Boshlang’ich ta’lim metodikasi fakul’teti 5141600 – btsti ta’lim yo’nalishi Boshlang’ich ta’lim metodikasi kafedrasi

Bitiruv – malakaviy ishning tarkibiy tuzilishi

Download 377,28 Kb.

Pdf ko'rish

bet	6/6
Sana	28.08.2021
Hajmi	377,28 Kb.
	#158239

1 2 3 4 5 6

Bog'liq
boshlangich sinflar matematika darslarida oqitishning korgazmali usullaridan foydalanish metodikasi

Bitiruv – malakaviy ishning tarkibiy tuzilishi. U kirish, 2 ta bob, 6

ta paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‟yxatidan iborat.

I BOB. Boshlang`ich sinflar matematika darslarida o‟qitishning

ko`rgazmali usullaridan foydalanishning nazariy asoslari

1- §. Boshlang`ich sinflarlarda matematika o‟qitish usullari

va ularning klassifikatsijasi

Boshlang„ich sinflarda matematika o„qitishning maqsadlari quyidagilar:

umumta‟lim maqsadi, tarbiyaviy maqsadi, amaliy maqsadi. Bu maqsadlar bir -

biri bilan uzviy bog„liq bo„lib, bir - birini to„ldiradi.

1. Ta‟lim maqsadi o„qituvchidan quyidagilarni talab qiladi:

a) o„quvchilarga matematik bilimlar tizimidan bilim, malaka, ko„nikma

berish;

b) haqiqiy olamni matematik metodlar bilan o„rganish;

c) o„quvchilarning og„zaki va yozma nutqlarini o„stirishni, uning sifatli

bo„lishini ta‟minlash;

d) o„quvchilarga matematikadan shunday bilimlar berishni ta‟minlashi

kerakki, bu bilimlar orqali, ularning faol bilish faoliyati orqali, bilim, malaka,

ko„nikmalari ortib borsin.

2. Тarbiyaviy maqsad. Matematika o„qitish o„quvchilarni sabotlilikka,

tirishqoqlikka, puxtalikka, o„z fikri va xulosalarini nazorat qila olishga, ayniqsa,

kuzatish asosida aytiladigan fikrlarning ravon bo„lishiga erishish kerak.

Miqdorlar orasidagi bog„lanishni ifodalash uchun matematikada simvollar

ishlatiladi. Mana shu matematik til rivojlanishi kerak. O„qituvchining vazifasi

simvolik tilda ifodalangan matematik fikrni ona tiliga ko„chirishga o„rgatishdan

iborat bo„lmog„i kerak.

Matematika o„qitish bilishga intilish, mustaqil ishdan qanoat hosil qilish

tuyg„ularini tarbiyalashi kerak. Matematika fanini o„qitishning o„zi o„quvchilarda

diqqat va fikrni to„play bilishni tarbiyalaydi.

O„qituvchi quyidagilarni ta‟minlashi kerak:

a) o„quvchi moddiy olamdagi bog„lanishlarni, miqdorlarning o„zgarishini,

bir – biri bilan aloqasini anglay olish;

b) o„quvchilarning matematikani o„rganishga astoydil qiziqishini

ta‟minlash;

c) mehnatga, vatanga, insonlarga bo„lgan ijobiy munosabatini tarbiyalash,

estetik did hosil qilish;

d) o„zbek millatining tarixi, jumladan, matematika o„qitilish tarixiga

bo„lgan dunyoqarashni tarbiyalash;

e) o„quvchilarning fikrlash qobiliyatini va matematik madaniyatini

tarbiyalash;

3. Amaliy maqsad. Matematika o„qitishdan kuzatilgan amaliy maqsad –

o„quvchilar olgan bilimlarni, amalda qo„llay olishga o„rgatishdan iborat.

Olingan bilimlarni sonlar va matematik ifodalar, miqdorlar ustida bajariladigan

amallarga tatbiq qila bilish, har xil masalalarni yechishda foydalana bilishga

o„rgatish. Bu bilimlarni kundalik hayotda uchraydigan masalalarni hal qilishga

qo„llay bilishga o„rgatishdir.

O„qitish

metodi

tushunchasi

didaktika

va metodikaning asosiy

tushunchalaridan biridir.

Shunday qilib, o„qitish metodlari o„zlashtirish, tarbiyalash va rivojlanish kabi

uchta asosiy vazifani bajaradi.

O„qitish metodlaridan, ta‟limning yangi mazmuniga, yangi vazifalariga mos

keladiganlariga ongli ravishda tanlab olish uchun oldin hamma o„qitish

metodlarini tasniflashni o„rganib chiqish zarur.

Hozirgi zamon didaktikasida o„qitish metodlarining klassifikasiyasiga har xil

yondoshish mavjud. Bizning fikrimizga eng maqsadga muvofiq, barcha metodlarni

o„z ichiga olgan klassifikasiyadir.

Yuqorida keltirilgan ta‟rifdan o„qitish metodlari o„qituvchi va

o„quvchilarning birgalikdagi faoliyatidan iborat ekani ko„rinadi.

Binobarin, bunday faoliyat tashkil qilish , rag„batlantirish va nazorat

qilishni nazarda tutadi, shunga ko„ra o„qitish metodlari ham uchta katta

guruhga bo„linadi: o„quv faoliyatini tashkil qilish metodlari; o„quv faoliyatini

rag„batlantirish metodlari; o„quv faoliyatini samaradorligini nazorat qilish

metodlari.

O„quv bilish faoliyatini tashkil qilish metodlarini bir nechta guruhlarga

bo„lib klassifikasiya qilish mumkin.

I. O„quvchilar bilim oladigan manbalar bo„yicha:

Og„zaki, ko„rsatmali va amaliy metodlar (tushuntirish, suhbat, hikoya, kitob

bilan ishlash va h.k).

Ko„rsatmali metodlar (tevarak atrofdagi predmetlar va hodisalarni kuzatish,

ularning modellari va tasvirlarini qarash, o„quvchilarning amaliy ishlari).

II. O„quvchilar fikrining yo„nalishi bo„yicha:

Induksiya, deduksiya va analogiya.

III. Pedagogik ta‟sir, boshqarishning darajasi, o„quvchilarning o„qishda

mustaqilliklarining darajasi bo„yicha:

O„qituvchi boshchiligida bajariladigan o„quv ishi metodi;

O„quvchilarning mustaqil ishlari metodi.

IV. O„quvchilarning mustaqil faolliklari darajasi bo„yicha:

Izohli - illyustrativ metod;

Reproduktiv metod:

Bilimlarni muammoli bayon qilish metodi;

Qisman izlanish va tadqiq qilish metodi.

I. Og„zaki, ko„rsatmali va amaliy metodlar

1) Og„zaki metodlar – qisqa muddat ichida hajmi bo„yicha eng ko„p

ma‟lymotlarni berish, o„quvchilar oldiga muammolar qo„yish, ularni hal qilish

yo„llarini ko„rsatish imkonini beradi.

Bu metodlar o„quvchilarning abstrakt tafakkurlarining rivojlanishiga sharoit

yaratadi.

a) Тushuntirish. Bilimlarni tushuntirish metodining mohiyati shundan

iboratki, bunda o„qituvchi materialni bayon qiladi, o„quvchilar esa uni, ya‟ni

bilimlarni tayyor holda qabul qilib olishadi.

Materialning bayoni aniq, tushunarli, qisqa bo„lishi kerak. Boshlang„ich

matematika kursining bir qator masalalarini qarashda bilimlarning izchil bayoni

zarur.

Misollar:

1. Ko„p xonali sonni bir xonali songa yozma bo„lish algoritmi

(656 : 4; 1896 : 6) ...

2. 1 yoki 0 ga ko„paytirish hollari. Bolalarda ko„paytirish amali haqida

tarkib topilgan bilimlar 1 yoki 0 ga ko„paytirish holini tushunib olishlariga yordam

bermaydi. O„qituvchi bilimlarni tayyor holda yetkazishi kerak.

O„qituvchining bilimlarni tushuntirish metodidan ma‟lumotlar to„g„rsidagi

nazariy materiallar ishlatish bo„yicha yo„l - yo„riq berishda foydalaniladi.

b) Suhbat bu eng ko„p tarqalgan va yetakchi o„qitish metodlaridan biri

bo„lib, darsning har xil bosqichlarida, har xil o„quv maqsadlarida qo„llanishi

mumkin, xususan, uyga berilgan topshiriqlarni va mustaqil ishlarni tekshirishda,

yangi materialni tushuntirishda, mustahkamlash va takrorlashda qo„llanilishi

mumkin.

Suhbat – o„qitishning savol - javob metodidir, bunda o„qituvchi

o„quvchilarning bilimlarini qay darajada o„zlashtirganliklari va amaliy

tajribalariga tayangan holda, maxsus tanlangan savollar va ularga beriladigan

javoblar orqali o„quvchilarni qo„yilgan ta‟limiy va tarbiyaviy masalalarini

hal qilishga olib keladi.

Metodik adabiyotlarda suhbat metodidan ko„pincha matematik tushunchalar

bilan tanishtirilayotganda (son, arifmetik amallar va hokazo), qonuniyatlar tipidagi

bilimlar (arifmetik amallar xossalari va ular komponentlari bilan natijalari

orasidagi bog„lanishlar) bilan tanishtirishda foydalanish tavsiya etiladi.

O„qitishda suhbatning ikki xilidan, ya‟ni katexezik va evrestik suhbatdan

foydalaniladi.

Katexezik suhbat – shunday savollar tizimi asosida tuziladiki, bu savollar

ilgari o„zlashtirilgan bilimlar, ta‟riflarni oddiygina qayta eslatishni talab etadi.

Bunday suhbatdan asosan bilimlarni tekshirish va baholashda, yangi

materialni mustahkamlashda va takrorlashda foydalaniladi.

2. Ko„rsatmali metodlar.

O„qitishning ko„rsatmali metodlari – o„quvchilarga kuzatishlar asosida

bilimlar olish imkonini beradi. Kuzatish hissiy tafakkurning faol shaklidir,

bundan o„qitishda, ayniqsa, boshlang„ich sinflarda keng foydalaniladi. Tevarak

atrofdagi predmet va hodisalar va ularning turli - tuman modellari (har xil

ko`rinishdagi ko„rsatma - qo„llanmalar) kuzatish ob‟ektlari hisoblanadi.

O„qitishning ko„rsatmali metodlarini o„qitishning og„zaki metodlaridan ajratib

qo„yib bo„lmaydi. Ko„rsatma - qo„llanmalarni namoyish qilishni har doim

o„qituvchining va o„quvchilarning tushuntirishlari bilan birgalikda olib

boriladi. O„qituvchining so„zi bilan ko„rsatma vositalardan birgalikda

foydalanishning 4 ta asosiy shakli aniqlangan:

1) o„qituvchi so„zlar yordamida o„quvchilarning kuzatishlarini bos hqaradi;

2) og„zaki tushuntirishlar ob‟ektning bevosita ko„rinmaydigan tomonlari

haqida ma‟lumotlar beradi;

3) ko„rsatma - qo„llanmalar o„qituvchining og„zaki tushuntirishlarini

tasdiqlash yoki konkretlashtiruvchi illyustrasiya bo„lib xizmat qiladi;

4) o„qituvchi o„quvchilar kuzatishlarini umumlashtiradi va umumiy xulosa

chiqaradi.

Amaliy metodlar. Malaka va ko„nikmalarni shakllantirish va

mukammalashtirish jarayoni bilan bog„liq bo„lgan metodlar o„qitishning

amaliy metodlari hisoblanadi. Xususan, bunday metodlar jumlasiga yozma va

og„zaki mashqlar, amaliy va laboratoriya ishlari, mustaqil ishlarning ba‟zi

turlari kiradi. Mashqlar asosan mustahkamlash va bilimlarni tatbiq qilish, malaka

va ko„nikmalarni shakllantirish metodi sifatida qo„llaniladi.

Mashq deb biror amalni, shu amalni o„zlashtirish yoki mustahkamlash

maqsadida rejali ravishda tashkil qilingan takroriy bajarishga aytiladi.

Mashqlar tayyorlash, mashq qildirish va ijodiy mashqlarga katta ahamiyat

beriladi. Ijodiy xarakterdagi mashqlarga masalan, masala va misollarni turli

usullar bilan yechish, ifoda bo„yicha masala tuzish, qisqa yozuv, chizmaga

ko„ra masala tuzish, muammoli masalalarni yechish mashqlari va boshqa

mashqlar kiradi.

Induksiya, deduksiya, analogiya

Bu uch metod yangi bilimlarni egallashning asosida yotuvchi xulosalarning

xususiyatlariga qarab bir - biridan farq qilinadi.

Induksiya metodi bilishning shunday yo„liki, bunda o„quvchining fikri

birlikdan umumiylikka, xususiy xulosalardan umumiy xulosaga o„sib boradi.

Induktiv xulosa – xususiydan umumiyga qarab boradigan xulosadir. Bu

metoddan foydalanib biror qonuniyatni ochish yoki qoidani chiqarish uchun

o„qituvchi misollar, masalalar, ko„rsatmali materiallarni puxtalik bilan tanlaydi.

Boshlang„ich sinflarda induksiya metodi bilan uzviy bog„liq holda

deduksiya metodidan ham keng foydalaniladi. Boshlang„ich sinflarning yangi

o„qitish dasturi talablariga o„tishi munosabati bilan deduksiya metodidan

foydalanish chegaralari ancha kengaydi. Odatdagi metodika deyarli induktiv

metoddan foydalanishni, deduktiv metoddan foydalanishning cheklanganligini

uqtirib turardi.

Deduksiya metodi bilishning shunday yo„liki, bu yo„l umumiyroq bilimlar

asosida yangi xususiy bilimlarni olishdan iboratdir.

1 + 2 = 3 3 – 2 = 1 3 – 1 = 2

Deduksiya bu, umumiy qoidalardan xususiy misollarga va konkret qoidalarga

o„tishdir.

Induktiv va deduktiv xulosalarga misollar keltiramiz. Birinchi sinf

o„quvchilariga yig„indi bilan qo„shiluvchi orasidagi bog„lanishni tushuntirish

uchun bolalarni xulosaga induktiv yo„l bilan olib kelamiz. Ko„rsatmalilikdan (har

xil doirachalardan) foydalanib, oldin hamma doirachalar (qizil va ko`k)

qanchaligi topiladi (1 + 2 = 3).

Shundan keyin 1 ta qizil doiracha (birinchi qo„shiluvchini ifodalovchi) surib

qo„yiladi, bunda bolalar 2 ta ko„k doiracha ya‟ni ikkinchi qo„shiluvchi qolis higa

ishonch hosil qilishadi (3 – 2 = 1). Shundan keyin 3 ta doirachadan 2 ta ko„k

doiracha (ikkinchi qo„shiluvchini ifodalovchi) ayirilsa, 1 ta qizil doiracha, ya‟ni

birinchi qo„shiluvchi qolishiga ishonch hosil qiladilar (3 –1 = 2). Shundan

keyin boshqa sonlar hamda boshqa ko„rsatmali materiallar bilan bir qatorda

shunday mashqlar bajariladi va bolalarning o„zlari ushbu umumiy xulosani

ifodalashadi: agar yig`indidan birinchi qo„shiluvchi ayirilsa, ikkinchi qo„shiluvchi

qoladi, agar yig„indidan ikkinchi qushiluvchi ayirilsa, birinchi qo„shiluvchi qoladi.

Bolalar tomonidan induktiv yo„l bilan chig„arilgan xulosa 5, 6, 7, 8, 9

sonlarini

ayirish

qaralayotganda

deduktiv

mulohazalar

yuritish

uchun

foydalaniladi.

Analogiya – shunday xulosaki, bunda predmetlar ba‟zi belgilarining

o„xshashligi bo„yicha bu predmetlar boshqa belgilari bo„yicha ham o„xshash,

degan taxminiy xulosa chiqariladi. Analogiya “xususiydan xususiyga boradigan”,

bir konkret faktdan boshqa konkret faktlarga boradigan xulosadir.

Masalan, uch xonali sonlarni qo„shish va ayirishning yozma usullarini

ko„p xonali sonlarni qo„shish va ayirishga o„tkazish analogiya usulini

qo„llashga asoslangan. Shu maqsadda metodik adabiyotlarda ko„p xonali

sonlarni yozma qo„shish va ayirish bilan tanishtirishda shunday misollarni

yechish tavsiya qilinadiki, bunda har bir navbatdagi misol oldingisini o„z ichiga

oladi. Masalan:

126 4752 54752 837 6837 76837

+172 + 3246 +43246 - 425 - 2425 - 52425

Bunday misollarni yechgandan keyin o„quvchilarning o„zlari ko„p xonali

sonlarni yozma qo„shish va ayirish uch xonali sonlarni yozma qo„shish va

ayirishdek bajariladi, deb xulosa chiqaradilar.

Yuqorida

qaralgan

metodlardan

(induksiya,

deduksiya,

analogiya)

foydalanish zamirida analiz, sintez, taqqoslash, umumlashtirish va abstraksiyalash

kabi aqliy operasiyalar yotadi.

Butunni uning tashkil etuvchi qismlariga ajratishga yo„naltirilgan fikrlash

(tafakkur) usuli analiz deb ataladi.

Predmetlar yoki hodisalar orasida bog„lanishlar o„rnatishga yo„naltirilgan

tafakkur usuli sintez deb ataladi.

100 sonida nechta o„nlik va nechta birlik bor, degan savolga javob berishda

o„quvchilar sonni analiz qilishadi.

Shu so„zlarga amal qilishadi (ya‟ni noto„la analiz o„tkazishadi), bunday

qilish esa ko„pincha xatoga, ya‟ni xato sintezga olib keladi.

Тaqqoslash usuli qaralayotgan sonlar, arifmetik misollar, masalalarning

o„xshash va farqli alomatlarin ajratishdan iborat.

Matematika boshlang„ich kursi taqqoslash usulining qo„llanilishi uchun katta

imkoniyatlar ochib beradi: ifodalar va sonlarni taqqoslash; ikkita ifodani

taqqoslash; masalalarni taqqoslash va h.k.

Yangi matematik tushunchalarni, qonunlarni tarkib toptirishda bolalar

umumlashtirishga duch keladilar.

Umumlashtirish – bu o„rganilayotgan ob‟ektlardan umumiy muhim

tomonlarini ajratish va ularni muhim emaslaridan ajratishdan iborat.

O„quvchilarning

faollik

darajasiga

ko„ra

farqlanuvchi

metodlar,

o„quvchilarning mustaqil ishlari.

Faollashtiruvchi (interfaol) darslar.

O„qituvchi boshchiligada bajariladigan o„quvchilarning mustaqil ishlari

o„quvchilarning umumiy rivojlanishlariga yo„naltirilganligini yana bir karra

ta‟kidlaydi.

Didaktik adabiyotlarda mustaqil ish tushunchasini har xil ta‟riflanadi.

Mustaqil ishlar quyidagilarga ko„ra o„zaro farq qilinadi:

a) didaktik maqsadlar bo„yicha: o„quvchilarni yangi materialni qabul qilishga

(idrok qilishga) tayyorlashga, yangi bilimlarni o„zlashtirishga, mustahkamlashga,

ilgari o„tilgan materialni takrorlashga yo„naltirilgan bo„lishi mumkin;

b) o„quvchilar mustaqil ishlayotgan material bo„yicha: darslik bilan,

didaktik material ustida, bosma asosli daftar ustida ishlash va hokazo;

d) o„quvchilardan talab qilinadigan faoliyat xarakteri bo„yicha: bu nuqtayi

nazardan bajariladigan ishlarni berilgan namuna, qoida bo„yicha va hokazo bir-

biridan farq qilinadi;

O„quvchi maxsus topshiriq ustida ishlaydi. Matematikadan deyarli har bir

darsda 2–3 ta qisqa vaqtli mustaqil ish o„tkazish maqsadga muvofiq ekanligini

ta‟kidlab o„tamiz.

IV. O„quvchilarni mustaqil faolliklari darajasiga ko„ra klassifikasiyalanuvchi

metodlar.

1. Izohli - illyustrativ metod. Yangi axborotlarni ilgari o„zlashtirilgan

axborotlar bilan taqqoslashadi va eslab qolishadi.

2. Reproduktiv metod. Reproduktiv metodning asosiy belgisi faoliyat usulini

tiklash va o„qituvchining topshiriqlari bo„yicha takrorlashdan iborat. Bu metod

yordamida o„quvchilarda malaka va ko„nikmalar tarkib topadi.

3. Bilimlarni muammoli bayon qilish.

O`quvchilarni izlanishlarni olib borishga o„rgatadi.

4. Qisman izlanish yoki evristik metod.

O„qitishning tadqiqot metodi.

Masalan,

1-sinf

o„quvchilarida sonni yig„indiga qo„shish uquvini

shakllantirish metodikasini qaraylik. O„quvchilarga ushbu tengliklarni namoyish

etuvchi rasmlar ko„rsatiladi:

a + (b + c) = d, (a +b) + c = d, (a + c) + b = d.

Bu ko„rinish bo„yicha masalalar tuziladi va o„quvchilar ularni ko`rgazmalilik

vositasida yechadilar. Yechimni analitik ifodalab, o„quvchilar sonni yig„indiga

qo„shish qoidasiga keladilar.

Тo„g„ri to„rtburchak haqida tasavvur hosil qilishda o„quvchilarga (1-sinf)

orasida to„g„ri to„rtburchak bo„lgan to„rtburchaklar to„plami (qolgan

to„rtburchaklarning burchaklari tengmasligi yaqqol ko„rinib turadi) ko„rsatiladi.

Mazkur shakllarning xususiyatlarini tahlil etib, o„quvchilar, bu to„rtburchakdan biri

alohidadir degan xulosaga keladilar: uning barcha burchaklari teng va to„g„ri

burchaklardir. Тo„rtburchaklarning bu turiga kam e‟tibor beriladi, ularning

xarakteristik xossasi eslab qolinadi.

Mutlaqo turli o„quv maqsadlari uchun foydalanilgan bu usullardagi

umumiylikni payqash oson. O„qituvchi birinchi holda ham, ikkinchi holda ham

o„quvchilarga elementlari puxta tanlangan biror to„plamlarni ko„rsatadi.

Elementlarni muvaffaqiyatli tanlash o„quv materialini o„zlashtirish sur‟atini

tezlashtiradi. Dastlabki to„plamlardagi elementlar sonini orttirish, ularni rang-

barang qilish bilan (masalalarni mazmuni bo„yicha, to„rtburchaklarni, masalan,

rangi bo„yicha), o„qituvchi o„quv materialini yanada sifatliroq o„zlashtirilishini

ta‟minlashi mumkin. O„quvchilarning ishi o„qituvchi tayyorlagan didaktik

materiallarni kuzatish va tahlil qilishdan iborat bo„ladi. O„qitishda bunday

didaktik yo„llardan doimo foydalanish matematik bilimlarni egallashda

o„quvchilarning mustaqil ishtiroki ulushining ortishiga yordam bera olmaydi. Ular

hech qachon, ob‟ektlar to„plamini tadqiq qilish uchun asosiy narsani o„qituvchi

qilganidek, ajratib ola bilmaydilar (chunki o„qituvchi bu to„plamni o„rganilayotgan

ob‟ektlarning xarakteristik xossalarini bila turib tuzadi).

Endi matematik bilimlarni mustaqil olishga, ya‟ni matematik faoliyatni

amalga oshirishga o„quvchilarni o„rgatishga maxsus yo„naltirilgan metodik

yo„llarni ko„rib chiqaylik. Matematika o„qitish metodikasida bunday faoliyatning

uch

jihati

ajratiladi:

empirik materialni matematikalashtirishga, matematik

materialni mantiqiy tashkil etish, matematik nazariyani qo„llash. Boshlang„ich sinf

o„quvchilari biror darajada mantiqiy vositalarga ham ega emaslar va ularning

matematik bilimlari nazariy xarakterda emas, shu sababli ularni matematik

faoliyatga o„rgatish masalasi biror darajada faqat empirik materialni

matematikalashtirishga nisbatan va mutlaqo oz darajada matematik materialni

mantiqiy tashkil etishga nisbatan hal etilishi mumkin.

O„quvchilarni

empirik

materialni

matematikalashtirishga

o„rgatish

yo„llarining mohiyati quyidagidan iborat:

1. O„quvchilarning ma‟lum xossaga ega bo„lgan real ob‟ektlar, holatlarni

izlashga yo„naltirilgan ishlari tashkil etiladi, bunda bu xossa real ob‟ekt, holat

ko„rinishidagi namuna vositasida yoki atrof - muhitdan bu namunalarni topish

mumkin bo„lgan umumiy ko„rsatma bilan berilishi mumkin.

2. O„quvchilarning mazkur ob‟ektlar, holatlarning modellarini yasash

bo„yicha

faoliyatlari

tashkil

etiladi.

Modellarning

umumlashganlik,

abstraktlashgan darajasi sekin - asta ortib borishi lozim. Bu bosqichning oxirida

o„quvchilar yoki matematik til vositalari (sonlar, harflar, ifodalar va h.k) bilan,

yoki grafik vositalar (sxemalar, chizmalar, diagrammalar) bilan ifodalangan

modellarni hosil qiladilar.

3. Hosil qilingan modellarni o„quvchilar empirik (vizual, ustma - ust

qo„yish, o„lchash va h.k. bilan) tadqiq etadilar. Modellarni xossalari tavsiflanadi.

Mazkur tavsif tahlil etiladi: undan muhim bo„lmagan, befoyda so„zlar chiqariladi,

ikkiyoqlama mazmunlilik bartaraf etiladi. Boshqa tomondan, xossalar ro„yxatining

o„zi ham ushbu tamoyil bo„yicha qisqartiriladi: faqat hamma qaralayotgan

modellar ega bo„lgan xossalargina qoldiriladi.

4. O„quvchilar qaralayotgan to„plamning elementlari uchun umumiy

bo„lgan barcha xossalarni qanoatlantiradigan modelni tuzadilar. Bu model

matematik til yordamida tavsiflanadi. O„quvchilarni empirik materialni

matematikalashtirishni o„rgatish usulini aniq misollarda ko„rsatish maqsadga

muvofiqdir.

2 - §. Boshlang`ich matematik ta`limda ko`rgazmalilikning

ahamiyati va turlari

O‟qitishning ko`rgazmali usullarini qo`llash Ya.A.Komenskiyning

“Buyuk didaktika” asaridayoq o`z asosini topgan ko`rgazmalilikning didaktik

tamoyillaridan kelub chiqadi. “... o`quvchilar sezib idrok etishi mumkin

bo`lgan narsalarni, albatta, sezgilar vositasi bilan, ya`ni ko`rish mumkin

bo`lgan narsalarni ko`z bilan ko`rib, eshitish mumkin bo`lgan narsalarni quloq

bilan eshitib, hidi bor narsalarni tatib ko`rib, ushlab sezish mumkin bo`lgan

narsalarni ushlab bilib olishlari kerak”

- deb yozgan edi u

O‟qitishning ko`rgazmali usullarini barcha yirik pedagoglar

ma`qullashgan va rivojlantirishgan. Xususan, I.G. Pestalotstsi bunday deb

yozgan edi: “Mening eng muhim, boshlsng`ich nuqtai nazarim quyidagilardan

iboratdir: tabiatning o`zini kishi tomonidan mushohada qilish (sezib idrok

qilish) o`qitishning yagona haqiqiy poydevori hisoblanadi, chunki u

(mushohada) inson bilimining yagona asosi hisoblanadi. Bundan keyin

keladiganlarning hammasi ana shu hissiy idrokning shunchaki bir natijasi

yoki mavhum tushunchasi hisoblanadi”.

I.G.Pestalotstsi ko`rgazmalilik

tamoyilini ma`lum darajada boyitdi. U ko`rgazmalilikning zarurligini himoya

qilish bilan bir vaqtda, sezgi organlari atrofimizdagi borliq to`g`risida

tartibsiz ma`lumotlar olib keladi, deb hisoblagan edi. Ta`lim kuzatishlardagi

tartibsizlikni yo`qotishi, buyumlarni aniq belgilab berishi, ularning bir

turdagilarini va o`zaro yaqinlarini esa birlashtirishi, ya`ni tushunchani

shakllantiririshi kerak.

Ko`rgazmalilik to`g`risida ko`p ayuxannos solishyapti deb e`tiroz

bildiruvchilarga A.Disterveg javob berib, bu to`g`ridagi gaplarni to`xtatish

uchun hali vaqt kelgani yo`q, chunki minglab o`qituvchilar hozircha

ta`limning abstrakt usulini qo`llashni davom ettirmoqdalar, deb ta`kidlagan

edi.

K.D.Ushinskiy ham ta`limning ko`rgazmali usuliga katta ahamiyat bergan

edi, u ko`rgazmalilikni nutq hamda tafakkurni rivojlantirish bilan birga

qo`shib ko`rgazmalilik uchun bunday kirish ilmiy dogmatizmga va ta`limning

dogmatik usullariga, ilmiy dunyoqarashga qarshi bo`lganligi uchun ham u

progressiv kurash edi. A.Disterveg va K.D.Ushinskiy kabi didaktlarning -

_________________

Ya.A.Komenskiy. “Buyuk didaktika” , Toshkent, “O`qituvchi”, 1975,

174 – b.

I.G. Pestalotstsi. Metod. Izbr.ped.soch., M., 1981, t. 1, 49 – b.

ko`rgazmalilikni talab qilishdek talablarida ilmiy dunyoqarash yashiringan

edi. O`quvchilar haqiqatni o`zlari o`rganishlari, haqiqiy dunyoni bevosita idrok

qilish asosida bilishlari kerak edi.

Ta`limda ko`rgazmalilikning ahamiyati oliy nerv faoliyatining ilmiy

dunyoqarash ta`limotidan kelib chiqadi, ko`rgazmali vositalar kishining

birinchi signal sistemasining ham rivojlanishiga samarali yordam qila oladi,

deb faraz qilinadi.

Hissiy va nazariy bilish o`rtasida o`zaro bog`lanish uchun butunlay va

hech qachon mavjud izchillik bo`lishi mumkin emas. Idrok qilish jarayonining

o`ziyoq tafakkur jarayoni bilan sug`orilgan bo`lishi kerak. Hodisadan

ilgarilovchi aks ettirishning P.K.Anoxin tomonidan ochilish arafasidagi bu

xulosa ayniqsa aniq bo`lib turibdi. P.K. Anoxin ilgarilovchi aks ettirishni

organizmning ba`zi hodisalarga u hali sodir bo`lmasidan ilgariroq reaktsiya

bildirilishi, deb xarakterladi. Hodisalar orasidagi birinchi hisoblanuvchi A

hodisaning ifodasi asosida oxirgi D hodisasi hosil bo`ladi, ya`ni sodir bo`lishi

mumkin bo`lgan biron – bir hodisa ko`pincha bizning ongimizda avval o`z

ma`nosini beradi, keyin esa u sodir bo`ladigan aks ettirish jarayoni jonli

materiyaning noorganik olam – makon va zamon tuzilishiga nisbatan asosiy

moslanish shakli bo`lib, undagi izchillik va takrorlanish asosiy vaqtinchalik

parametrlar hisoblanadi. Bundan kelib chiqadiki, ko`rgazmali tasavvur fikrlash

jarayoni bilan hamisha biron – bir doirada o`zaro bog`liq. Bilim berish

ko`rgazmalilikdan

mavhumlikka

qarab,

shuningdek,

umumlashtirilgan

mavhumliklardan real ko`rgazmali ob`ektlarni, dalillarni, misollarni va

hokazolarni tahlil qilishga tomon davom etishi mumkin.

Pedagogikada ko`rgazmalilik g`oyasini rivojlantirishga L.V.Zankov

jiddiy hissa qo`shdi, u o`qitishda so`z bilan ko`rgazmalilikni birlashtiirishning

turli shakllarini maxsus tadbiq qildi va bulardan quyidagilarni eng asosiy deb

hisobladi:

1 – shakl. Oqituvchi so`z vositasida o`quvchilarning kuzatishlariga

rahbarlik qiladi.

2 – shakl. Oqituvchi so`z yordamida o`quvchilar tomonidan amalga

oshirilgan ko`rgazmali ob`ektlarni kuzatishlar asosida o`quvchilarni hodisalar

idrok jarayonida ko`rilishi mumkin bo`lmagan aloqalarni anglashga va ularni

tarkib toptirishga olib keladi.

3 – shakl. Ob`ekt to`g`risidagi ma`lumotlarni o`quvchilar pedagogning

og`zaki xabaridan oladilar, ko`rgazmali vositalar esa, og`zaki

umumlashtirishlarni tasdiqlash va konkretlashtirish uchun xizmat qiladi.

4 – shakl. O`quvchilar tomonidan amalga oshirilayotgan ko`rgazmali

ob`ektlarni kuzata borib, pedagog o`quvchilar bevosita idrok qilmaydigan

hodisalar o`rtasidagi aloqalar to`g`risida ma`lumotlar beradi.

Shunday qilib, so`z bilan ko`rgazmalilik o`rtasida bog`lanishning xilma

– xil shakllari mavjud ekan. Ammo ulardan birortasiga to`la ustunlik

beradigan bo`lsak, unda xato qilgan bo`lardik, chunki o`qitish vazifalarining

xususiyatlari har bir konkret holatda mavzuning mazmuni, mavjud ko`rgazmali

vositalarning xarakteri, shuningdek, o`quvchilarning tayyorgarlik darajasiga

ko`ra eng ratsional birikuvini tanlash ma`qul.

O‟qitish jarayonida ko`rgazmalilik tamoyilini qo`llashning muximligini

o`qish jarayonida o`rganiyotgan ob`ekt va hodisalarni hissiy idrok qilishga,

ularni “jonli mushohada” etishga, bilish faoliyatida konkret va abstrakt, hissiy,

mantiqiy va nazariy elementlarning birligiga katta e`tibor beruvchi ilmiy

nazariya nuqtai nazaridan tushuntirish mumkin.

Ko`rgazmalilikning o`quv jarayonida nihoyatda muhim ahamiyatga ega

ekanligi to`g`risida kundalik kuzatishlar va kishilarning kundalik ish

tajribalarigina emas (yuz marta eshitgandan ko`ra, bir marta ko`rgan yaxshi),

balki maxsus tajribalar ham guvohlik beradi.

Ko`rgazmali idrok katta imkoniyatlarga ega. Eslab qolishda

ko`rgazmali-likning o`zi emas, balki ularning nutq va amaliy faoliyat bilan

birlashtirilishi eng yuqori samaradorlikka ega bo`ladi. Bu o`qitish usullarining

eng samarali birikmasini izlash zarurligidan dalolat beradi. Shuning uchun

ham ayrim didaktik qo`llanmalarda ko`rgazmalilik tomoyilini o`quv – bilish

faoliyatidagi jonli mushohada va abstrakt tafakkurning organik bog`liqligini

ta`kidlab, konkret hamda abstraktning birligi sifatida talqin qilinishi bejiz

emas.

Ana shu aytilganlarga ko`ra bilishning o`qitish jarayonidagi individual

yo`lini hissiy hamda nazariy bilishning birligi sifatida rejalashtirish va tashkil

etish kerak. Bunda har – xil ziddiyatlar yuzaga keladi. Masalan, tajriba yoki

kuzatish natijasi sifatidagi hissiy bilish hamma vaqt ham nazariy o`ylab

topilgan va umumlshtirilgan bo`lavermasligi yoki, aksincha, yuksak nazariy

abstraktsiya hamisha ham hissiy jihatdan etarli darajada mustahkamlanmagan

bo`lishi mumkin. Bu qarama – qarshiliklarni bilish jarayonida hisobga olish va

hal qilish kerak.

Oqitish sharoitida qo`llaniladigan ko`rgazmalilik vositalariga quyidagilar

kiradi:

O`qituvchining namoyish qilishi, ekskursiya, sayir va hokazolar

davomida o`quvchilar tanishadigan asl holidagi tabiiy ob`ektlar;

Real ob`ektlarni aks ettiruvchi maxsus tayyorlanadigan illyustratsiya –

tasviriy vositalar – plakatlar, sxemalar, rasmlar, fotosuratlar, grafik qo`llanmalar

va horazolar, shuningdek, hajmli geometrik shakllar, jismlar, mulyajlar va

boshqalar;

Ko`rgazmalilikning shartli – ramziy vositalari – kartalar, globuslar,

telluriylar va boshqalar;

Tabiiy – matematik yo`nalishdagi predmetlarni o`rganishda

qo`llaniladigan namoyish qilish asboblari, modellari va boshqalar;

Ko`rgazmalilikning texnik namoyish qilish vositalari – kinofilm, diafilm,

diapozitivlar, axborot kommunikatsiya texnologiyalari va shunga o`xshashlar;

Tovush, ko`rish – eshitish vositalari – videoyozuv, videofilmlar va

hokazolar.

Shundan ta`limning ko`rgazmali usullarini ikkita yirik kichik guruhi:

illyustratsiua usullari va namoyish qilish usullari mavjud degan xulosa kelib

chiqadi.

O‟qitishning yassi vositalarini illyustratsiua qilish usullari plakatlar,

sxemalar, rasmlar, chizmalar, fotosuratlar, grafik qo`llanmalar va boshqalarni

ko`rsatishni o`z ichiga oladi.

O‟qitishning hajmli vositalarini namoyish qilish usullari asbob va

uskunalarni namoyish qilishni; dinamik qo`llanmalar, asl holidagi tabiiy

ob`ektlarni ko`rsatishni; texnik namoyish qilish vositalari – kinofilm, diafilm,

diapozitivlar, axborot kommunikatsiya texnologiyalari; tovush, ko`rish – eshitish

vositalari ( videoyozuvlar, videofilmlar) va hokazolarni nazarda tutadi.

Ko`rgazmalilik vositalarini illyustrativ va namoyish qilish vositalariga

bunday ajratish o`qitish amaliyotida tarixiy qaror topgan. Bu ko`rgazmalilikning

ayrim vositalarini illyustrativ vositalar guruhiga ham, namoyish qilish

vositalari guruhiga ham kiritish imkoniyatini inkor qilmaydi. Bu, masalan,

sxemalarni kompyuter orqali ko`rsatish va boshqalarga taalluqlidir.

3 - §. Oqitishning ko`rgazmali usullarini

eng samarali qo`llash shartlari

Oqitishning ko`rgazmali usullarini eng samarali qo`llash mezoniga

muvofiq kelishligi uchun o`qituvchi ulrni tanlayotganda bir qator talablarga

rioya qilishi zarur. Ulardan asosiylari quyidagilardir:

1. Ko`rgazmali usullarni tanlashda ularnig quyidagi didaktik vazifalarini

ancha muvaffaqiyatli hal qilish nazarda tutilsin:

O`quvchilarda ko`rgazmali – obrazli tafakkurni rivoflantirishga yordam

berishlari;

Har qanday o`quv materialini o`zlashtirishda diqqatni faollashtirish

vositasi rolini bajarishlari;

O`quvchilarning o`quv – bilishga doir faoliyatini faollashtirishga

yordamlashishi;

O`rganiladigan nazariy masalalarni konkretlashtirishga imkon berishligi;

O`quvchilarning dars davomida aynan kuzatish predmeti bo`la

olmaydigan o`rganiladigan masalalarni amalda qo`llanilishini ko`rsatish

sohasini kengaytirishi;

Bevosita kuzatilmaydigan bir qator jarayonlarni va hodisalarni

modellashtirish uchun imkoniyatlar yaratilishi;

O`rganilgan hodisalarni sxemalarda, jadvallrda va hokazolarda aniq qilib

sistemalashtirish va klassifikatsiya qilishi;

O`qishga bo`lgan qiziqishni rag`batlantirish, samarali o`qish uchun

ko`rsatmalar yaratish usullari rolini baajarishi;

O`quv materialining qanchalik o`zlashtirilganligi to`g`risida

konkretlashtiril-gan shaklda ma`lumot olish imkoniyatini beradi.

2. Bu aytilganlardan ko`rgazmalilik qancha ko`p qo`llanilsa, shuncha

yaxshi bo`lar ekan degan ma`no kelib chiqmasligi kerak. Chunki

ko`rgazmalilikni eng samarali qo`llash, bu undan maqsadga muvofiq

foydalanish degan ma`noni bildiradi. Shuning uchun ham o`qituvchi d asturda

va metolik qo`llanmalarda keltiriladigan namoyish qilishning tavsiya qilingan

ro`yxatidan, birinchi navbatda, darsning asosiy vazifasini hal qilishga,

o`rganiladigan mavzuning asosiy muhim masalalarini o`zlashtirishga bevosita

yo`llanganlarini tanlab olishi kerak. Namoyishga darsning davomida asosiy

e`tibor beriladi, u puxtaroq tahlil qilinadi, asosiy xulosalar ular yuzasidan

qilinadi. Bir mavzudagi ikkita ko`rgazmali vositadan qo`yilgan vazifani

yaxshiroq va kamroq vaqt sarflab hal qiladiganini tanlash kerak.

3. Asosiy usullardan tashqari, ayrim qo`shimcha ko`rgazmali usullar

tanlanib, ulardan bo`sh vaqt bo`lganda yoki qiyinchilik yuzaga kelgan

hollarda o`rganilayotgan masalani yaxshiroq tushuntirishga imkon beradigan

vositalat sifatida foydalanish mumkin. Shuni unutmaslik kerakki, namoyish

hajmini oshirib yuborish vaqtni ko`p sarflashga olib kelibgina qolmay, balki

o`quvchilar e`tiborini o`rganilayotgan materialning mohiyatidan ham

chalg`itadi.

4. Ko`rgazmali usullarni tanlashda tegishli sinfning xususiyati, sinfdagi

o`quvchilar tafakkurlarining ustun ko`rinishi - og`zaki-mantiqiy yoki

ko`rgazmali - obrazli ekanligi hisobga olinadi. Birinchi holda ko`rgazmalilik

birmuncha oz yoki ular ko`proq abstraktsiyalashtirilgan ko`rinishlarda

qo`llaniladi. Ikkinchi holda ko`rgazmali usullarning salmog`i ortadi.

5. Oquv materialini mustahkamlash va takrorlash jarayonida

o`zlashtirilgan bilimlarni boshqa ob`ektlarga ko`chirishga va shu orqali ularni

chuqurroq, tushungan holda o`zlashtirishga imkon beradigan yangi ko`rgazmali

qurollardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. O`z – o`zidan ma`lumki,

qo`llaniladigan ko`rgazmali vositalarni o`quvchilar to`la tushuna oladigan

bo`lishi va ularni o`zlashtirish ortiqcha vaqt sarflashni talab qilmaydigan

bo`lishi kerak.

6. Ko`rgazmali usullarni qo`llashning, masalan, fizika, kimyo va

biologiyadan tajribalar o`tkazidhning samaradorligini oshirish uchun

o`quvchilar oldiga tajribadan ko`zlanayotgan maqsadni aniq qilib qo `yish

kerak. Bu o`quvchilar diqqatini kuchaytiradi, uni davomliroq va barqaror

qiladi. O`quvchilar qo`yilgan savollarga javob berar ekanlar, ko`rgazmali

axborot ustida faol fikr yuritadilar, ko`tarilgan muammolarni hal qilish

yo`llarini o`zlari qidiradilar va shuning uchun ham o`quv materialini faol

o`zlashtiradilar. Ko`rgazmali qurollarni maqsadsiz naamoyish qilaverish

darslarda juda ko`p vaqtni oladi va hatto darsning umumiy maqsadiga

erishish nuqtai nazaridan zararli ham bo`lib chiqadi.

7. Ko`rgazmalilik ob`ektlarining o`zi faollashtiruvchi vositalar rolini

o`tashiga qaramay, mana shu ko`rgazmalilik ob`ektlariga nisbatan

o`quvchilarning qiziqishlarini oshirishning maxsus usullarini qo`llash

foydalidir. Masalan, sxemalar, katta jadvallar, klassifikatsiyali plakatlar

ko`pincha o`quvchilarning ko`pchiligida bevosita qiziqish uyg`otmaydi,

o`zining tashqi murakkabligi bilan xatto ularni cho`chitadi. Mana shu o`rinda

ularga nisbatan qiziqishni oshirish usullarini qo`llash zarurdir. Bu yerda

evristik savollar, muammoli elementli xarakterdagi maqsadli ko`rsatmalar,

jadval, sxema bilan tanishilgandan keyin olinadigan o`qitish natijalartining

ahamiyatini tushuntirish, o`tkaziladigan tajribalarning his - hayajonli bo`lishi

va hokazolar yordam beradi.

8. Tajribalarni, laboratoriya qurilmalarini va asbob – uskunalarni

namoyish qilishda ularning tuzilishini aniq tushuntirish, butun sinf uchun

to`la ko`rinishini ta`minlash (ko`rinishini ta`minlash usullari alohida

ko`rsatiladi), murakkab tajribalarni qismlarga bo`lish, tushuntirishlarni doskaga

ilingan rasmlar, daftardagi yozuvlar bilan qo`shib olib borish, ba`zida esa

o`quvchilarga ko`rinmaydigan asboblarning ichki tuzilishini o`zlashtirishga

yordam beruvchi plakatlar va sxemalar shaklidagi tayyor rasmlardan ham

foydalahish kerak. Murakkab tajribalar o`tkazilayotganda rasmlar chizish asbob

bilan tanishilayotgan vaqtda, oddiylarida - tajriba o`tkazilgandan keyin amalga

oshiriladi.

9. Eng samaralilashtirish tamoyili kutilgan samaraga eng qisqa vaqt

ichida erishish uchun namoyishlarning qisqa muddatli bo`lishini talab etadi.

Buning uchun namoyishlarni yaxshi tayyorlash kerak. Masalan, issiqlik

bo`yicha tajribalar o`tkazishda oldindan isitib qo`yilgan suvdan foydalanish

kerak, uni o`quvchilar ko`zi oldida isitmaslik kerak, bu ko`p vaqtni oladi.

Tajribalarning qisqa muddatliligi o`qituvchining mashqlarni muvaffaqiyatli

o`tkazishini, elektrostatika bo`yicha tajribalar o`tkazishdagi yuz berishi

mumkin bo`lgan turg`un to`xtashlar (asboblarning lampasi qizib ketishi va

hokazo) ning oldini olishni ta`minlaydi. Tajribani qisqa va aniq tushuntirish,

tajriba davomida o`quvchilar bilan eng muhim masalalar yuzasidan

qisqagina suhbat o`tkazish vaqtni tejash imkonini beradi.

Masalan, o`quv jarayonida filmdan foydalanishga tayyorlanishda

o`qituvchi uni oldin ko`radi, namoyish davrida o`uvchilarga beriladigan

savollarni oldindan tuzadi, darsning tegishli paytida ko`rsatiladigan

bo`laklarini ajratadi. E`tiborni eng muhim tomonga qaratadigan jumlalarni

qaerda berish kerakligini belglab qo`yish foydalidir. Nihoyat, film yuzasidan

bo`ladigan yakunlovchi suhbatning rejasini ham belgilab qo`yish kerak.

Amaliyot xonasi qoshida o`quvchilardan laboratoriya guruhlarini tuzish

tajribalar o`tkazishga tayyorlanishda vaqtni tejashga yordam qiladi. Bu

o`quvchilardan dars davomida tajribalar o`tkazilayotgan yordamchilar sifatida

foydalanish ham mumkin. Bunga bo`sh o`zlashtirayotgan o`quvchilarni ham

jalb qilish foydalidir, ular ko`pincha o`qitishining tajriba qismiga ko`proq

qiziqishni namoyon qiladilar va shu tufayli ular nazariyani o`rganish

jarayoniga ham qiziqib qolishlari mumkin. Masalan, diafilmlar, diapozitivlar,

sxemalar, kodopozitivlarni namoyish qilishga tayyorlashda, axborot

kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanishda o`quvchilar ularning

mazmunini chuqur bilib olishga intiladilar, ancha durustroq o`zlashtirayotgan

o`rtoqlarining tushuntirishlarini tinglaydilar va yangi materialni yanada

tushunib o`zlashtiradilar.

10. Illyustratsiya va namoyishlarni, barcha o`quvchilarning ko`rishlarini

ta`minlaydigan xilma – xil vositalari qo`llash ko`rgazmali usullarni

qo`llashning samaradorligini oshirishga yordam beradi. Mayda qo`llanmalar,

asboblar, sxemalarni ko`rsatish darslarga zarar keltiradi, xolos, o`qituvchi vaqtni

bekorga sarflaydi va o`quvchilarga yaxshi ko`rinmaydigan bunday mayda

qo`llanmalar ularning ko`plarida norozilik tug`diradi. Shuning uchun mayda

harfli qo`llanmalarni yalpi tajriba va kuzatishlarda qo`llagan ma`qul.

Qo`llanmalarni xonadagi maxsus namoyish stollariga qo`yib jihozlash, bu

maqsadlar uchun ko`tarma stollardan va boshqa moslamalardan foydalanish

yoki xonani amfiteatr tarzida jihozlash uning ko`rinishini ancha yaxshilaydi.

Asboblarni hamma o`quvchilar yaxshi ko`ra olishlari uchun fizika,

kimyo, biologiya va boshqa tabiiy fanlar darslarida quyidagi vositalardan:

yoritgichlar, fonida asbob ancha aniqroq ko`rinadigan ekranlar, reyterlar

(qog`o`z va plastmassali ko`rsatkichlar), strelkalar, shisha idishlarda dog`

qoldirmaydigan suyuqliklardan iborat bo`yoqlar bilan rang berish, soyali

proektsiyalarni qo`llash va hokazolardan foydalaniladi.

Asboblarni yaxshiroq ko`rinishini va o`quvchilarning diqqatini ulardan

mazkur payitda asosiy rol o`ynaydiganlariga qaratishni ta`minlash uchun

namoyish qilish stolini ko`rsatiladigan hamma asboblar bilan to`ldirib tashlash

kerak emasligini eslatish ortiqchalik qilmaydi. Ularning bir qismi kerak

vaqtdagina o`quvchilar ko`z o`ngida paydo bo`lishi uchun namoyish stolining

orqasiga qo`yilgan tagliklarga joylashtiriladi. Chunki ortiqcha asboblar

o`quvchilar diqqatini chalg`itadi. Shuning ucnun ularning ayrimlarini ekran

bilan to`sib qo`yish ham mumkin.

Ko`rinish yaxshi bo`lishi uchun namoyish stoliga turli balandlikdagi

yog`och bruslarni qo`yish mumkin. Ayrim asboblar pastroq, boshqalari ancha

balandroq bruslarga qo`yiladi va hokazo. Natijada o`quvchilarga

qurilmalarning yaqin qismigina emas, balki hammasi ko`rinadi.

Asboblarni maxsus ranglar bilan bo`yash, shakllarni, qismlarni ajratib

ko`rsatish va shu kabilar ham ko`rinishning yaxshi bo`lishiga yordam beradi.

Ba`zi hollarda katta, qiyalik burchagi 45

◦

bo`lgan ko`zgulardan foydalanish

ham o`rinlidir, chunki ular namoyish stolning yassi sathida o`tkaziladigan

tajribalar (magnitli spektr bilan o`tkaziladigan tajribalar va hokazolar) ni

ko`rishga imkon beradi.

Nihoyat, o`qituvchining o`zi tajribani ko`rsatayotganda qanday holatda

turishi kerakligini ham unutmaslik kerak. Negaki, u qurilmaning ayrim

qismlarini to`sib qo`ymasligi kerak.

Doskaga osib qo`yiladigan maxsus albomlardan foydalanish vaqtni

tejaydi va rasmlarni yaxshi ko`rinishini ta`minlaydi, o`qituvchi esa ularga

rangli flomaster bilan rasmlar chiza olish imkoniga ega bo`ladi. Bunday

albomlar kerakli rasmlarni shu yerning o`zida, darsda, zaruriyat tug`ishiga

ko`ra qayta ko`rsatish imkonini beradi.

Kinofilmlar, diafilmlar, diapozitivlar qorong`ilatishga xizmat qiluvchi mos

pardalar, qorong`ilatishni boshqaruvchi elektr moslamalar, yorug`lik texnikasi

apparatlarini avtomaik ishga tushiradigan qurilmalar va boshqa bir qator

asboblar bilan jihozlangan xonalarda namoyish qilinadi. Kunduzgi kinoni

ko`rsatish uchun tegishli uskunalar bo`lsa, yana ham yaxshi.

Kimyo, fizika va boshqa texnila qurilmalarini namoyish qilishda tegishli

instruktiv hujjatlarda aniq belgilangan xavfsizlik texnikasi qoidalariga qat`iy

rioya qilish zarurdir.

11. Ko`rgazmali usullarni qo`llashni eng samaralilashtirish asbob –

uskunalarni xarid qilish harajatlarini tejashni talab qiladi. Birinchi navbatda

laboratoriya ishlari uchun na`munali ro`yxatlarda nazarda tutilgan asbob –

uskunalarni xarid qilish kerak. Namoyish qurilmalarini faqat qat`iy zarur

miqdorda, yetarli darajada sotib olish kerak. Namoyish qurilmalaridan

iqtisodiy nuqtai nazardan, birinchi navbatda, bir vaqtning o`zida bir qator

tajriba va namoyishlarni ko`rsatishga imkon beradiganlarini, ya`ni ancha

universalroqlarini, faqat shundan keyingina foydalanish ko`lami ancha torroq

asboblarni sotib olish foydalidir. Bu haqda gap yuritayotganimizning boisi

ko`rgazmali qurollar do`konida na`munali ro`yxatga kiruvchi asboblarning

hamma jamlamasi har doim ham bo`lavermasligi, ajrastiladigan mablag`lar

esa, barcha zarur bo`lgan asboblarni bir yo`la sotib olishga imkon bermasligi

tufaylidir. Shuning uchun ham xonalarni asbob – uskunalar bilan to`ldirishga

iqtisodiy yondoshish juda zarurdir.

O`qituvci o`qitishning umumiy tamoyillariga tayanib, o`qitishning

ko`rgazmali usullarini qo`llash qachon samarali bo`lishligi haqida tasavvurga

ega bo`lishi, ya`ni ularning imkoniyatlarini bilishi kerak.

Respublikamizdagi T.N.Qori - Niyoziy nomidagi pedagogika fanlari

ilmiy-tadqiqotlari institutida barcha o`quv predmetlari bo`yicha dastur

materiallarni o`rganish uchun zarur ko`rsatmali qo`llanmalarning majmuasi

ishlab chiqilgan. Majmuaning mazmuni kartochkalarga yozilgan bo`lib, ularda,

bundan tashqari, bilimlarning batafsil mazmuni, o`qitish usullari va vositalari

hamda o`quvchilar uchun zarur adabiyotlar ro`yxati ko`rsatilgan. Bu

kartochkalardan o`qituvchiga darslarga tayyorlanishi va ularni o`tkazishhda,

direktorga esa, o`qituvchilarning ishlarini nazorat qilishda katta yordam berish

mumkin.

Lekin ko`rgazmali qurollarga faqat darsda emas, balki tegishli predmet

bo`yicha butun o`quv jarayoni tizimida ham eng samarali joy topish kerak.

Masalan, tadqiqotchilar (G.P. Levitas, M.V.Valovich) tomonidan to`rtinchi

sinflarda matematika o`qitishni eng samaralilashtirish yuzasidan ishlab

chiqilgan o`lchov tizimi quyidagi elementlarni o`z ichiga oladi:

1. O`qituvchi har bir o`quvchining yangi materialni idrok etishga

tayyorgarligini magnit tasmasiga yozilgan matematik diktant yordamida

tekshiradi. Buna elektr nazoratr qiluvchi qurilmalardan ham foydalaniladi.

Ularning yordamida turg`un xatolar ustidagi tuzatish ishlari yangi materialni

tushuntirishdan oldin o`tkaziladi, bu uni o`zlashtirishni qiyinlashtirmasligi

ma`lum qilinadi. Bu bosqichda tushuntiruvchu ko`rgazmali qurollardan keng

foydalaniladi. Bu tizimning qanchalik o`zlashtirib borilishiga ko`ra darslarda

tuzatish ishlarining salmog`i kamayib borai va minimum darajaga keltiriladi.

2. Bu tizim yangi materialni mazkur muammo bo`yicha keyingi

darslarda qismlarga bo`lib emas, balki masalaning butun nazariyasini yaxlit

bayon qilib, bir darsda o`tilishini nazarda tutadi. Materialning yiriklashtirilgan

qismlarini tushuntirishda murakkab rasmlar ( ularni bosqichma – bosqich

chizishga zaruriyat bo`lmaganda ) diapozitivlar, sxemalar, kodopozitivlar,

jadvallar, axborot kommunikatsiya texnologiyalari va boshqalar yordamida

birdan ko`rsatiladi (bu o`qituvchilar va o`quvchilar vaqtini tejaydi).

Doskada mavzu bo`yicha burun nazariy qismning konspekti namoyon

bo`ladi. Konspekt tayanch signallarni ma`lum qilish emas, balki mavzudagi

eng asosiy o`rinlarni ajratish tamoyili bo`yicha tuziladi.

3. O`qituvchi o`quv materialini dastlabki mustahkamlashni va mustaqil

ishni bosma asosdagi daftarlar va murakkabligi uch darajada bo`lgan

didaktik materiallar yordamida olib boradi. Bu o`qituvchilar va o`quvchilar

vaqtini tejaydi va mustaqil ishlash uchun o`quv topshiriqlarini

tabaqalashtirishga imkon beradi.

4. O`quvchi bajara oladigan miqdordagi uy vazifalari yaxshi

tushuntirilgan holda beriladi. Rasmli kartochkalardan foydalaniladi.

O`qituvchilar minimum miqdordagi mashqlar bilan katta ta`limiy samaraga

erishishga intiladilar.

5. Uy topshiriqlari dars konspektlarini ko`rgazmali tasvirlash va

bajarilgan mashqlarni ko`rib chiqish yo`li bilan tekshiriladi. Bunda vaqtni

tejaydigan nazorat qiluvchi asboblar ham qo`llaniladi.

Hamma o`quvchilarni nazorat qilish, mavzudagi asosiy o`rinlarga e`tibor

berish, topshiriqlarni ko`chirib yozishga ketadigan vaqtni tejash o`qitishning

sifatini oshirishga, tuzatish ishlarining va qo`shimcha topshiriqlarning

kamayishiga olib keladi.

O`qitishning bu tizimida o`qitishni eng samaralilashtirishning

ko`rgazmali vositalari yordamida asosiyni ajratish, individual bosma asosdagi

daftarlar yordamida o`quvchilarga differentsial yondashish, o`qitishni tezkor

tuzish, o`qituvchilar va o`quvchilar vaqtini va kuch – g`ayratini tejash

to`g`risida g`amxo`rlik qilish kabi usullar yorqin namoyon bo`ladi. Dars

davomida yangi materialni o`rganishga ajratiladigan vaqtning salmog`i

o`qitishning axborot kommunikatsiya texnologiyalari yordamida ortadi.

Bularning hammasi birgalikda eng samaralilashtirishning ikkita mezonini

bajarishga – uy vazifalariga sarflanadigan vaqt me`yorlariga rioya qilinib,

o`qitishda maksimal mumkin bo`lgan natijalarga erishishga olib keladi.

Shunday qilib, ko`rgazmali usullar to`rtinchi sinfda matematika o`qitishni eng

samaralilashtirishning yaxlit tadbirlari tizimiga uzviy birikib ketadi.

Boshqa predmetlar va boshqa sinflar uchun o`qitishning umumiy

tizimida ko`rgazmali usullardan foydalanishning eng samarali variantlarini

o`qituvchining o`zi qidirib topish kerak.

Hozirga sharoitda asosiy e`tibor ko`rgazmalilikning yangi vositasi

hisoblanuvchi – individual foydalaniladigan kompyutorlarni qo`llashga

qaratilishi kerak. Maktab islohoti haqidagi hujjatlarda barcha o`rta maktablarda

elektron hisoblash texnikasi xonalarini yaratish, o`quv jarayoniga

kompyutorlarni joriy qilish vazifasi qo`yilgan. Bu o`quvchilar uchun, bir

tomondan, atrofdagi ishlab chiqarish voqeligidagi shunday texnik qurilmalar

bilan yaxshi tanishib olish imkonini beradi. Lekin gap faqat bunda emas.

Individual kompyutorlar o`quvchilarga odatda ular darslik matnini o`zlashtirib

olishadigan ko`pgina jarayonlarni yaqqol, buning ustiga o`sishni ko`rish

imkonini beradi. Kompyutorlar muayyan jarayonlarni va vaziyatlarni

modellashtirish, mumkin bo`lgan bir qator yechimlardan muayyan mezonlarfa

ko`ra eng samaralilarini tanlash, ya`ni o`quv jarayonida ko`rgazmali

usullarning imkoniyatlarini ancha kengaytirishga yordam beradi.

II BOB. Boshlang`ich sinflar matematika darslarida o‟qitishning

ko`rgazmali usullaridan foydalanishning metodik asoslari

1- §. Boshlang`ich sinflar matematika darslarida o‟qitishning

ko`rgazmalilikdan foydalanish imkoniyatlari

Boshlang`ich sinflar matematika darslarida o‟qitishning ko`rgazmalilik-

dan foydalanish imkoniyatlari uning ko`rinishlari turli – tumanligiga

asoslangan. Shuning uchun biz bu paragrafda boshlang`ich sinflar matematika

darslarida qo`llaniladigan ko`rgazmali qo`llanmalarning turlari va ulardan

foydalanish imkoniyatlari haqida so`z yuritamiz.

Boshlang`ich sinflar matematika darslarida o‟qitishning trli xil

ko`rgazmali qo`llanmalardan foydalaniladi; ular haqida quyidagi qisq acha

ma`lumotlarni keltiramiz.

Atrofimizdagi buyumlar.

Bolalarning maktabga kelishining birinchi kunlaridan boshlab ularni

sanashga hamda qo`shish va ayirish amallarini o`rgatishda atrofimizdagi

buyumlardan sanoq materiali sifatida foydalanish mumkin, bunday material

bo`lib kitoblar, daftarlar, qalamlar, sanoq cho`plari va shu kabilar xizmat

qilishi mumkin.

Ayrim buyumlardan keyinchalik geometriya elementlari bilan

o`quvchilarni tanishtirishda foydalanishi mumkin. Ular bo`yicha turli fazoviy

shakllarni ko`rsatish mumkin.

Namoyish etiluvchi tasviriy qo`llanmalar.

Bu turdagi ko`rgazmali qo`llanmalarga eng avvalo bolalarga tanish

qator buyumlarning tasviri tushirilgan rasmlar va o`quv jadvallari

(o`simliklar, hayvonlar, imoratlar, mashinalar va shu kabilar), rasamlar majmui

o`rnatiladigan rasmlar (masalan, archaning tasviri va uning ostidagi maxsus

tirqishlarga karton qo`ziqorinlar o`rnatilishi mumkin), applikatsiyalar. Ular

sanoq materiali sifatida ishlatilishi mumkin, bu esa o`qituvchining bolalarni

sanashga o`rgatishdagi imkoniyatlarini ancha kehgaytiradi, yoki masalalarni

tasvirlash uchun ishlatilishi mumkin. Bunday qo`llanmalarga misol keltiramiz.

Rasmlar majmui yoki ularni yana buyumli rasmlar ham deyishadiki,

ular uncha katta bo`lmagan, qattiq qog`ozdan tayyorlangan kartochkaalar

ko`rinishida bo`lib, ularning har biriga rasmlar (yulduzchalar, olma, o`rdakcha,

traktor va hokazo) tushirilgan bo`ladi. Majmuada odatda 10 tadan bir xil

kartochkalar joylashgan. Ularni ko`rsatish uchun majmuali polotno deb

ataluvchi har bir qatorda 10 tadan cho`ntakcha tikilgan ikki qatorli qattiq

material bo`lagi ishlatiladi. Polotno shuningdek kartondan ham tayyorlanishi

mumkin. U doskada yoki devorga osiladi, cho`ntakchalarga rasmli kartochkalar

yoki raqamlar o`rnatiladi (qo`yiladi). Majmuali polotno faqat sanoq

materialini namoyish qilish uchun emas, balki, ikkinchi o`nlik ichidagi

sonlarni nomerlashni va arifmetik amallarni o`rganishda ham ishlatiladi.

Namoyish etiluvchi tasviriy qo`llanmalarga, shuningdek o`lchov

asboblari va asboblar (masalan soat siferblati, strelkali tarozilar va boshqalar),

o`lchov birliklari modellari (metr, litr va boshqalar), bolalarga yaxshi tanish

mahsulotlarning maketlari kiradi. Modellar o`lchovlarni va o`lchashlarni

o`rgatishda, maketlar – o`quvchilarning masalalar tuzishlarida tasvirlovchi

material sifatida ishlatiladi. Nihoyat, namoyish etiluvchi tasviriy qo`llanmalarga

turli geometrik shakllarning tasvirlari va modellari kiradi.

Jadvallar.

Jadvallar deb ma`lum tartibda, ko`proq ustunlar ko`rinishida, shuningdek

matnli va matnsiz rasmlar va sxemalar tizimi birgalikda guruhlangan matnli

va sonli yozuvlarga aytiladi. Bu barcha materiali birlashtiruvchi mavzu

jadvalning sarlavhasida ko`rsatiladi. Jadvallar katta qog`oz varaqlarida nashr

qilinadi va qulaylik uchun mato yoki kartonga yopishtiriladi.

O`zining qo`llanilishiga qarab jadvallar quyidagi katta guruhlarga

bo`linishlari mumkin: a) bilishga oid; b) ko`rsatma beruvchi; c) mashq

qildiruvchi; d) ma`lumot beruvchi. Albatta bu bo`lish qandaydir ma`noda

shartlidir, chunki masalan, ma`lumot beruvchi jadvallar mashqlar bajarish

uchun ham ishlatilishi mumkin va bunday holda mashq qildiruvchi vazifasini

bajaradilar, ko`rsatma beruvchi jadvallar ma`lum ma`noda bilishga oid hamdir

va hokazo.

ilishga oid

advallarga yana shundaylari kiradilarki, ular o`zlarida yangi

ma`lumotlarni saqlaydi va shuning uchun ham ko`pincha yangi materialni

tushutirishda ishlatiladi. Ulardan takrorlash vaqtida o`quvchilarning bilimlatini

kengaytirish va umumlashtirish uchun foydalanish mumkin.

ilishga oid

jadvallarga misol sifatida nomerlash jadvalini keltirish mumkin. U yig`ma

polotno bilan birgalikda tayyorlanib, sanoq birliklarining sinflari va xonalarini

ko`rsatadi. Shu ko`rinishda u mashq qildirish uchun ham ishlatiladi.

Bilishga oid jadvallarda yana quyidagilar ham kiradi: “Uzunlikni

o`lchash”, “Og`irlikni o`lchash”, “Yuzani o`lchash” jadvallari. Ular asosiy

miqdorlar haqida ko`rgazmali tasavvur beradilar va ular orasidagi

munosabatlarni va qator boshqa narsalarni o`zida saqlaydi.

Ko`rsatma beruvchi jadvallar sonlarni yozish, masalalar yechish,

hisoblash malakalarini shakllantirish bilan bog`liq bo`lgan u yoki bu

amallarni bajarish bo`yicha ko`rgazmali shaklda ko`rsatmalar beradilar.

Nomerlash jadvali

Ш sinf

II sinf

I sinf

Millionlar

Mingliklar

Birliklar

Bunday jadvallarda sonlarning qo`lyozma na`munalari, arifmetik amallarni

bajarish tartibini ko`rsatuvchi, amallarning algoritmlariga misollar va

boshqalar keltirilgan jadvallar kiradi. Bunday jadvallar sinfda uzoq yoki qisqa

muddatga ochib qo`yiladiki, ular o`quvchilarning ishlariga yordam berishsin,

zarur ko`rsatmalar ko`rsatsinlar.

Mashq qildiruvchi jadvallar hisoblash malakalarini shakllantirish

maqsadidagi mashqlarni ko`p marta bajarish uchun mo`ljallangan. Bunday

jadvallar ichida eng ko`p ma`lum bo`lgani og`zaki hisoblashlar uchun

jadvaldir.

Ulardagi ustun va satrlarni turli usullar bilan guruhlab barcha

arifmetik amallarga oid katta miqdordagi turli xil misollar tuzish mumkin.

Bu jadvallar o`qituvchilarni sonlarning uzun qatorlarini yozish zaruriyatidan

Og`zaki hisoblashlar uchun jadval

100

III

VII

VIII

ozod etadi va shu bilan uning ishini yengillashtiradi va vaqtni tejash

imkonini beradi.

Ma`lumot beruvchi jadvallar shunday materialni o`zida saqlaydiki, ular

ko`pincha o`quvchilarga misol va masalalarni yechishda ham, shunigdek

amaliy ishlarni bajarishda ham zarur bo`ladi. Ular ham ko`rsatma beruvchi

jadvallarga o`xshab sinfda uzoq vaqtga osib qo`yiladi. Ma`lumot beruvchi

jadvallarga misol sifatida qo`shish va ko`paytirish jadvallarini, xususan,

Pifagor jadvali deb ataluvchi jadvalni, o`lchovlarning metrik jadvali, vaqtni

o`lchash jadvali va boshqalarni keltirish mumkin.

Sanoq asboblari. Ko`rgazmali qo`llanmalarning bu turiga cho`tlar,

abaklar, arifmetik quti kiradi.

Cho`tlar (polga o`rnatiluvchi , sinf stoliga o`rnatiluvchi, o`quvchilarning)

birinchi sinfdan boshlab qator yillar davomida o`quvchilarni sanoqqa

o`rgatishda, sonlarni nomerlash va arifmetik amallarni o`rgatishda ishlatiladi.

Namoyish qilinuvchi yoki sinf cho`tlarida avvaliga o`nta soqqali bitta

simdan, so`ngra yigirmata soqqali ikkita simdan foydalanish maqsadga

muvofiqdir. Qolganlari bu vaqtda vaqtincha qog`oz varag`i bilan to `sib

qo`yilgan bo`lishi kerak yoki ularni butunlay olib qo`yish kerak (buning

uchun cho`tning yon tomonida burab chiqariladigan taxtacha bor).

Namoyish qilinuvchi cho`tlarni shunday joylashtirish kerakki,

o`quvchilarning o`tirgan joylari tomonidan qaraganda soqqalar o`ng tomonda

joylashgan bo`lsin.

Abak yoki sanoq taxtasi, odatda qo`lda yasalgan asbobdan iborat. U

quyidagicha tayyorlanadi: taxminan 70 x 30 sm o`lchamli taxta yoki fanera

bo`lagida uchta vertikal yo`lakchalar o`tkaziladiki, ular sonlarning uchta

xonalariga mos keladi: birliklar, o`nliklar va yuzliklar. Qulaylik uchun

yo`lakchalar turli ranglarga bo`yalishi munkin. Ularning har biriga yuqoridan

pastga qarab 10 ta katta bo`lmagan mixlar qoqiladi va ularga fanerdan yoki

kartondan yasalgan doirachalar ilinadi. Har bir doiracha xonaning bitta

birligini bildiradi. Namoyish qilinuvchi abak boshqacha tayyorlanishi ham

mumkin. Taxta o`rniga katta bo`lmagan karton varag`ini olish mumkin,

mixlarni karton cho`ntakchalar bilan almashtirish mumkin.

Arifmetik quti ikkita devori ochiladigan kub shaklidagi quti

ko`rinishida tayyorlanadi. U katta miqdordagi sanoq materialiga ega: yog`och

kubchalar, o`nta kubchaga teng to`rt qirrali taxtacha, turli o`lchamdagi

kvadrat taxtachalar, xususan, 100 ta kubchaga teng taxtalar. Kubchalar, to`rt

qirrali taxtacha va kvadrat taxtachalar sanoqqa o`rgatishda va sonlarni

nomerlasni o`rganishda ishlatiladi. Bunda asosiy xona birliklari orasidagi

munosabatlar va sonlarning o`nli tarkibi ko`rgazmali asosda ko`rsatilishi

mumkin.

O`lchov asboblari. O`quv jarayonida o`lchov asboblari ikkiyoqlama

ahamiyatga ega. Birinchidan, ular turli xil ishlarni bajarishda o`lchashlar

uchun, va`ni o`zining bevosita vazifasiga oid ishlarni bajarish uchun yoki

amaliy mazmundagi masalalarda berilganlarni hosil qilishda qo`llanilishi

mumkin. Ikkinchidan, ular o`lchovlarni va o`lchov birliklari orasidagi

munosabatlarni o`rganishda yordamchi vositalar sifatida xizmat qilishlari

mumkin.

Boshlang`ich sinflardagi o`lchovlar uzunlikni, og`irlikni, sig`imni, yuzani

o`lchash uchun ishlatiladi. Bunday asboblarga quyidagilar kiradi:

1. Chizg`ich, ugolniklar, metrli chizg`ich, ruletka, sirkul o`lchagich.

2. Pallali tarozilar, siferblatli tarozilar.

3. Metrli va yarim metrli cizg`ichlar.

4. Siferblat.

5. Paletka.

6. Sinf sirkuli.

Diapozitivlar va diafilmlar.

Diapozitivlar - bu shaffoq plastinkalardagi pozitiv tasvirlar bo`lib, ular

maxsus apparat yordamida ekranga tushirilishi mo`ljallangan. O`quv

jarayonida diapozitivlarning qo`llanilishi namoyish qilinuvchi tasviriy

qo`llanmalarni qo`llashdan mohiyati jihatidan farq qilmaydi. Biroq ularning

ixchamligi va bitta diapozitivni boshqasi bilan tezda almashtirish imkoniyati

ularni juda ham qulay ko`rgazmali vositasi qiladi. Dasturning turli mavzulari,

bo`limlari bo`yicha diapozitivlar seriyalari ishlab chiqarilgan.

Kinoplyonkalarning (30 – 50 ta kadrlardan iborat) butun bo`laklarida

tayyorlangan diapozitivlar seriyasi diafilmlar deyiladi. Ularda tasvirlar ma`lum

tartubda joylashgan bo`lib, u yoki bu harakatning bosqichlarini ularning

mantiqiy ketma – ketligida ko`rsatish imkonini beradi (masalan, geometrik

shaklni yasash, modellarni hosil qilish bosqichlari). Biroq ba`zi hollarda esa,

seriyadagi faqat ayrim kadrlardangina foydalanish yoki ularni boshqa

tartibda namoyish qilish zarur bo`ladi. Shuning uchun p lastinkadagi

diapozitivlar, diafilmlar oldida ayrim ustunliklarga ega.

Boshlang`ich sinflar uchun diafilmlar arifmetika bo`yicha ham,

shuningdek geometrik materialni o`rganish bilan bog`liq mavzular bo`yicha

ham ishlab chiqarilgan. Ularning quyidagi ro`yxati tuzilgan.

Geometrik material.

Qiziqarli arifmetika.

Sonlarni geometrik shakllar bilan tasvirlash.

Sonlarni nuqtalar va kesmalar bilan tasvirlash.

2 - sinfda matematikani o`rganish (ko`paytirish jadvali).

To`g`ri to`rtburhak, uning perimetri va yuzi.

Sonlarni taqqoslash.

Sana, top, yech.

Tasvirlar. Odatda tasvirlar deganda darslikdagi rasmlar, turli buyumlar

va buyumlar guruhining sxematik tasvirlari, shuningdek rejalar, chizmalar,

sxemalar, jadvallarni tushunamiz. Yuqorida qarab o`tilgan namoyish qilinuvchi

ko`rgazmali qo`llanmalar kabi tasvirlar ham turli xil holatlarda ishlatiladi:

sanoqqa va arifmetik amallarni bajarishga o`rgatishda, masalalar yechishga

o`rgatishda, geometrik material bilan tanishtirishda va hokazolarda. Ularning

yordamida so`z borayotgan buyumlar, bajarilayotgan amallar ko`rgazmali

ko`rsatiladi yoki masalaning mazmuni tushuntiriladi. Zarur bo`lgan hollarda

ayrim masalalarda tasvirlar katta qog`oz varag`ida yoki diapozitivlar

ko`rinishida qilinishi mumkin. Murakkab bo`lmagan tasvirlar o`qituvchi

tomonidasn sinf doskasida bajarilishi mumkin.

Hozirgi paytda har bir sinf uchun matematik topshiriqli kartochkalar

seriyasi ishlab chiqarilgan bo`lib, ular katta bo`lmagan matn va zarur sonli

material va tasvirlardan iborat. Bu kartochkalar masalalar tuzish va yechishga

o`rgatish uchun mo`ljallangan.

Didaktik material. Matematik tushunchalarni, shuningdek hisoblash,

o`lchash va grafik ko`nikma va malakalarni shkllantirish uchun boshlang`ich

sinflarda turli xil didaktik materiallardan foydalanish zarur. Matematika

bo`yicha didaktik material deb o`quvchilarning mustaqil ishlari uchun

mo`ljallangan va ta`lim jarayonini individuallasahtirish va faollashtirish

imkonini beruvchi o`quv qo`llanmalarga aytiladi. Matematika bo`yicha

didaktik materialni quyiagi guruhlarga bo`lish mumkin:

a) predmetli didaktik material;

b) matematik topshiriqli kartochkalar ko`rinishidagi didaktik material.

Predmetli didaktik materialga quyidagilar kiradi: sanoq cho`plari, turli xil

geometrik shakllar majmui va shu kabilar. Predmetli didaktik materialdan

yangi bilimlarni bayon qilishda ham, shuningdek ularni mustahkamlashda

ham foydalanish zarur.

Matematik topshiriqli kartochkalar ko`rinishidagi didaktik material

o`quvchilarning individual xususiyatlariga moslashishni ta`minlaydi. Ba`zi

ko`rinishdagi kartochkalar o`quvchilarni matematik topshiriqli kartochkalar

ko`rinishidan ozod qiladiki, bu ko`proq mashqlar bajarishga imkon beradi.

Sinf doskasidagi yozuvlar, chizmalar va sxemalar ko`pgazmalilik

vositalarining biri sifatida.

Chizmalar va sxemalar predmetlar va hodisalarni, ularning faqat asosiy,

eng muhim belgilarini saqlagan holda, shartli holda ifodalaydi. Chizmalar va

sxemalar vositasida zarur bo`lgan hollarda predmet va hodisalar orasidagi

aloqalarni, miqdorlar orasidagi bog`lanishlarni ko`rsatish mumkinki, bu

masalaning mazmunini tushunishga yordam beradi. Shuning uchun ular

matematikaga o`qitishning muhim vositalaridan biri hisoblanadi.

Rasmlarni shartli belgilashlar, yo`lakchalar, kesmalar bilan almashtirish

masalaning sxemasini beradi. Dastlabki paytlarda rasmlar va shartli

belgilashlar bir vaqtda tasvirlanishlari mumkin. Keyin masala faqat shartli

belgilashlar bilan tasvirlanadi, bunda miqdorlar orasidagi nisbiy chizmadagi

o`lchovlar orqali beriladi yoki strelkalar, chiziqlar, qavslar bilan ko`rsatiladi.

Grafik tasvirlarning ko rinishidan biri diagrammalar hisoblanadi.

Diagrammalar miqdorlar orasidagi bog`lanishlarni idrok etish uchun sodda va

tushunishga oson shaklda ko`psatishga imkon beadi va o`quvchilarni to`g`ri

burchakli koordinatalar sistemasi va funksiyalarning grafiklarini yasashning

juda muhim g`oyalari bilan tanishtirishga yordam beradi.

Ustunli, lentali, chiziqli, sektorli diagrammalar bir – biridan farq qiladilar.

Boshlang`ich sinflarda ularning dastlabki uchta ko`rinishi qo`llanilad i.

1. Lentali diagrammalar, ustunli diagrammalardan yo`lakchalarning

gopizontal joylashishi bilan farq qiladilar. O`quvchilarni ularni chizishga va

o`qishga (ya`ni chizma yordamida ko`rsatilgan miqdorlar orasidagi

bog`lanishlarni tushunish va tushuntira olish ko`nikmasini shakllanishiga),

diagrammalardan foydalangan holda masalalar yechishga o`rgatiladi. Masalan,

rasmda tasvirlangan lentali diagrammadan foydalanib, zarur o`lchashlarni

bajarib, avtomobillarning o`rtacha tezliklarini aniqlash, so`ngra bu miqdorlarni

masalada berilganlar sifatida olish mumkin.

2 - §. Boshlang`ich sinflar o`quvchilari tomonidan ko`pgazmali

qo`llanmalarni tayyorlash masalalari

Ko`pgina ko`pgazmali qo`llanmalar - jadvallar, ba`zi modellar,

individual foydalanishga mo`ljallangan abaklar, paletkalar, sanoq matriallari,

tarqatma materiallarning ba`zi ko`rinishlari va shu kabilarni o`quvchilarning

o`zlari tayyorlashlari mumkin. U yoki bu ko`pgazmali qo`llanmalarni

tayyorlashda o`quvchilarda so`zsiz ularga qiziqish paydo bo`ladi, uning

qo`llanilishi va matematik tuzilishuni anglab yetish istagi paydo bo`ladi. Bu

esa o`quv materialini yaxshiroq tushunishga, yaxshiroq o`zlashtirishga olib

keladi. Ko`pgazmali qo`llanmalarni tayyorlash bo`yicha ishlash jarayonida

predmetlararo aloqa amalga oshiriladi; bir tomondan o`quvchilar o`zlarining

matematik bilim va tmalakalarini (hisoblash, o`lchash va yasash) qo`llaydilar,

ikkinchi tomondan esa ular mehnat darslarida egallagan ko`nikmalari

(qog`ozdan qirqish, yelimlash va boshqalar) ga tayanadilar.

O`quvchilari tomonidan tayyorlanayotgan ko`pgazmali qo`llanmalar

ularga qo`yilgan barcha talablarga javob berishlari kerak. O`quvchilar

tomonidan yasash mumkin bo`lgan qo`lbola ko`pgazmali qo`llanmalarga

misollar keltiramiz va ularni yasash usullarning qisqacha bayonini beramiz.

Albatta, barcha ko`pgazmali qo`llanmalar o`qituvchi rahbarligida yoki uning

ko`rsatmalari bo`yicha bajariladi.

1. Geometrik shakllar ko`rinishidagi ko`pgazmali qo`llanmalar (yulduz-

chalar, barglarning rasmlari va boshqalar) qog`oz varaqlari yoki kartondan

yasaladi. Rasmni ko`paytirish uchun karton trafaret (qolip) lar yoki xom

kartochka (rezina) dan o`yib ishlangan shtamplar qo`llaniladi.

2. Rasmli domino yoki loto. Domino kartonli kartochkalardan yasaladi

va odatdagi dominodan shu bilan farq qiladiki, kartochkalarda doiraviy

ochkolar o`rniga turli buyumlarniing guruhlari tasvirlanadi. Loto kartochkala-

rida ham buyumlarning guruhlari tasvirlanadi. Ammo bu erda ular sonlarning

o`rniga ishlatiladi. Kartochkalarni berkituvchi fishkalardagi sonlar esa sonli

toshlar bilan almashtiriladi. Rasmli domino va lotodagi o`yinlarning doiralari

odatdagicha. Bolalar faqat sanashni o`rganibgina qolmay, balki turli

buyumlardan tashkil topgan to`plamlarning miqdorlarini o`zaro taqqoslashni

ham o`rganadilar.

Kartochkalar va fishkalardan bo`sh tayyorgarlikka ega bo`lgan o`quv-

chilar bilan ishlash uchun yaka tartibda mashg`ulotlar o`tkazish uchun ham

foydalanish mumkin.

3. Yakka tartibda foydalanish uchun abak. Katta bo`lmagan qattiq

qog`oz bo`lagidan tayyorlanadi, u dastlabki uchta xona birliklariga mos

holda uchta ustunlarga ajratib chizilgan bo`ladi. Har bir ustunda 10 tadan

Kartochkalar

doirachalar yoki kvadratchalar teshiladi.

Pastdan rangli qog`oz tikiladi yoki

yelimlanadi. Uning yordamida teshilgan

doiracha yoki kvadrat teshikchalar yaxshi

ko`rinadi. Qog`oz shunday tikilishi kerak-

ki, har bir qatorning tagiga tor karton

yo`lakcha uchun katta bo`lmagan tirqish

qolsin.O`quvchilar yo`lakchalarni surish

orqali Har bir xonada kerakli sondagi teshik-

larni ochadilar va shu bilan berilgan ko`p

xonali sonni ko`rsatadilar. Masalan, rasmda

321 soni ko`rsatilgan.

Strelkalari harakatlanadigan soat sifer-

blatining modeli. Doirachadagi bo`linishlar

yetarlicha aniqlikda belgilanishi kerakki, o`quvchilar soatning ko`rsatishini

aniqlay olsinlar. Ammo boshlang`ich sinflarda bolalar aylanani teng 12 qismga

lishni bilmaydilar. Ularga yordam berish uchun diametri 10 – 12 sm li,

aylanasi bo`ylab 12 ta tor qirqilgan joylari bo`lgan va markazida katta

Yuzlik

O`nlik

Birlik

▄

bo`lmagan teshikli karton trafaret (andoza, qolip) tayyorlash zarur. Bu

trafaretdan foydalanib, har bir o`quvchi o`zining varag`ida siferblat

chegarasini va soatlar bo`linishini belgilashi mumkin.

5. Vexalar va ekkerning modeli. Ikkala modellar uzunliklari 12 – 13

sm li cho`plar va ip g`altagining varmi (ular o`rnatish uchun kerak bo`ladi)

dan yasaladi. Birinchi holda cho`plar to`q va och yo`laklarga ko`ndalang

qilib qo`yiladi, ikkinchisida cho`plarning uchlariga to`g`nog`ich (mixcha) lar

qoqilgan katta bo`lmagan kvadrat taxtacha qoqiladi.

Ekkerlarni o`qituvchi ko`rsatmasi bo`yicha uch – to`rtta o`quvchilar

yasaydilar, qolgan o`quvchilar vexalarni tayyorlaydilar. Bu modellardan

foydalanib, sinfdan tashqari mashg`ulotlarda, yer ustida to`g`ri chiziqlar

o`tkazish va to`g`ri burchaklarni yasash mumkin.

6. Namoyish qilinuvchi jadvallar, sxemalar, diagrammalar. Bunday

ko`rgazmali qo`llanmalarni yasash uchun eski kitoblar, jurnallar, kalendarlardagi

rasmlardan keng foydalanish zarur, ilgari katta qog`oz varaqlariga yopishtirish

va zarur chiziqlar va sonlar bilan to`ldirish kerak. Sonlarni tasvirlash uchun

raqamlar eski kalendarlardan qirqib olinishi mumkin.

3 - §. Boshlang`ich sinflar matematika darslarida o‟qitishning

ko`rgazmali usullaridan foydalanishga

yo`naltirilgan mashqlar tizimi

Boshlang`ich sinflar matematika darslarida o‟qitishning ko`rgazmali

usullaridan foydalanishga yo`naltirilgan ko`rgazmali qo`llanmalar ichida eng

yangi, samonaviylari bo`lib axborot kommunatsion texnologiyalar alohida

o`rinni egalladi. Ularni ta`lim jarayonida qo`llashninig bir qator ustunliklarga

ega, xususan, ulardan foydalanish qulay, shuningdek qisqa vaqt ichida juda

katta hajmdagi ma`lumotlarni o`quvchilar e`tiboriga havola qilish mumkin.

Axborot kommunatsion texnologiyalar, xususan, proektor yordamida o`quv

materialini ekranga tushirish orqali o`quv jarayoni samaradorligini ancha

ko`tarish mumkin. Hozirgi paytlarda slaydlar yordamida kerakli matn

(ma`ruza, dars materiali, turli xil hisobotlar, bitiruy – malakaviy ish himoyasi

va shu kabilar) ni taqdimotini tayyorlash va namoyish qilish ommaviy tus

oldi. Shu sababli ushbu paragrafda “1 – sinfda murakkab masalalar yechish”

mavzusi bo`yicha slaydlar (“Yuzlik” bo`limni) o`rganishda ketma – ket

namoyish qilinadi. Birinchi slayd o`quvchilarni murakkab masala tuzilishini

tushunishga olib keluvchi tayyarlovchi mashqlarni o`z ichiga oladi va u

“Sonlarni nomerlash” mavzusini o`rganishda ishlatiladi. Ikkinchi slayd esa

murakkab masalalarni yechish ko`nikma va malakalarini shakllantirishga

bag`ishlangan. Uchinchi slayd kadrlaridan “Qo`shish va ayirish” mavzusini

o`rganishda foydalanish maqsadga muvofiqdir. Bu slaydlarning tuzilishi va

masmunini keltiramiz.

I slayd. Tayyorlovchi mashqlar.

4 – 7 kadrlar. (Ilovada 4 ta rasm keltirilgan)

8 – kadr. Bu rasmlarga savollar qo`ying va masalalarni yeching.

9 - kadr. Anhorning kengligi ko`prik uzunligidan 7 m kam. Masala va

unga mos ifoda (formula) tuzing. Ko`prikning uzunliigini toping.

10 – kadr. Endi bu masalani shunday tuzingki unda “kam” so`zi

o`rniga “orqiq” so`zi qatnashsin. Bunda ifoda o`zgaradimi?

11 – 13 kadrlar. (Ilovada 3 ta rasm keltirilgan)

14 – kadr. “Rasmda nechta har xil rangli kubiklar tasvirlangan?”

savoliga javob bera borib biz bir nechta ifoda hosil qilamiz. Bitta ifodaning

qiymatini topish uchun nechta amal bajarish kerak? Har bir amalga savol

qo`ying.

II slayd. Murakkab masala haqida tasavvur.

1 – 5 kadrlar. (Ilovada 3 ta rasm keltirilgan)

6 – kadr. Olma solingan chelak nok solingan chelakdan 3 kg engil.

Olmalar necha kilogramm? Masalani ifoda tuzib yeching.

7 – kadr. Hamma mevalar necha kilogramm bo`lishini toping. Berilgan

ifodadan foydalanib masalani yeching.

III slayd. Murakkab masalalar.

1 – kadr. (Ilovada tegishli rasm keltirilgan)

2 – kadr. O`g`il bola va qiz bola bog`dagi o`rindiqqa o`tirishibdi. O`g`il

bola shar olib kelish uchun ketdi, qiz bola esa gul olib kelgani ketdi. Qiz

bola gul sotiladigan do`kongacha, o`g`il bola shar sotilayotgan do`konga

qaraganda 10 m kam yurdi. Do`konlar orasidagi masofani toping.

3 – kadr. Uydan vodoprovod kranigacha bo`lgan masofa , vodoprovod

kranidan darvozagacha bo`lgan masofadan 10 m ortiq. Uydan darvozagacha

bo`lgan masofani toping.

4 – kadr. Daryo qirg`og`ida turib, bola samolyot modelini uchirdi. U

daryodan uchib o`tib daryoning narigi qirg`og`iga tushdi. Model qirg`oq

ustidan, daryo ustidagiga nisbatan 3 m kam uchdi. Samolyot modeli hammasi

bo`lib necha metr uchgan?

5 - kadr. Qopga 50 kg olma sig`adi. To`la bo`lmagan qopda, to`la

qopga nisbatan 15 kg olma kam. Hamma olma necha kilogramm?

6 – kadr. Uzumning og`irligini tortishdi.

7 – kadr. Uzum va pomidor birgalikda necha kilogramm?

8 – kadr. Yuqoridagi yashikda pastdagi yasikdagidan 5 ta ortiq idishda

sut bor. Qancha sut olib kelishgan.

“1 – sinfda geometriya elementlari” bo`limi bo`yicha tayyorlangan

slaydlar 1 – sinf o`quv dasturiga kiritilgan geometrik materiallarni o`z ichiga

oladi. U tegishli bo`limlarni o`rganishda ayrim slaydlar ko`rinishida namoyish

qilinadi. Har bir slaydga darslikning beti ko`rsatilgan bo`lib, unda

slaydlarning mazmuni ifodalangan. Masalan, 1 – slayd dastlabki 5 – 10 ta

darslarda geometrik material bilan tanishishda ishlatiladi. U shuningdek

arifmetik materialni (geometrik shakllarni, ularing elementlarini sanashda)

qo`llanilishi mumkin.12 – slayddan esa o`quv yili oxirida geometrik

materiallarni takrorlashda foydalanish maqsadga muyofiq.

1 – slayd. Aylana va ko`pburchak.

3 - va 4 - kadrlar. (Ilovada 2 ta rasm keltirilgan)

2 – slayd. To`g`ri va egri chiziqlar.

5 - va 8 - kadrlar. (Ilovada 4 ta rasm keltirilgan)

3 – slayd. To`g`ri chiziq. To`g`ri chiziq kesmasi.

9 – kadr. Chizg`ich yordamida to`g`ri chiziq chizing. Unda 2 ta nuqta

belgilang. To`g`ri chiziqning bu ikki nuqta orasidagi qismi to`g`ri chiziqning

kesmasi yoki qisqaroq qilib kesma deyiladi, bu nuqtalar esa kesmaning

uchlari deyiladi.

10 – kadr. Ikkita nuqtani o`zaro turli egri chiziqlar bilan tutashtirish

mumkin. Xuddu shu nuqtalarni chizg`ich yordamida faqat bitta kesma orqali

tutashtirish mumkin. Bu nuqtalar kesmaning uchlari bo`ladi.

11 – kadr. Ko`pburchakning elementlari – kesmalar, uchlar, burchaklar.

Har bir ko`pburchakda qancha tomon va qancha uch bor? Har bir

ko`pburchak qanday ataladi?

4 – slayd. Kesmalarni taqqoslash.

1 – kadr. Buyumlarni uzunligi bo`yicha taqqoslang: qaysi qisqa, qaysinisi

uzun?

2 – kadr. Kesmalarni taqqoslang. Eng qisqa, eng uzun kesmalarni

ayting; teng kesmalarni ayting.

5 – slayd. Kesmalarni o`lchash. Santimetr.

1 – kadr. Ko`pburchakning qaysi tomonlari teng va qaysi tomonlari teng

emasligini ko`rsating.

2 – kadr. O`lchayotganda, santimetr kesmaga necha marta joylashishini

hisoblang. Hosil qilingan sonni kesmaning santimetrdagi uzunligi deyiladi.

3 – kadr. Kesmalarni o`lchang.

6 – slayd. Masalalar.

1 – kadr. Har bir chizmada qancha kesmalar tasvirlangan?

2 – kadr. Birinchi chizmada 3 ta kesma, ikkinchisida 4 ta kesma ,

uchinchida esa 6 ta kesma tasvirlangan. Ularni ko`rsating.

3 – kadr. Sariq to`rtburchakda kesma o`tkazilgan. Bu chizmada qancha

to`rtburchaklar hosil bo`lgan. Ularning har birini ko`rsating.

4 – kadr. To`rtburchaklar qancha? Har bir to`rtburchakni ko`rsating.

7 – slayd. Kesmalarni o`lchash. Detsimetr.

1 – kadr. Bir detsimetrda 10 santimetr bor. Ruchka uzunligini

detsimetrlarda toping. Bu qancha santimetr?

2 – kadr. Kesmalarni detsimetrlarda o`lchang.

3 – kadr. Kesmalarni detsimetrlarda o`lchang. Bu qancha santimetr? Bu

qancha detsimetr va santimetr?

8 – slayd. Kesmalarni o`lchash. Metr.

1 – kadr. Bir metrda 10 detsimetr bor. Beton plita uzunligini metrlarda

toping. Bu qancha detsimetr?

2 - kadr. Arqonning har bir metrida tugun tugishdi (qizil nuqtalar).

Buyumlarning uzunliklarini metrlarda toping.

3 – kadr. Zalning poli plitkalr bilan qoplangan. Har bir plitaning tomoni

– 1 m. O`g`il boladan koptokgacha qancha metr? Qiz bola jigarrang chiziq

bo`ylab, o`g`il bola esa sangori chiziq bo`ylab harakatlanganda ularning haer

biri necha metr yo`l yuradi?

9 – slayd. To`g`ri burchak.

1 – kadr. Qog`ozdan qirqilgan doirani 2 marta buklang. Doira 4 ta teng

bo`lakka bo`lindi. Ulardan biri qizil rangga bo`yalgan. Bu to`g`ri burchak.

2 – kadr. To`g`ri va to`g`ri bo`lmagan burchaklarni tekshirish uchun

ugolnik yoki chizmachilik uchburchagi ishlatiladi. Qizil burchak to`g`ri, sangori

va ko`k burchaklar to`g`ri bo`lmagan burchaklardir.

3 – kadr. Har bir shaklda nechtadan burchaklar bor? Qancha to`g`ri

burchaklar bor?

10 – slayd. To`g`ri to`rtburchak.

1 – kadr. Barcha burchaklari to`g`ri bolgan to`rtburchak to`g`ri

to`rtburchak deyiladi. To`g`ri to`rtburchaklarni ko`rsating.

2 – kadr. Bu shakllardan qaysi biri to`g`ri to`rtburchak?

3 – kadr. To`g`ri to`rtburchaklarning tomonlarini o`lchang. To`g`ri

to`rtburchakning qarama – qarshi tomonlari jufti haqida qanday xulosa qilish

mumkin?

11 – slayd. Kvadrat.

1 – kadr. Kvadrat bu barcha tomonlari teng kesmalardan iborat to`g`ri

to`rtburchakdir. Kvadratlarni toping.

2 – kadr. Chizmada qancha to`g`ri to`rtburchaklar tasvirlangan? Qancha

kvadratlar tasvirlangan?

12 – slayd. Buyumning shaklini aniqlang.

1 – kadr. Teplovozning rasmida qanday tanish shakllarni ko`rayapsiz?

2 – kadr. Bu buyumlar qismlarining shaklini ayting.

“2 – sinfda geometriya elementlari” slaydlari oldingiga o`xshab 2 - sinfda

o`rganiladigan geometrik materiallarni tasvirlaydi. U bo`laklarga bo`lingan

bo`lib, yangi matrialni tushuntirishda, mustahkamlashda va takrorlashda

ishlatiladi. Uning mazmunini keltiramiz.

1 – slayd. Geometrik shakllarni belgilash uchun harflardan foydalanish.

1 - kadr. Geometrik shakllarni belgilash uchun lotin alifbosining bosh

harflaridan foydalaniladi. Ulardan ba`zilari o`zbekcha harflari kabi yoziladi va

o`qiladi. Jadvalga qarang va ularni eslab qoling.

2 – kadr. Nuqtani bitta harf bilan belgilashadi. Belgilangan nuqtalarni

ko`rsating va ayting. Ulardan qaysi biri kesmaga tegishli, qaysi biri kesmaga

tegishli emas?

3 – kadr. Kesma uchlari yoniga qo`yilgan ikkita nuqta bilan belgilanadi.

Ikkita nuqta bilan ham to`g`ri chiziq belgilanadi. Siz AO (yoki OA) kesmani

va MN (yoki NM) to`g`ri chiziqni ko`rayapsiz. Rasmdagi shakllarni ayting

va ko`rsating.

4 – kadr. O nuqta AB kesmani ikkita AO va OB kesmalarga bo`ladi.

Demak, rasmda uchta AO, OB, AB kesmalar tasvirlangan. E va K nuqtalar

MN kesmani nechta kesmalarga bo`ladi. Rasmda siz ko`rib turgan barcha

kesmalarni ayting.

5 – kadr. Siniq chiziqning uchlari – A, B va C nuqtalar. Bu siniq

chiziqni ABC (yoki CBA) deb, uning barcha uchlarini tartib bilan aytib,

belgilashadi. Rasmdagi sizga tanish bo`lgan siniq chiziqlarni va shakllarni

ayting va ko`rsating.

6 – kadr. Uchburchakni yoki boshqa ihtiyoriy ko`pburchakni, uning

barcha burchaklarini tartib bilan aytib, ularning ixtiyoriy bittasidan boshlab,

belgilashadi. Bu ABC uchburchak (yoki BCA, yoki CAB). Bu uchburchakni

yana qanday atash mumkin?

7 – kadr. Shakllarni belgilanishini ayting.

2 – slayd. Ko`pburchaklar va ularning elementlari. Burchaklarni

belgilash.

1 – kadr. Ko`pburchakning burchaklarini bitta harf bilan (burchakning

“ismi” bo`yicha) belgilash mumkin. A burchak to`g`ri, B, C , D burchaklar

to`g`ri emas.

2 – kadr. Burchaklarni raqamlar bilan ham belglash mukin. Bu

ko`pburchaklarning to`g`ri va to`g`ri bo`lmagan burchaklarini ayting.

3 – kadr. Ko`pburchakning burchaklarini uchta harf bilan ham belgilash

mumkin. Yozuvning o`rtaida albatta burchakning uchini belgilovchi harf

yoziladi. Masalan, uchi O nuqtada bo`lgan burchak < NOM yoki < MON

deb belgilanadi. < belgi “burchak” so`zini almashtiradi.

4 – kadr. Bu to`rtburchakning tomonlari va burchaklarni ayting. Bitta,

uchna harfdan foydalanib burchaklarni yozing. Bu to`rtburchakda to`g`ri

burchak bormi?

5 – kadr. BD kesma ABC uchburchakni ikkita uchburchakga ajratdi. Biz

ABC, BDC va BAD uchburchaklarni ko`ryapmiz.

6 – kadr Bu erda tasvirlangan barcha uchburchaklarni ayting. Ulardagi

to`g`ri burchaklarni ayting. BD kesma tomon bo`ladigan barcha

uchburchaklarni ayting.

7 – kadr. Barcha uchburchaklarni ayting va ko`rsating. Barcha

to`rtburchaklarni ayting va ko`rsating Rasmda beshburchak bormi?

3 – slayd. Ko`pburchakni qismlarga bo`lish. Ko`pburchaklarni tuzish.

1 - 4 kadrlar. (Ilovada 4 ta rasm keltirilgan)

4 – slayd. Siniq chiziqning uzunligi. Ko`pburchakning perimetri.

1 – kadr. ABCDEF siniq chiziqning uzunligi uning bo`g`inlari

uzunliklarining yig`indisiga teng. Siniq ciziqning uzunligini toping

2 – kadr. Qanday siniq chiziq eng katta uzunlikga ega bo`ladi va

qanday siniq chiziq eng kam uzunlikga ega bo`ladi?

3 - kadr. M nuqtadan N nuqtaga turli yo`llar bilan borish mumkin.

Qaysi yo`l eng qisqa va qaysi yo`l eng uzun bo`ladi?

4 – kadr. Har bir siniq chiziqning uzunligini toping.

5 – kadr. Ko`pburchak chegarasining uzunligini uning perimetri deb

atashadi, ya`ni yopiq siniq ciziqning uzunligini. Bu ko`pburchaklarning

perimetrlarini toping

6 – kadr. Har bir ko`pburchakning perimetrini topish uchun ifodalar

tuzing. Perimetrlarni toping.

7 – kadr. Har bir to`rtburchakning perimetrini topish uchun ifodalar

tuzing.

5 – slayd. Doira va aylana.

1 – kadr. Aylana – sirkul yordamida chizish mumkin bo`lgan chiziq.

Sirkulning ignasi o`rnatiladigan nuqta – aylananing markazi. Aylana -

doiraning chegarasidir.

2 – kadr. Aylanaga tegishli bo`lgan nuqtalarni ayting.

3 – kadr. Doiraga tegishli bo`lgan nuqtalarni; aylanaga tegishli bo`lgan

nuqtalarni; doiraga tegishli bo`lmagan nuqtalarni ayting.

4 – kadr. Ko`pburchak doira ichida yotibdi. Doiraga tegishli bo`lgan

ammo ko`pburchakka tegishli bo`lgan nuqtalarni; ko`pburchakka tegishli

bo`lmagan nuqtalarni; doiraga tegishli bo`lmagan nuqtalarni ayting.

6 – slayd. Shaklning ulushlari. (Shaklni teng qismlarga bo`lish.)

1 – kadr. O nuqta AB kesmani teng ikkiga bo`ladi. AB kesmaning

yarmini ko`rsaning. Doira teng uchta qismga bo`lingan. Doiraning uchdan bir

qismini ko`rsating. Har bir to`g`ri to`rtburchak qancha teng qismlarga

bo`lingan?

2 – kadr. Shaklning qanday qismi oq – sariq hangga bo`yalgan?

3 – kadr. Kesmaning, doiraning ikkidan bir, uchdan bir, to`rtdan bir va

shu kabi qismlarini ketma – ket ayting va ko`rsating.

“Miqdorlarning ulushlaru“ slaydi “Ulushlar” mavzusini o`rganishga

bag`ishlangan darslardan boshlab, yangi materialni o`rganishda, mavzuni

o`rganilganidan so`ng ayrim kadrlar takrorlash va o`quvchilardan so`rash

uchun yaxshi material bo`lib xizmat qilishi mumkin. Kadrlarning mazmunini

va ularning ba`zi birlariga tushuntirishlar beraniz.

1 – slayd. Miqdorlarning qismlari, ulushlari.

1 - 5 kadrlar. (Ilovada 5 ta rasm keltirilgan.)

2 – slayd. Ulushlarni hosil qilish.

1 – kadr. Qizil doirani ikki qismga bo`lishdi. Doiraning yarmi – ikkidan

bir ulushdir. Ko`k doira to`rtta qismga bo`lingan. Bitta doirada nechta

choraklar bor? Yarimta doirada nechta choraklar bor?

2 – kadr. Doiraning sakkizdan bir qismini hosil qilish uchun doiraning

chorak qismini qancha bo`laklarga bo`lish kerak?

3 – kadr. Kvadratning uchdan birini hosil qilish uchun, uni uchta teng

qismlar (ulushlar) ga bo`lish kerak. Kvadratning to`qqizdan birini hosil qilish

uchun, uni uchta teng qismlar (ulushlar) ga bo`lish kerak? Kvadratning oltidan

birini hosil qilish uchun, uni uchta teng qismlar (ulushlar) ga bo`lish kerak?

4 – kadr. Qizil kesmaning oltidan biri; sangori kesmaning esa o`ndan

biri belgilangan. Kesmaning o`ndan bir ulushi qanday hosil qilinadi? Ko`k

kesmaning qanday ulushu tasvirlangan?

5 – kadr. Shaklning 1/2, 1/3, 1/4, 1/5, 1/6, 1/7, 1/8, 1/9, 1/20

ulushini ayting va ko`rsating.

3 – slayd. Ulushlarni taqqoslash.

1 – kadr. 1/4 va 1/8 larni taqqoslang.

2 – kadr. 1/3 va 1/9, 1/9 va 1/6 larni taqqoslang.

3 – kadr. 1/5 va 1/10, 1/5 va 1/7, 1/7 va 1/10 larni taqqoslang.

4 – kadr. Birlikning ulushlarini taqqoslang.

4 – slayd. Sonning ulushini topish.

1 – kadr. Tasmaning 1/4 i qancha? Buni qanday bilamiz?

2 – kadr. 18 ta doirachalarning 1/2 i qancha doirachalarni tashkil qiladi?

3 –kadr. Detsimetrni 10 ta qismlarga bo`lishdi. Detsimetrning 1/10 ulushi

qanday ataladi?

4 – kadr. Santiimetrni 10 ta qismlarga bo`lishdi. Santimetrning 1/10

ulushi qanday ataladi?

5 – kadr. 1/5 m da necha detsimetr bor? 1/10 m dachi?

6 – kadr. 1/2 m da necha santimetr bor? 1/4 m dachi?

5 – slayd. Sonni uning ulushi bo`yicha topish.

1 –kadr. Ko`k tasmaning uzunligi qancha? Qizil tasmanikichi?

2 – kadr. Tasmaning 1/3 i 1 dm. Butun tasmaning uzunligini aniqlang.

3 – kadr. Katakdan barcha quyonlarning 1/3 i qochib chiqdi. Katakda

qancha quyonlar bo`lgan?

4 – kadr. Zangoru lenta qizil lentaning qanday ulushini tashkil qiladi?

Zangori lentaning uzunligi 25 sm. Qizil lentaning uzunligini ayting.

“Ikkinchi sinfda barcha amallarga doir masalalar” slaydi o`quvchilarni

masalalar yechishga o`rgatishda katta yordam beradi. Undan butun o`quv

yili davomida foydalanish mumkin va u quyidagi kadrlardan tuzilgan:

1 – slayd.

1 – kadr. M a s a l a. Bolalarga sport kostyumi (kostyumning narxi

55000 so`m) va chang`i juftini sotib olishdi (chang`i juftining narxi 22000

so`m). Bu xarid uchun hammasi bo`lib qancha pul sarflashdi? Masalani ikki

usulda yechish mumkin.

2 – kadr. 1 usul. Bitta bola uchun qilingan harid qancha bo`lishini topish

mumkin (A), so`ngra barcha bolalar uchun haridga qancha pul sarflanganini

topish mumkin(B). Masala sharti bo`yicha ifoda tuzamiz. Uning qiymatini

hisoblab, masalaning savoliga javob topamiz.

3 – kadr. II usul. Bolalar uchun barcha kostyumlar qancha turishini

bilish mumkin (A), so`ngra uchta juft chang`i qancha turishini (B). Biz bu

masalaga boshqa ifoda tuzdik. Uning qiymatini hisoblab, masalaning savoliga

javob topamiz.

4 – kadr. Masalani yechishning ikkala usulini taqqoslang. Ulardan qaysi

biri yaxshi? Nima uchun?

5 – kadr. M a s a l a. Ko`k muqovali kitobda 4 ta varaq, qiizilida 6 ta

varaq, zangoriligida 8 ta varaq bor. Qizcha bu kitoblarning hammasini o`qib

chiqdi. Bularning hammasi qancha bet? Siz masalaga ifodani qanday

tuzganinggizni tushuntiring. Masala savoliga javob toping.

6 – kadr. M a s a l a. Har bir qutida 6 tadan bankada sharbat bor. Bu

qutilarda va korobkalarda hammasi bo`lib qancha banka bor? Masalaga

ifoda tuzing va uning qiymatini toping.

X U L O S A

O‟tkazilgan tadqiqot boshlang`ich sinflar matematika darslarida

o‟qitishning ko`rgazmali usullaridan foydalanish jarayonining diqqatga

sazovor jihatlarini bayon qilishga bag‟ishlangan.

Boshlang‟ich sinflarda matematika darslarini kuzatish va ularni tahlil

qilish shuni ko‟rsatdiki, ba`zi o‟qituvchilar o`quv materialini o`rgatishda,

xususan, misol va masalalar yechish uchun zarur bo‟lgan ko`nikma va

malakalarni o`quvchilar tomonidan egallanishida ko`rgazmali

qo`llanmalarning o`rni va ulardan foydalanishga etarlicha e`tibor

bermaydilar. Buning sababi sifatida o`quv vaqtining etishmasligini ro`kach

qilib ko`rsatadilar. O`quv vatini bu kabi tejashlik matematik materialni

yuzaki egallanishiga olib kelmoqda.

Nazariya va tajriba asosida o‟tkazilgan tadqiqotlar 1 – 4 sinf

matematika darslarida o‟qitishning ko`rgazmali usullaridan foydalanish

metodikasini takomillashtirish bo‟yicha quyidagi muhim xulosalarni qilish

imkonini berdi:

1. Ta`lim jarayonida o‟qitishning ko`rgazmali usullaridan foydalanish

1 – 4 sinflarda matematikani muvaffaqiyatli o‟rganishga katta yordam

beradi.

2. Boshlang‟ich sinflar matematika darslarida o‟qitishning

ko`rgazmali usullaridan foydalanishning muvaffaqiyatini quyidagi omillar

ta`minlaydi:

- o‟qituvchining o‟qitishning ko`rgazmali usullaridan foydalanish

metodikasini chuqur egallashi;

- o‟quvchilarning ko`rgazmalilikning o`qitishning didaktik tamo-

yillaridan biri sifatidagi ahamiyatini to‟la anglab etishlari;

- o‟quvchilarning o‟qitishning ko`rgazmali usullaridan foydalanish

ko‟nikma va malakalarini mukammal egallashlari.

3. Boshlang‟ich sinf o‟quvchilarning o‟qitishning ko`rgazmali

usullaridan foydalanish jarayonida sodir bo‟layotgan qiyinchiliklarini bartaraf

etishning eng samarali vositasi yuqorida qayd etilgan maqsadga

yo‟naltirilgan mashqlar tizimidan foydalanishdir.

4. O‟tkazilgan tadqiqotlar natijasi shuni tasdiqladiki, maqsadga

muvofiq tuzilgan mashqlar tizimi vositasida o‟quvchilarda o‟qitishning

ko`rgazmali usullaridan foydalanish ko‟nikma va malakalarini samarali

shakllantirish mumkin.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‟YXATI

Islom Karimov. Yuksak ma`naviyat – engilmas kuch. T., ”Ma`naviyat”,

2008.

2. Barkamol avlod - O`zbеkiston taraqqiyotining poydеvori.- T.: «Sharq»

nashriyot - matbaa kontsеrni, 1997 yil.

3. Uzviylashtirilgan Davlat ta`lim standarti va o`quv dasturi. Ona tili.

O`qish.Matematika. Atrofimizdagi olam. Tabiatshunoslik.(1–4 sinflar). T., 2010.

4. Abduraxmanova N., O`rinboyeva L. O`rta umumta`lim maktabining 2 –

sinfi uchun darslik. Toshkent. “IPTD”, 2012 yil.

5. Axmеdov M. va boshqalar. To`rtinchi sinf matеmatika darsligi. Toshkеnt.

“O`qituvchi” , 2010 yil.

6. Axmеdov M., Abduraxmonova N., Jumaеv M.E. Birinchi sinf matеmatika

darsligi mеtodik qo`llanma. Toshkеnt. “Uzinkomsеntr” , 2009 yil., 96 bеt.

7. Axmеdov M., Abduraxmonova N., Jumaеv M.E. Birinchi sinf matеmatika

darsligi. Toshkеnt. “Sharq” , 2010 yil. 160 bеt.

8. Bikboеva N.U., R.I. Sidеlnikova, G.A. Adambеkova. Boshlang`ich

sinflarda matеmatika o`qitish mеtodikasi. (O`rta maktab boshlang`ich sinf

o`qituvchilari uchun mеtodik qo`llanma.) Toshkеnt. “O`qituvchi” , 1996 yil.

9. Bikboеva.N.U., Yangiboеva E.Ya. Ikkinchi sinf matеmatika darsligi.

Toshkеnt. “O`qituvchi” , 2010 yil.

10. Bikboеva N.,U., Yangiboеva E.Ya. Uchinchi sinf matеmatika darsligi.

Toshkеnt. “O`qituvchi” , 2010 yil.

11. Jumaеv M.E., Tadjiyeva Z.G`. Boshlang`ich sinflarda matеmatika o`qitish

mеtodikasi. (O O`Y uchun darslik.) Toshkеnt. “Fan va texnologiyai” , 2005 yil.

12. Jumaеv M.E. Boshlang`ich sinflarda matеmatika o`qitish mеtodikasidan

praktikum. (O O`Y uchun ) Toshkеnt. “O`qituvchi” , 2004 yil.

13. Jumaеv M.E. Boshlang`ich sinflarda matеmatika o`qitish mеtodikasidan

praktikum. (O O`Y uchun ) Toshkеnt. “O`qituvchi” , 2004 yil.

14. Jumaеv M.E. Boshlang`ich sinflarda matеmatika o`qitish mеtodikasidan

laboratoriya mashg‟ulotlari. (O‟quv qo‟llanma ) Toshkеnt. “Yangi asr avlodi”,

2006 yil. 256 bet.

15. Jumaеv M.E. va boshq. Birinchi sinf matеmatika daftari. Toshkеnt.

“Sarq”, 2009 yil., 48 bеt.

16. Jumaеv M.E. Boshlang`ich sinflarda matеmatika o`qitish mеtodikasi

(KHK uchun ) Toshkеnt. “Ilm Ziyo”, 2003 yil.

17. Jumaеv M.E. Bolalarda matematik tushunchalarni rivojlantirish nazariyasi

va metodikasi. (KHK uchun ) Toshkеnt. “Ilm Ziyo” , 2005 yil.

18. Jumaеv E.E. Boshlang`ich matеmatika nazariyasi va mеtodikasi. (KHK

uchun) Toshkеnt. “Arnoprint” , 2005 yil.

19. Jumaеv M.E., Tadjiyeva Z.G`. Boshlang`ich sinflarda matеmatikadan

fakultativ darslarni tashkil etish mеtodikasi. Toshkеnt. “TDPU” , 2005 yil.

20. Jumaеv M.E. Bolalarda matеmatik tushunchalarni rivojlantirish

nazariyasi va metodikasi (KHK uchun ) Toshkеnt. “Ilm Ziyo”, 2005 yil.

21. Pishkalo A.M., Sto‟ylova L.P., N.P. Iroshnikov i drugie.

Teoreticheskie osnovi nachalnogo kursa matematiki. ( Uchebnoe posobie ). M.,

“ Prosveshenie “, 1974. 368 c.

22. Ta'lim taraqqiyoti. O`zbеkiston Rеspublikasi Xalq ta'limi Vazirligining

a x b o r o t n o m a s i. 7-maxsus son.1999 yil. 136-178 bеtlar. Toshkеnt. “Sharq”

Umumiy o`rta ta'lim Davlat ta'lim standarti va o`quv dasturi.

23. Haydarov M., Hasanboеva O. Pеdagogik amaliyotni tashkil etish

mеtodikasi. Toshkеnt. TDPU, 2003 yil. 40 bеt

24. “Boshlang‟ich ta‟lim”, “Maktab va hayot”, “ Ta‟lim muammolari ”

“Uzliksiz ta‟lim“ va boshqa ilmiy–uslubiy jurnallar, hamda “Ma”rifar” gazetasi.

www. tdpu. uz

26. www. pedagog. uz

27. www. Ziyonet. uz

28. www. edu. uz

29. tdpu-INTRANET. Ped

Download 377,28 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:

1 2 3 4 5 6