama qo‘yadi.
Xo‘jalik yurituvchi subyekt kelgusi yil uchun quyidagi ko‘rsatkichlarni xarajatlar smetasiga kiritmoqda:
a).

Ma’lumotlar	“A” mahsuloti	“V” mahsuloti
Ishlab chiqarish quvvati, kg	300 000	150 000
Xarajatlari	220 000	115 000

b).

Ma’lumotlar	“A” mahsulotini ishlab chiqaruvchi tsex	“V” mahsulotini ishlab chiqaruvchi tsex	Ombor	Texnik xizmat ko‘rsatis h bo‘limi (TXK)	Ma’muriy boshqaru v apparati (MBA)
1 Xarajatlar, mln. p.b.da:
- materiallar	2,4	1,1	0,1	0,1
- boshqa o‘zgaruvchan xarajatlar	1,1	0,8	0,2	0,3	0,3
- ombor	85	60
- TKX xarajatlari	70	40	30
- MBA xarajatlari	60	45	30	15
2 Maydoni, m2	900	700	350		250

Talab qilinadi:
Xo‘jalik yurituvchi subyekt rahbari uchun quyidagilarni: a). har bir mahsulot turining sotish bahosini hisoblab bering;
b). yuqoridagi jadval ma’lumotlari asosida hamda quyidagi takliflardan kelib chiqib, xo‘jalik yurituvchi subyekt ishlab chiqarish quvvatlaridan qay tarzda foydalanayotganligi va uning samarasini yanada oshirish bo‘yicha rahbarga har tomonlama asoslangan xulosa tayyorlang:

• 
  yangi xaridorlardan “V” mahsulotidan yiliga 3 000 kilogrammdan sotib olmoqchiligi to‘g‘risida, lekin, sotib olish bahosi xo‘jalik yurituvchi subyekt biznes rejasidagidan 5 foizga kam;
  
• 
  boshqa bir xaridorlardan aynan “V” mahsulotidan yiliga 40 ming kilogrammdan va xarid bahosini xo‘jalik yurituvchi subyektning ana shu “V” mahsulotini ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan to‘liq ishlab chiqarish xarajatlari plus 10 foiz ustama miqdorida.
  

5. 
   masala
   

Tannarxni hisoblash va baholarni aniqlash
«AV» xo‘jalik yurituvchi subyekti ip kalavalarini ishlab chiqaradi.

Xo‘jalik yurituvchi subyektning yil davomidagi	faoliyati to‘g‘risida
quyidagicha ma’lumotlar mavjud:
- o‘zgaruvchan ishlab chiqarish xarajatlari	1 530 000
- doimiy ishlab chiqarish xarajatlari	540 000
- tijorat xarajatlari	360 000
- ma’muriy-boshqaruv xarajatlari	202 500
- ko‘zda tutilayotgan foyda miqdori	337 500

Shu yili xo‘jalik yurituvchi subyektning ip kalavalariga bo‘lgan talab 450 ming donani tashkil qilishi hisob-kitob qilingan.


Talab qilinadi:

1. 
   Bir dona mahsulotning loyihalashtirilayotgan tannarxini hisoblab toping.
   
2. 
   Quyidagi usullardan foydalanib, mahsulot bahosini hisoblab bering:
   
   1. 
      yalpi foyda usuli;
      
   2. 
      sotuv rentabelligi.
      

6. 
   masala Ko‘rsatilayotgan xizmat bahosini aniqlash
   

«VS» xo‘jalik yurituvchi subyekti yirik shoxli mollardagi kasalliklarni tekshirish va ularni emlash-davolash bilan shug‘ullanadi. Ana shunday tekshirishlar eng kamida bir yilda bir marta o‘tkazilishi lozim. Yil davomida sarf etilishi rejalashtirilayotgan xarajatlar to‘g‘risida quyidagi ma’lumotlar mavjud:

- bevosita mehnat xarajatlari	425 000;
- o‘zgaruvchan ishlab chiqarish xarajatlari	350 000;
- doimiy ishlab chiqarish xarajatlari	237 500;
- marketing xarajatlari	162 500;
- ma’muriy-boshqaruv xarajatlari	137 500;
- ko‘zda tutilayotgan foyda miqdori	125 000;
- foydalanilayotgan aktivlar miqdori	781 250.

Shu yili xo‘jalik yurituvchi subyekt 125 ming bosh qoramolni tekshirishdan o‘tkazishlari va emlashlari mumkin. Aktivlarning o‘rtacha rentabelligi – 16 foiz.

Talab qilinadi:

1. 
   Bir dona qoramolni tekshirish-emlash xarajatlari tannarxini hisoblab bering.
   
2. 
   Quyidagi usullardan foydalanib, tekshirish-emlash bahosini hisoblab bering:
   
   1. 
      yalpi foyda usuli;
      
   2. 
      sotuv rentabelligi.