Xarajatlarni hisobga olish tartibi
Ko‘rsatkichlar
|
O‘zgaruvchan
xarajatlar hisobi
|
To‘liq xarajatlar
hisobi
|
Ishlab-chiqarilgan mahsulot
birligining tannarxi
|
|
|
To‘g‘ri moddiy xarajatlar
(59136 : 24640 birlik)
|
2.40
|
2.40
|
To‘g‘ri mehnat xarajatlari
(76384 : 24640 birlik)
|
3.10
|
3.10
|
O‘zgaruvchan umumishlab-chiqarish xarajatlari
(44352 : 24640 birlik)
|
1.80
|
1.80
|
Doimiy umumishlab-chiqarish xarajatlari (36960 :
24640 birlik)
|
-
|
1.50
|
Mahsulot birligining jami tannarxi
|
7.30
|
8.80
|
Yil oxiriga qolgan tayyor mahsulotlar qoldig‘i (2640 x 7.30)
(2.640 х 8.80)
|
19 272
|
23 232
|
Sotilgan mahsulotlarning tannarxi (22.000 x 7.30)
(22.000 x 8.80)
|
160 600
|
193 600
|
Doimiy umumishlab chiqarish xarajatlari
|
36 960
|
|
Moliyaviy natijalar hisobotida ko‘rsatilgan jami
xarajatlar
|
197 560
|
193 600
|
Hisobga olishi lozim bo‘lgan barcha xarajatlar miqdori
|
216 832
|
216 832
|
Moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobot (marjinal usul bo‘yicha)
Mahsulot sotishdan tushgan tushum
|
|
539 000
|
Sotilgan mahsulotlar tannarxining o‘zgaruvchan qismi
|
|
|
Sotish uchun mo‘ljallangan tovarlar tannarxining o‘zgaruvchan qismi
|
179 872
|
|
Minus, tayyor mahsulotlarning oxirgi qoldig‘i
|
19 272
|
|
Eng, sotilgan mahsulotlar tannarxining o‘zgaruvchan qismiga
|
160 600
|
|
Plus, o‘zgaruvchan tijorat xarajatlari
(22 000 х 4.80)
|
105 600
|
266 200
|
Marjinal foyda
|
|
272 800
|
minus: Doimiy xarajatlar
doimiy umumishlab-chiqarish xarajatlari
doimiy tijorat xarajatlari
doimiy ma’muriy xarajatlar
|
36 960
48 210
82 430
|
167 600
|
Operatsion foyda (soliqqacha bo‘lgan foyda)
|
|
105 200
|
Moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobot (xarajatlarni hisobga olishning to‘liq tannarx usuli bo‘yicha)
Mahsulotlarni sotishdan tushgan tushum
|
|
539 000
|
Sotilgan mahsulotlar tannarxining o‘zgaruvchan qismi:
|
216 832
|
|
Minus, tayyor mahsulotlarning oxirgi qoldig‘i
|
23 232
|
193 600
|
Sotishdan tushgan yalpi foyda
|
|
345 400
|
Tijorat xarajatlari:
o‘zgaruvchanlari
doimiylari
ma’muriy boshqaruv xarajatlari
|
105 600
48 210
82 430
|
236 240
|
Daromad (foyda) solig‘ini to‘langunga qadar foyda
|
|
109 160
|
Illustrativ misol
Misol. Xo‘jalik yurituvchi subyekt «X» turdagi mahsulotlar ishlab chiqaradi. Barcha ehtiyot qismlarni ham mol yetkazib beruvchilardan sotib oladi. Hisobot yilining to‘rtinchi choragida quyidagi ma’lumotlar mavjud:
Schyotlar raqami
|
Schyotlar nomi
|
31-dekabr
|
1-oktabr
|
1010
|
«Xomashyo va materiallar»:
armatura
panjaralar
elektro-detallar
o‘tkazgichlar
|
42 020
13 020
20 470
8 840
|
36 820
12 660
19 890
9 250
|
2010
|
«Asosiy ishlab chiqarish»
|
80 130
|
77 910
|
2810
|
«Ombordagi tayyor mahsulotlar»
|
81 260
|
86 520
|
4 chorak davomida xo‘jalik yurituvchi subyekt 92480 pul birligidagi armatura, 41600 pul birligidagi panjaralar, 52780 pul birligidagi elektrodetallar va 11460 pul birligidagi o‘tkazgichlar sotib olgan.
To‘g‘ri mehnat xarajatlari 12 000 soatni tashkil qilgan. Har bir soat haqi - 9.50 pul birligida.
Umumishlab chiqarish xarajatlari:
egri mehnat xarajatlari
|
36 870
|
Instrumentlar
|
3 930
|
jihozlarning ijara haqi
|
2 500
|
sug‘urta xarajatlari
|
1 940
|
* jihozlarni ta’mirlash xarajatlari
|
4 880
|
* jihozlar uchun hisoblanilgan eskirish
|
2 600
|
g) mahsulotlarning realizatsiyasi hajmi
|
691 770
|
d) tijorat va ma’muriy xarajatlar
|
296 820
|
e) foyda solig‘i stavkasi
|
34%
|
Talab qilinadi:
Material turlari bo‘yicha 4 chorakda sarflangan miqdorni hisoblang.
4 chorakda ishlab chiqarilgan mahsulotlarning tannarxini aniqlash hisobotini tuzing.
4 chorak bo‘yicha xo‘jalik yurituvchi subyektning moliyaviy natijasi to‘g‘risidagi hisobotini tuzing.
Yechimi:
1). Ishlatilgan materiallar qiymatining hisob-kitobi
Materiallar nomi
|
1-oktabrga qoldiq
|
xarid qilingan
|
31-
dekabrga qoldiq
|
ishlatilgani
|
Armatura
|
36 820
|
92 480
|
42 020
|
87 270
|
Panjaralar
|
12 660
|
41 600
|
13 020
|
41 240
|
Elektro- detallar
|
19 890
|
52 780
|
20 470
|
52 200
|
O‘tkazgichlar
|
9 250
|
11 460
|
8 840
|
11 870
|
Jami:
|
78 610
|
198 320
|
84 350
|
192 580
|
2). To‘rtinchi chorakda ishlab chiqilgan mahsulot tannarxi to‘g‘risidagi hisobot
Ishlatilgan materiallar tannarxi
|
|
192 580
|
To‘g‘ri mehnat (ish) haqi xarajatlari
(12.000 х 9.50)
|
|
114 000
|
Umumishlab-chiqarish xarajatlari:
|
|
|
* egri mehnat xarajatlari
|
36 870
|
|
* Instrumentlar
|
3 930
|
|
* jihozlar ijarasi
|
2 500
|
|
* sug‘urta xarajatlari
|
1 940
|
|
* jihozlarni ta’mirlash xarajati
|
4 880
|
|
* jihozlarga hisoblanilgan eskirish
|
2 600
|
|
Jami umumishlab-chiqarish xarajatlari
|
|
52 720
|
Shu davrdagi ishlab chiqarish xarajatlari
|
|
359 300
|
+ plyus, 1 oktyabrdagi tugallanmagan
ishlab chiqarish
|
|
77 910
|
- minus, 31 dekabrdagi tugallanmagan
ishlab chiqarish
|
|
80 130
|
Ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxi
|
|
357 080
|
3). To‘rtinchi kvartal bo‘yicha
Xo‘jalik yurituvchi subyektning moliyaviy natijasi to‘g‘risidagi hisobot
Mahsulotlarni sotishdan tushgan tushum
|
|
691 770
|
Sotilgan mahsulotlarning tannarxi:
1-oktabrdagi tayyor mahsulot
ishlab chiqilgan mahsulot tannarxi
Minus, tayyor mahsulotlarning 31-dekabridagi holati
|
86 520
357 080
81 260
|
|
sotilgan mahsulot tannarxi
|
|
362 340
|
yalpi foyda
|
|
329 430
|
Boshqa operatsion xarajatlar:
|
|
|
* tijorat va ma’muriy xarajatlar
|
|
296 820
|
* Daromad (foyda) solig‘ini to‘lagunga qadar
foyda
|
|
32 610
|
* soliq summasi (34 %)
|
|
11 087
|
Sof foyda
|
|
21 523
|
3-§. Shartli-o‘zgaruvchan, shartli doimiy va yarim o‘zgaruvchan xarajatlar
Bozor munosabatlari tobora erkinlashib borayotgan tarraqqiyotning hozirgi bosqichida, raqobat kurashining global strategiyasi qatoriga birinchi navbatda xarajatlarni minimallashtirish strategiyasini kiritish kerak. Yechimni topishni esa ana shu xarajatlarning o‘zini tutishini atroflicha talqin qiladigan va boshqaruvdagi foydalaniladigan iqtisodiy ma’lumotlarning 85 foizini yetkazib beradigan boshqaruv hisobi uslubiyoti nuqtayi nazaridan yondashish lozim.
Bozor munosabatlari tobora erkinlashib borayotgan hozirgi sharoitda faoliyat yuritayotgan har qanday kichik va o‘rta biznes xo‘jalik yurituvchi subyekti faoliyatining samarasi, ertangi istiqboli boshqaruv hisobining muhim va asosiy tamoyili «xarajat – ishlab chiqarish hajmi - foyda» ko‘rsatkichlarining o‘zaro bog‘liqligida ifodalanadi. Ana shu ko‘rsatkichlar orasida xarajatlar boshqaruv hisobini tashkil qilishda alohida e’tiborni jalb qiladi. Uning mohiyati shundan iboratki xarajatlar juda ko‘p elementlardan tashkil topgan bo‘lib, ularning aksariyati boshqaruv qarorlari ta’sirida albatta o‘zgaradi, boshqaruv qarorlari qanchalik samarali bo‘lsa uning miqdori kamayishi va aksincha hollarda ko‘payib ketishi mumkin. Bu esa o‘z navbatida xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatining natijasi bo‘lgan foyda miqdorida bevosita o‘z aksini topadi. Demak, yuqori miqdordagi foyda olishning eng asosiy omili bu xarajatlarni kamaytirish bo‘lsa, xarajatlarni boshqarish esa e’tibordagi muhim masala bo‘lishi lozim.
Aynan mana shu masala borasida nafaqat amaliyotchilar, balki iqtisodchi olimlar tomonidan ham to‘liq e’tirof etiladigan xarajatlarni boshqarishga yondashish mavjud. Bu xarajatlarning boshqaruv hisobini tashkil qilish nuqtayi nazaridan tasnif qilinishidir. Ana shu umume’tirof etilgan klassifikatsiya mohiyatini quyidagicha guruhlash mumkin:
Shartli o‘zgaruvchan xarajatlar.
Shartli – doimiy xarajatlar.
Yarim o‘zgaruvchan xarajatlar.
O‘zgaruvchan xarajatlar
Doimiy xarajatlar
Yarim o‘zgaruvchan xarajatlar
Shu o‘rinda e’tirof etish joizki, boshqaruv qarorlarini qabul qilishda ana shu muhim o‘rni bo‘lgan xarajatlarning yuqorida sanab o‘tilgan uch guruhga bo‘linishini MDH mamlakatlari olimlari orasida birinchi bor ilmiy jihatdan asoslaganlar, Vatandoshlarimiz hisoblanadi. Boshqaruv qarorlari eng optimal va qanchalik samarali bo‘lmasin, shartli-doimiy xarajatlar uning ta’siriga tushmaydi, ular nisbatan doimiy hisoblanadi, lekin ishlab chiqarish hajmi oshib boravergan sari, bir dona mahsulotga to‘g‘ri keladigan miqdori kamayib boraveradi.
Shartli-o‘zgaruvchan xarajatlar esa aksincha tabiatga ega bo‘lib, ular boshqaruv qarorlari ta’sirida o‘zgaradi, lekin bir dona mahsulotga to‘g‘ri keladigan miqdori o‘zgarmasdan qolaveradi. To‘g‘ri xarajatlarning barchasi (mehnat xarajatlari, material va xomashyo xarajatlari) shartli- o‘zgaruvchan xarajatlarga kiradi. Umumishlab chiqarish xarajatlarining ham bir qanchasi (elektr energiyasi, yoqilg‘i va sh.k.) shartli- o‘zgaruvchan xarajatlarga kiradi.
Shartli-doimiy xarajatlarga quyidagi xarajat turlari kiradi: ijara xarajatlari, hisoblaniladigan eskirish (amortizatsiya) summalari, mulk solig‘i xarajatlari, umumishlab chiqarish xarajatlarining aksariyat qismi. Tijorat xarajatlarining ham aksariyat qismi ana shunday shartli-doimiy xarajatlardir: reklama xarajatlari, akmortizatsiya ajratmalari, kommunal
xizmat xarajatlari va sh.k. Ma’muriy-boshqaruv apparati (idora) xarajatlarining ham deyarli aksariyat qismi shartli-doimiy xarajatlarga kiradi, shu bilan birgalikda bularning ichida ham shartli-o‘zgaruvchan xarajatlar turlari uchrab turadi.
O‘ZGARUVCHAN XARAJATLAR
Do'stlaringiz bilan baham: |