Бошланғич таълимда интеграциявий – инновацион ёндашувлар

Кейин унда-бунда бир қитмир гўрсўхталар чиқиб туради.(Ў.Усм.)
Демак, кўрсатиш олмошларини сифатлар билан қиёслаш натижасидагина уларнинг
доимий маънолари бор-йўқлигини аниқлаш мумкин.
Маьлумки, сифатлар предметларнинг ранг-тус, ҳажм-ўлчов, маза-таъм, ҳид, ўрин ёки 
пайтга кўра белгиси каби хусусиятларини ифодалайди: 
қизил олма 
маълум рангдаги олма
 
йирик олма 
маълум ҳажмдаги олма
 
ширин олма 
маълум таъм билдирувчи олма
 
хушбўй олма 
маълум ҳидли олма
 
кузги олма 
кеч кузда пишадиган олма 
Энди шу қаторни давом эттириб, кўрсатиш олмошларини қўллаб кўрамиз: 
бу олма 
сўзловчига яқин масофадаги олма
 
у олма 
сўзловчидан узоқ масофадаги олма
 
шу олма 
ҳозир эсланган олма
 
ўша олма 
олдин эсланган олма
 
Мисоллардан кўриняптики, олмошлар ҳам олмага хос бўлган муайян белгини 
ифодалаяпти. Кўрсатиш олмошларининг сифатлар ўрнида қўлланадиган оддий ўринбосар 
сўзлар эмаслигини қуйидаги фарқлар асосида кўрсатиш мумкин: 
1. Сифатлар бевосита предметнинг ўзига, жисмонан, моддий жиҳатдан тегишли бўлган 
хусусият, белгиларни ифодалайди. Кўрсатиш олмошлари эса шу предметларнинг бевосита 
жисмонан тегишли бўлмаган белгиларини ифодалайди. 
2. Сифатлар предмет белгиларни биронта бошқа предметга нисбат бермаган ҳолда 
ифодалайди (бундан ўрин ва пайтга кўра белги ифодаловчи сифатлар мустасно). Кўрсатиш 
олмошлари эса предмет белгисини маълум нуқтага (кўпинча сўзловчининг ўзига) нисбатан 
ифодалайди, 
3. Сифатлар предмет белгисини қиёслаб ифодалаши мумкин, чунки предметнинг сифат 
ифодалаган муайян белгиси бошқа предметда ҳам мавжуд бўлиши мумкин. Кўрсатиш 
олмошларида бундай хусусият йўқ, чунки олмош ифодалаган белги битта нуқтага нисбатан 
олинади, яъни сўзловчининг ягона ўрнига (позициясига) нисбатан олинади. 
4. Сифатлар гап ичида феълга ҳам боғланиши мумкин, кўрсатиш олмошлари эса боғлана 
олмайди. Бу ўринда сифат маъноларининг кўчиш қобилияти уларни феълга боғлаш имконини 
беради, яъни сифат предмет, шахс, воқеа белгиси билан бир қаторда ҳаракат белгисини ҳам 
ифодалаш хусусиятига эга бўлиб қолади. Кўрсатиш олмошларининг маънолари эса кўчмайди, 
уларнинг кўрсатиш, ишора қилиш хусусияти доимийдир. 
Демак, юқоридаги фикрлардан шундай хулоса келиб чиқадики, кўрсатиш олмошлари 
сифатлар ўрнида шунчаки алмашиб келадиган оддий ўринбосар, ўриндош
 
сўзлар эмас. 
Уларнинг ҳам ўзига хос хусусиятлари, маънолари мавжуд. 
40
Шоабдураҳмонов III., Асқарова М„ Расулов И., Ҳожисв А., Дониёров X. Ҳозирги ўзбек адабий тили. - Тошкент, 1980. -296 
-б. 
 

---

279 
Олмошларнинг, жумладан, кўрсатиш олмошларининг ҳам маънолари контекстда 
реаллашади. Ана шу реаллашиш жараёнини амалга оширишда олмошдан олдин ёки кейин 
келиб, унинг маъносини конкретлаштирадиган сўз (бўлак) катта роль ўйнайди. Матн ичида 
кўрсатиш олмошидан олдин келиб, унинг маъносини изоҳлайдиган сўзга нисбатан антецедент 
атамасини қўллашади
41
, лекин кўрсатиш олмошларининг катафорик амаллари ҳақида 
гапирилганда бу атамадан фойдаланиб бўлмайди, чунки атаманинг луғавий маъносида 
"олдинги" (предыдущий) деган тушунча мавжуддир. Катафорик амал эса кўрсатиш 
олмошининг ўзидан кейинги сўз (бўлак) ёрдамида аниқлаштирилишини назарда тутади. 
Шуларни ҳисобга олган ҳолда биз кўрсатиш олмошларининг маъноларини изоҳлайдиган, 
аниқлаштирадиган барча бўлакларга нисбатан "реализатор" атамасини қўллашни лозим 
топдик. Бу атама кўрсатиш олмошининг маъносини изоҳлайдиган бўлак қайси мавқе 
(позиция)да келишига қарамай, бир хилда аташ имконини беради. Реализатор эса олдмавқеда 
ва ортмавқеда келиши мумкин. 
Олмошларнинг, жумладан, кўрсатиш олмошларининг “номловчи сўзларга"
42
ўхшаш яна 
бир хусусияти шундаки, уларга нисбатан "семантик майдон" тушунчасини ҳам қўллаш 
мумкин. Семантик майдон деганда муайян мавзу қаторини ташкил этадиган сўз ва ифодалар 
мажмуини, тилнинг жамланган ҳолда муайян маънолар соҳасини қоплайдиган сўз ва 
ифодаларини тушунишимиз керак
43
.