Sholi
Sholi (
Oryza) —
boshoqdoshlarga
mansub
bir va
koʻp yillik oʻsimliklar
turkumi
, don ekini. 20
ga yaqin
turi
asosan
Janubiy
va
Sharqiy Osiyo
,
Afrika
,
Amerika
,
Avstraliya
tropiklari va
subtropiklarida oʻsadi. Dehqonchilikda tropik, subtropik va moʻʼtadil poyasning iliq
mintaqalarida bir yillik ekma Sh. (
O. sativa) turi ekiladi. Eng qadimiy oziqovqat ekinlaridan biri.
Janubiy-Sharqiy
Osiyoda
bundan 7 ming yil muqaddam ekilgan. Sholikorlikning eng qadimiy
makonlari
Hindiston
va
Xitoy
.
Oʻrta Osiyoda
mil. av. 3—2-asrdan,
Yevropada
8-asrdan,
Amerikada 15—16-asrdan ekila boshlagan.
Gʻarbiy Afrikada
yalangʻoch donli yoki afrika Sh.si turi ham ekiladi, yovvoyi oʻsadigan turlari —
nuqtali Sh. (
O. punctata) va qisqa qiltiqli Sh. ovqatga ishlatiladi.
Jahonda Sh. ekin maydonlari 155,5 mln.ga (115 dan ortiq mamlakatda ekiladi), hosildorligi
38,4 s/ga, yalpi hosil 596,4 mln. t ni tashkil etdi (1999). Asosiy Sh. yetishtiradigan
mamlakatlar: Xitoy (31,7 mln.ga, hosildorlik 63,2 s/ga, yalpi hosili 200,4 mln. t), Hindiston
(44,8 mln.ga, hosildorlik 29,2 s/ga, yalpi hosili 131,2 mln.t),
Indoneziya
(11,6 mln.ga,
hosildorlik 42,9 s/ga, yalpi hosili 49,5 mln. t) (1999).
Oʻzbekistonda
ekin maydoni 101,3 ming
ga, hosildorlik 28,3 s/ga, yalpi hosil 287 ming t (2003). Bulardan tashqari,
Bangladesh
,
Vyetnam
,
Myanma
,
Filippin
,
Braziliya
,
Pokiston
,
Kambodja
,
Yaponiya
,
AQSH
,
Koreya
mamlakatlarida,
Ukraina
janubida, Shim.
Kavkaz
, Quyi Volga,
Qirgʻiziston
va Qozogʻistonda
ham Sh. yetishtiriladi.
shahrining ildizi popuk ildiz, uzun (1m gacha).
Poyasi
poxolpoya, 50 sm dan 3–5 m gacha.
Asosan, 3—5, siyrak ekilganda va koʻp oziqlantirilganda 30 va undan ortiq poya chiqaradi.
Yotib qolmaydigan navlarining poyasi mustahkam. Bargi yashil, qizgʻish yoki binafsha rang ,
toʻpguli
shingil, boʻyi 10—30 sm, oʻzidan changlanadi. Bir gulli boshoqchalari 2tartib
shoxchalarida joylashgan. Mevasi poʻst (parda)li don; doni uzun ensiz (hind Sh.si) yoki
dumaloq enli (yapon Sh.si); sindirilganda oq,
shishasimon, yarim shishasimon yoki unsimon.
1000 ta doni ogʻirligi 26—45 g . Har xil tur va navlarni uzoq asrlar davomida qaytaqayta
chatishtirish natijasida har bir mamlakatning tuproqiqdim sharoitiga mos Sh. navlari va
shakllari paydo boʻlgan.
SH. bahori issiqsevar va yorugʻsevar qisqa kun oʻsimligi, urugʻi tuproq harorati 10—12°
boʻlganda unib chiqadi, 22—27° da yaxshi oʻsib rivojlanadi. Vegetatsiya davri 120—130
(Oʻzbekistonda 100—145) kun, Sh. sugʻorib oʻstiriladi (sugʻorish normasi 16—24 ming m³/ga).
Tuplanish, naychalanish davrida 5—25 sm qalinlikda suv bostiriladi. Mum pishiqlik davrida
suvchiqarib tashlanadi. Sh. qora, kashtan, botqoq tuproqlarda yaxshi oʻsadi.
Jahondagi koʻpgina (asosan, Osiyo) mamlakatlarda ekiladigan asosiy don ekini va aholining
asosiy oziqovqati (2004-yil BMT tomonidan "Sholi yili" deb eʼlon qilindi). Oʻzbekistonda
tantana, toʻybayramlarda guruchdan tayyorlanadigan palov zaruriy taom hisoblanadi. Doni
(guruchi) oq, qizil,
qora rangda, toʻyimli, tarkibida 76,1% kraxmal, 17—24% amilaza, 2,6% oqsil,
3,9% qand, 1,8% dekstrin, 1 — 1,5% yogʻ, 1,4% kul va 0,2% kletchatka, V,, V2, RR vitaminlari bor.
Donidan guruch, kraxmal, moy (murtagidan), spirt, pivo, turli ovqatlar tayyorlanadi; koʻpchilik
xalqlarda non oʻrnini bosadi. Poxolidan sifatli qogʻoz, karton, arqon, toʻqilgan buyumlar, savat,
shlyapa va boshqalar tayyorlanadi. Terti (kepagi) mollarga beriladi.
SH. sugʻorish va almashlab ekish tizimida oʻstiriladi. Oʻzbekistonda Sh. shoʻrlanmagan yoki
turli darajada shoʻrlangan yerlarga bahorda, aprelning 2-yarmida ekiladi (baʼzi
mamlakatlarda
niholi koʻchat qilib yetishtiriladi). Oʻzbekiston sharoitida Sh. ekiladigan maydonlarga gektariga
120–180 kg 14, 120–150 kg R205, 100–150 kg K20 solinadi, suv bir meʼyorda ushlab turiladi,
keyinchalik 10 sm gacha koʻtariladi, Sh. sargʻayib pishishiga yaqin suv berish toʻxtatiladi.
Pishgan Sh. yoppasiga kombaynlar bilan oʻribyigʻib olinadi.
Navlari: shahrining 10 mingdan ortiq navi bor. Oʻzbekistonda ilmiy asosda Sh. navlari yaratish
1930-yillardan boshlandi. 90-yillardan Oʻzbekiston sholikorlik intida chiqarilgan ertapishar,
serhosil (potensial hosildorligi 60—95 s/ga), sifatli
guruch olinadigan Avangard, UzROS 713,
Nukus 2, Lazurnmy, Alanga, Istiqbol, Istiqlol, Tolmas, Arpa sholi ("devzira"), Sanam va
boshqalar 14 dan ortiq navlari ekiladi.
Oʻzbekiston Sholikorlik institutida sholikorlikni rivojlantirish,
yangi navlarni yaratish,
hosildorlikni oshirish, Sh. yetishtirish agrotexnologiyasini ishlab chiqish boʻyicha yirik ilmiy
tekshirish ishlari olib boriladi.
Zararkunandalari: sholi pashshksi, sholipoya uzunburuni, qirgʻoq chivini va
boshqalarKasalliklari: pirikulyarioz,
ildiz chirishi, gelʼmintosporioz, nematoda kasalliklari,
fuzarioz va boshqalar== Adabiyot ==
