Boshlang'ich sinf o'quvchilarini harakatli o'yinlarga o'rgatish metodikasi

Qat’iy reglament talab mashqlarni bajarish metodlari
( metodlar tasnifi)
Turli harakat ko`nikmalarini shakllantirish va takomillashtirishga qaratilgan metodlar^*

Analitik(tanlov) yondashuviga asoslangan metodlar	Umumlashtiruvchi(integral) yondashuvga asoslangan metodlar
* Tabaqalashtirilgan mashqlar metodi *Alohida jismoniy sifatlarni shakllantirishga qaratilgan mashqlar metodi	*Umumlashtirilgan mashqlar metodi *Qo`shimcha ta’sir ko`rsatish metodlari
Aralash metodlar	Standartlashtirilgan takrorlash metodlari
*Namoyish etish uslubi *Tushuntirish uslubi *O`z ustida ishlash, madaniyat va tafakkurni oshirish *Harakat tezligini oshiruvchi mashqlar metodi *Qismlar bo`yicha amaliy o`zlashtirish ko`nikmalarini shakllantirish metodi (Mazkur dissertatsiyaning uchinchi bob 1-paragrafiga qarang)	*Harakat ko`nikmalarini shakllantirishga qaratilgan takrorlash mashqlari metodlari *Intervallar bilan mashqlarni takrorlash metodlari *Qisqa va uzoq intervallar asosida mashqlarni takrorlash metodi

Tabaqalashtirilgan mashqlar metodi harakatlar amplitudasini to`g`ri tashkillashtirishni nazarda tutadi va harakatli o`yinlarni o`tkazishda barcha sinflardagi ta’lim uslublarining eng asosiysi sifatida qo`llaniladi. U mashqning mohiyatini ochib beradi, o`quvchilarda harakat haqida tasavvur hosil qiladi. Bunda alohida jismoniy sifatlarni shakllantirish uchun o`qituvchi tushuntirish uslubidan foydalanadi. Tushuntirish qisqa, tushunarli, obrazli, o`quvchilarning rivojlanish darajasiga mos bo`lishi lozim. Tushuntirishlar paytida bolalar ko`plab yangi so`zlarni o`rganadilar: “yonma – yon”, “oldinma –keyin” “qator bo`lib”, “turish”, “gimnastika devori”, “yog`och to`siq” va shu singarilar. Umumlashtirilgan mashqlar metodi bolalarni mashqlarning yangi turlari bilan tanishtirishda (sport hayotidan misollar); yagona syujetga birikadigan qator mashqlarni o`rganishda qo`llaniladi. Qo`shimcha ta’sir ko`rsatish metodlari esa o`rganiladigan materialni yaxshi o`zlashtirishga va mashqlarni sifatli bajarishga yordam beradi.
O`qituvchi yo`l - yo`lakay savollar yordamida materialni o`zlashtirish darajasini aniqlaydi, shuningdek o`quvchilarda o`z fikrlarini aytish istagini qo`zg`aydi. Bu uslub o`tilgan materialni o`rganiladigan material bilan bog`lash, bayon etilgan material bolalarga qanchalik tushunarli bo`lganligini aniqlash, o`quvchilar diqqatini faollashtirish uchun foydalaniladi. Alohida jismoniy sifatlarni shakllantirishga qaratilgan mashqlar metodidan o`quvchilar jismoniy mashqlarni bajarayotganlarida va darsni o`tish jarayonida foydalaniladi.
Alohida jismoniy sifatlarni shakllantirishga qaratilgan mashqlar metodi o`quvchilarning mashqlarni yoki boshqa harakatlarni bajarishlari bilan bog`liqdir.
Har bir buyruq mashqni bajarish va tugallashga ishora hisoblanadi. Bajarish ko`pincha mashqning ma’lum ritmini moslashtirib turuvchi sanoq jo`rligida olib boriladi. Buyruq va sanoqda ohang ahamiyatga ega, uning yordamida buyruq ifodali, mayin yoki keskin, erkin bo`lishi mumkin.
Qo`shimcha ta’sir ko`rsatish metodlari umumiy o`rta ta’lim maktablarining barcha sinflarida qo`llaniladi. Ular boshlang`ich sinflarda me’yorlangan holda berib boriladi. O`qituvchi tomonidan beriladigan buyruqlar shakl jihatidan yagona va ularning ijrosi qat’iy belgilangan, barcha o`quvchilar uchun bir hil bo`lishi kerak.
Darsni o`tishda qo`shimcha ta’sir ko`rsatish metodlardan o`quvchilarni uyushtirish uchun ham mahorat bilan foydalanish lozim. Shuni esda tutish kerakki, o`rinli va to`g`ri berilgan buyruq o`quvchilarga katta tashkiliy ta’sir ko`rsatadi va ularni intizomga chaqiradi.
O`z vaqtida o`rinli berilgan ko`rsatmalar mashqlarni yaxshiroq bajarishga yordam beradi. Ko`rsatmalar qisqa, aniq, harakatga chorlaydigan, talabchan bo`lishi kerak.
Ta’lim uslublari ichida eng tushunarlisi – namoyish etish uslubi hisoblanadi. Ko`rsatmali uslublarda mashqlarni namoyish etish yetakchi o`rinni egallaydi. Tanishish jarayonida yangi harakat aktiga kiradigan, hosil qilingan, ham tug`ma harakat avtomatizmlarini safarbar etishga yordam beruvchi ideomotor reaktsiyasining roli juda muhimdir. O`rganuvchilarning harakat qilish tajribasida tanish, o`hshash elementlar qancha ko`p bo`lsa, yangi harakat qilish amali haqida tasavvur shuncha to`la va aniq bo`ladi. Shu jihatdan o`qituvchining mahorati qo`yilgan harakat vazifalari bi­lan o`quvchilarning bu boradagi tajribalari o`rtasida asso­tsiatsiya yarata olishi bilan belgilanadi.
Assotsiatsiya qancha to`la, obrazli, emotsionalliroq yaratilsa, o`rgatish shuncha osonroq va tezroq davom etadi. Mana shu «tayanch izlash» davrida (E. Hodjava) predmet xarakteridagi har qanday mumkin bo`ladigan taqqoslashlar va topshiriqlar nihoyatda muhim ahamiyat kasb etadi. “Olamdagi hamma narsani biz faqat taqqoslash orqaligina bilib olamiz,- degan edi L.V. Zankov,— kishining butun bilish protsessida taqqoslashning bunday asosiy qonuniyati shuni ko`rsatadiki, didaktikada ham taqqoslash asosiy usul bo`lishi kerak”. Demak, tajribadan va taqqoslashdan foydalanish yo`li bilan bo`lajak harakat to`g`risida tasavvur, tushuncha va mulohaza yaratiladi, binobarin, bundan “kelajak ehtiyoji modeli” (N. A. Bernshteyn) sifatida “harakat vazifalari” yuzaga keladi. YAngi shartli harakat reflekslari birinchi navbatda his etish asosida paydo bo`ladi, lekin ular o`sha zahotiyoq; tushunib olinsa, bu reflekslarning paydo bo`lish jarayonini tezlashti-ladi. Harakatning to`g`ri bajarilayotganligini bilish refleksni mustahkamlaydi, noto`g`ri harakat qilinayotganini bilish esa keraksiz harakat ta’sirining so`nishiga yordam beradi.
O`qituvchi onglilik va aktivlik printsipiga amal kilib, birinchidan, o`rganuvchilar oldiga harakat vazifalarini asosli ravishda qo`yishi va ularning bajarilishi kerak bo`lgan nar­sani aniq tushunishlariga erishishi; ikkinchidan, berilgan harakatni qanday bajarish kerakligi haqida tasavvur yaratishi kerak. Bu o`qituvchidan harakat ko`nikmalarini shakllantirishga qaratilgan takrorlash metodlaridan unumli foydalanishni talab etib, o`quvchilarni topshiriqni bajarishga psixologik jihatdan tayyorlashni ta’minlaydi. Bunda topshiriqning bajarilishiga qarab uni takrorlashdan oldin o`quvchi nimalarni bilib olganligini va endi nimani o`rganishi kerakligini fikran solishtirishini talab qilish shart.
Bunda o`ziga-o`zi baho berish, harakatning bajarilishini fikran qiyoslash katta ahamiyat kasb etadi.
M. L. Ukranning fikricha: “Harakatni dastlabki o`rganishda o`qitishning ko`rgazmali bo`lishi harakatning asosiy fazalari haqida his va tasavvur hosil qilish imkonini beruvchi hilma-hil metod va usullar yordami bilan ta’minlanadi”. Shu bois, obrazli tushuntirish, ta’sirli kilib ko`rsatish, har hil ko`rish orientirlari, ovoz signallari, harakatni sezishga asoslangan usullardan, jumladan, qo`shimcha kuchlardan foydalanish, predmet xarakteridagi topshiriqlar berish (nimanidir olish, cho`zilib nimagadir qo`l tekkizish, nimaningdir ustidan oshirib tashlash va hokazo), o`rganuvchida harakatlarni to`g`ri bajarganda yuzaga kelishi lozim bo`lgan sezgilarni aytib berish orqali erishiladi. O`quvchilar tomonidan harakatlarning faqat to`g`ri bajarilishini emas, balki, hatolarga yo`l qo`yib bajarilganini ham namoyish qilish maqsadga muvofiqdir. Bu tadbir o`quvchilarga hatolarni yaxshiroq va tezroq tushunib olishlarda yordam beradi. Tovush signallari asosiy kuch beriladigan paytni aytib berish, shuningdek harakat aktining ritm va sur’atini namo­yish qilish uchun qo`llaniladi, harakatni dastlabki o`zlashtirishda bevosita yordam ko`rsatish juda katta ahamiyatga egadir, chunki bu yordam orqali to`g`ri yo`nalish, amplituda va tezlik his qilinadi va harakat aktidagi qo`pol buzilishlarning oldi olinadi. Bunday metod qo`llanganda, o`rganish ancha tez va sifatliroq o`tadi. Bu o`rgatish usulining undan ishning ko`zini bilib foydalanilmagandagi salbiy tomonini ham nazarda tutish kerak. YOrdam o`quvchilarning faolligini susaytirishga olib ke­lishi mumkin: ular o`qituvchining yordamiga ishonib, harakatlarni bajarishda zarur darajada zo`r bermaydilar. Shuning uchun intervallar bilan mashqlarni takrorlash metodlaridan foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. O`quvchilarning o`zlari shaxsiy zo`r berishga qanday o`rganib borishlariga qarab, yordam asta-sekin kamayishi va harakatlarni boshqarish xarakteriga ega bo`lishi kerak. Shuni ham nazarda tutish lozimki, boshqalarning yordam berishi bilan borliq bo`lgan qo`zg`alishlar (yordam beruvchining ushlab qolishidan, suyanchiq bo`lishidan, tortib turishidan va shu kabilardan) signal ahamiyatini kasb etishi va qo`zg`ovchilar sistemasiga kirishi mumkin, bu qo`zrg`ovchilar asosida po`stloq faoliyatining dinamik stereotipi hosil bo`ladi. U vaqtda yordamni tugatish — bu qo`shimcha qo`zg`ovchilarni istisno qilishi — stereotipniig buzilishiga olib keladi. Bu o`quvchilar topshiriqni mustaqil bajarish qobiliyatiga ega bo`lishlari bilanoq yordamni to`htatish kerakligini yana bir karra tasdiqlaydi. CHetdan bo`ladigan yordam tashqi kuchlar harakat akti strukturasini buzgan chog`larda ham o`rgatishga putur yetkazadi.
Odatda, mashqlar bir necha marta namoyish etiladi. Birinchi namoyish mashq haqida umumiy tasavvur hosil qilish uchun kerak. Bolalarning mashqni o`zlashtirish darajasiga qarab, mashqning ayrim elementlari, qismlari qayta namoyish etiladi. Ko`rsatish doimo tushuntirish bilan birga qo`shib olib boriladi. Chunki o`quvchi yoshdagi o`quvchilar taqlid qilishga juda moyil bo`ladilar, shunday ekan, mashqni ko`rsatayotib, uni samolyot qanotiga, o`tin yoruvchiga, otning oyog`i, g`ozning qadamiga va boshqalarga qiyoslash yaxshi natija beradi. Bunday usul mashqlarni o`zlashtirishni yanada osonlashtiradi. Mashqni namoyish etish va tushuntirish turli variantlarda birga olib borilsa maqsadga muvofiq:

1. 
   dastlab mashq namoyish qilinadi, so`ng tushuntiriladi;
   
2. 
   dastlab mashq tushuntiriladi, so`ng namoyish qilinadi.;
   
3. 
   namoyish qilish tushuntirish bilan bir vaqtda olib boriladi.
   

YUqori o`quvchilari bilan olib boriladigan ishda dastlab ko`rsatish,so`ng esa tushuntirish qo`llaniladi. Tushuntirish bolalarni kuzatishga tayyorlash zarur bo`lgan holdagina qo`llaniladi.
Harakatlar haqida to`g`ri tasavvur hosil qildirish uchun ko`pincha ko`rgazmali qurollar, elektron darsliklardan foydalaniladi. Ko`rgazmali qurollar rang – barang, sodda, qiziqarli bo`lishi kerak. Bunday buyum – nishonlar harakat tehnikasini egallashga yordam beradi. Jismoniy mashqlar-ta’limning asosiy vazifasi sifatida maydonga chiqib, shug`ullanuvchilarda mustahkam harakatlanish ko`nikmalarini shakllantirishdan iborat. Bu vazifani hal etish uchun o`rganiladigan harakatlarni ko`p marotaba takrorlash zaruriyati vujudga keladi.
Harakat o`rganishda ikki usul: umumiy va qismlarga bo`lib o`rganish usuli qo`llaniladi. Ular shu bilan diqqatga sazovorki, dastlab mashq elementlarga bo`linmasdan, umuman ko`rsatiladi, so`ng mashq asoslarini o`zlashtirish darajasiga qarab asta – sekin alohida elementlar o`rganiladi. Masalan, arqonga tirmashib chiqishga o`rgatishda dastlab mashq umumiy ko`rsatiladi. O`quvchilarda bu mashq haqida tasavvur hosil bo`lganidan keyingina ularni elementlar bo`yicha o`rganishga kirishiladi. Ularni egallash mashqni umuman to`g`ri bajarishga olib keladi. YUgurib kelib balandlikka yoki uzunlikka sakrashga o`rgatishda ham o`quvchilarga mashq dastlab to`la ko`rsatiladi, so`ng ular diqqati sakrashning alohida elementlariga qaratiladi. O`quvchilar bu tarkibiy elementlarni egallab olganlaridan keyin elementlarning majmuasini bajarishga, so`ng sakrashni yahlit holda to`g`ri bajarishga o`tadilar.
«Didaktikadagi izchilik printsipiga binoan o`quvchilarni barcha murakkab harakatlarni birin-ketin o`rgatish maqsadga muvofiq». Vazifalar va organizmga ta’sir etadigan fiziologik nagruzka normalarini hisobga olish lozim, ayni paytda o`quvchilarga mashqni yahlit holda birdaniga takrorlash taklif etilmasligi darkor. Bundan tashqari, elementlarni o`rganish o`rniga butun mashqni tez – tez takrorlash noto`g`ri malaka hosil bo`lishiga olib kelishi mumkinki, bu keyinchalik uni tuzatishni juda qiyinlashtiradi. Murakkab mashqlar elementlarini tez va yaxshi o`zlashtirish uchun ularni yengillashtirilgan sharoitda bajarish lozim. Bu ta’lim nazariyasidagi onglilik va faollik printsipiga hamohang bo`lib, chunonchi, balandlikka sakrashga o`rgatishda tortilgan rezinadan sakrash tavsiya etiladi, muvozanat saqlash mashqlarini esa enliroq hamda pastroq joylashgan asbob – anjomda bajarish kerak. Bolalar topshiriqni yengillashtirilgan sharoitda bemalol bajara oladigan bo`lganlaridan so`ng, mashqni bajarish sharoitini murakkablashtirish mumkin. Shunday ekan, malaka va ko`nikmalar o`yin va musobaqalarda takomillashtiriladi.
Musobaqa jismoniy mashqlarni takomillashtirish uslubi sifatida o`quvchilarda bir qadar malaka hosil bo`lgandan keyingina qo`llaniladi. Bu didaktikadagi nazariya bilan amaliyot birligi printsipiga mos kelib, o`quvchilarning bilimlar, ko`nikma, malakalar va mahoratlarni egallashda qo`l keladi. Musobaqalarda o`quv materialini o`tish davomida eng yaxshi jamoalar, guruhlar yoki ayrim o`quvchilar aniqlanadi.
Musobaqalar o`quvchilarining qiziqishini oshiradi, mashqlarni yaxshi bajarish va ularning natijalarini yanada yaxshilashga yordam beradi, shuningdek qisqa vaqt oralig`ida organizmga bo`ladigan fiziologik nagruzkani keskin oshiradi. Bundan tashqari, jamoali o`ynaladigan o`yinlar bolalarda hamdardlik, mehr-oqibat hissini tarbiyalaydi. Biroq musobaqa uslubi ayrim o`quvchilarda (ayniqsa g`oliblarda ) manmanlik, hudbinlik illatlarini ham keltirib chiqarishini ham unutmaslik kerak. «Musobaqa uslubidan ehtiyotkorlik bilan foydalanish lozim, chunki u mashqlarni bajarish aniqligini pasaytirishi hamda o`quvchilarda juda katta asabiy va jismoniy zo`riqishni vujudga keltirishi mumkin». Demak, Jismoniy tarbiya va madaniyat o`qituvchisi o`quvchi yoshdagi o`quvchilarga harakatli o`yinlar tehnikasini o`rgatishda ularning sog`lom o`sishi va to`g`ri kamol topishi uchun jismoniy tarbiya vositalaridan o`rinli foydalanishi zarur. Bunda jismoniy tarbiya vositalari uch turga bo`linadi. Birinchi turi- gigiena omillari, ikkinchi turni tabiatdagi sog`lomlashtiruvchi kuchlar, uinchi turni esa jismoniy tarbiya vazifalarini hal etish yo`naltirilgan jismoniy mashqlar tashkil etadi. Sanitariya-gigiena omillariga rioya qilish jismoniy tarbiya tizimida alohida o`rin egallaydi, u bola a’zolariga foydali ta’sir ko`rsatadi. Jismoniy tarbiya vositalaridan ko`pchiligi o`quvchining kundalik rejimini tashkil etadi.
Qat’iy kun tartibiga amal qilish har bir kishi hayotida katta o`rin tutadi. Bu tana a’zolarining bir maromda ishlashiga odatlantiradi.
«Kun tarbiga rioya qilmaslik- o`z vaqtida ovqatlanmaslik, etarlicha uhlamaslik, dam olmaslik, aqliy va jismoniy mehnatning batartibligi-bularning hammasi a’zoi badanni bo`shashtiradi, tana ho`jayralarining, xususan bosh miya ho`jayrasining ishlashini susaytirad». Shu sababli, jismoniy tarbiya va madaniyat o`qituvchisi, ota-onalar bilan hamkorlikda muayyan yoshdagi bola kun tartibining uyda ham, maktabda ham muntazam amalga oshirilishini kuzatib borishlari shart.
Tabiat omillaridan jismoniy mashg`ulotlar o`tkazish hamda mustaqqil shug`ullanish uchun muhim vosita sifatida foydalaniladi.
Maktab sharoitida jismoniy tarbiya vositalari orasida eng ko`p qo`llanadigan jismoniy mashqlardir. Jismoniy mashqlar gavda muskullarining o`sishi va mustahkamlanishiga, yurak-qon tomir tizimi faoliyatining va nafas olish a’zolarining yaxshilanishiga samarali ta’sir ko`rsatadi.
Harakatli o`yinlar orqali o`quvchilarda irodaviy sifatlarni shakllantirish mumkin. Buning uchun unga katta iroda talab qilinadigan (yoshiga mos ravishda) o`ta og`ir mashqlarni bajarish topshiriladi. Bunday mashqlar irodaviy sifatlarni maqsadli tarbiyalashga yordam beradi.
Jismoniy mashqlar asablar majmuasining faoliyatiga ham, xususan, bosh miya qobig`idagi harakatlanuvchi qismga ham ta’sir etadi, natijada harakatlarning bir-biriga uyg`unligi yaxshilanadi, harakatlarda muvofiqlik, aniqlik zaruriy kuch va ritm hosil bo`ladi. O`quvchi aynan shu ta’sirlar natijasida tuzilishi jihatidan murakkab bo`lgan harakatlarni, katta tezlikdagi harakatlarni oson o`zlashtirib oladi, bu esa jismoniy mehnat mashg`ulotlari uchun muhimdir. Jismoniy tarbiya va jismoniy madaniyat o`qituvchisi o`quvchilarga jismoniy fazilatlarni singdirar ekan, Vatan ostonadan, oiladan, mahalladan boshlanishini, Vatan tushunchasi har bir insonning yuksak darajadagi his-to`yg`ulari, sadoqatli, fidoiy mehnati, o`zaro izzat-hurmat kabi insoniy fazilatlarida namoyon bo`lishini anglatib bormog`i lozim. Bu o`rinda respublika sportchilarining Xalqaro sport maydonlaridagi, ayniqsa, Olimpiya o`yinlaridagi ishtiroki, g`alabasi ana shu hislatlar tufayli ustuvor ekanligini anglatib borish joiz. Ayniqsa, yurtimiz bayrog`ini uzoq o`lkalarda viqor bilan ko`tarilishi, madhiyamizning baland yangrashi, sportchilarning ona-Vatan sharafi uchun kurashgan va hissa qo`shganligining timsoli ekanligini bolaga yoshligidanoq o`rgatib borish zarur. Buning boisi shundaki, o`shanday g`olib sportchilar, ularning murabbiylari, qolaversa sport tashkilotlari, jamiyatlari hodimlari hamda jismoniy tarbiya va sport sohasida mutahassislarga taqlid qilish hissini shakllantirish o`quvchi yoshidagi bolalar tarbiyasida muhim ahamiyat kasb etadi.
«Sog`lom avlod uchun» Davlat dasturida belgilanganidek, sog`lom avlodni etishtirish uchun eng avvalo onalar sog`lom bo`lishi va o`z farzandlarining sog`lom o`sishi uchun barcha shart-sharoit va imkoniyatlardan foydalanishi zarurdir. Bunda bolalarni eng kichik yoshdan boshlab oila, bog`cha va maktablarda jismoniy tarbiya bilan shug`ullanishga odatlantirish alohida ko`zda tutilgan. Bu jihatlarni amalga oshirishda jismoniy tarbiya va sport o`qituvchilari astoydil ish olib borishlari lozim.
Shunday qilib, Jismoniy tarbiya darslarida harakatli uyinlardan foydalanishda didaktik printsiplar, metodlar va vositalarga tayanish ta’lim-tarbiya jarayonining samaradorligini oshiradi, o`qituvchining didaktik vazifalarning hammasini bir butun holda ongli ravishda amalga oshirishga xizmat qiladi.

*^* Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasida “mashq” ikki hil ma’noda ishlatiladi: biri-jismoniy tarbiya vosita sifatida, ikkinchisi- harakatli o`yinlarni takrorlash uchun zarur bo`lgan metodik jarayon ma’nosida qo`llaniladi (Muallif).