Бошланғич таълим кафедраси

КОГНИТИВ ПСИХОТЕРАПИЯНИНГ АФЗАЛЛИКЛАРИ 
 
Нормуминова Дилафрўз - ТерДУ магистранти 
 
Когнитив терапия ҳам жуда самарали метод хисобланади. Когнитив 
психотерапияни бошлаган мижоз ва терапевт улар қандай муаммо устида 
ишлашлари тўғрисида келишиб олишлари керак. Муаммо мижознинг шахсий 
хусусиятларини ѐки камчиликларини ўзгартириш эмас, балки муаммоларни 
аниқ ҳал қилиш муҳимдир. 
Терапевт 
ишининг 
баъзи 
принципларини 
А.Бек 
гуманистик 
психотерапиядан қабул қилди, яъни терапевт эмпатик, табиий, мос келадиган, 
ҳеч қандай кўрсатма бўлмаслиги, мижозни қабул қилиши ва Суқрот суҳбати 
маъқул. Вақт ўтиши билан ушбу гуманистик талаблар амалда олиб ташлангани 
қизиқ: кўп ҳолларда тўғридан-тўғри кўрсатма ѐндошуви Платоник-диалогик 
услубга қараганда самаралироқ эканлиги аѐн бўлди. 
Аммо, гуманистик психологиядан фарқли ўлароқ, асосий иш сезгилар 
билан бўлган, когнитив ѐндашувда терапевт фақат мижознинг фикрлаш услуби 
билан ишлайди. Мижознинг муаммоларини тушунган ҳолда, терапевт қуйидаги 
мақсадларга эришади: муаммоларни аниқлаш, фикрлар, расмлар ва 
ҳиссиѐтларни аниқлашга ѐрдам бериш, мижоз учун воқеаларнинг маъносини 
ўрганиш, шунингдек, мослашмайдиган фикрлар ва хатти-ҳаракатларнинг 
оқибатларини баҳолаш. 
Мижоз чалкаш фикрлар ва ҳис-туйғулар ўрнига, аниқ расмга эга бўлиши 
керак. Иш жараѐнида терапевт мижозни ўйлашга ўргатади: кўпинча далилларга 
мурожаат қилиш, эҳтимолликни баҳолаш, маълумот тўплаш ва барчасини 
текширишга топшириш. Эксперт текшируви мижоз ўрганиши керак бўлган энг 
муҳим нарсалардан биридир. 
Гипотезани текшириш асосан дарсдан ташқарида, уй вазифасини бажариш 
вақтида амалга оширилади. Масалан, агар мижоз: "Мен кўчада юрганимда, 
ҳамма менга мурожаат қилади", деб айтса: "Кўчада пиѐда юриб кўринг ва қанча 
одам сизга ѐққанини ҳисобланг". Агар мижоз ушбу машқни бажарса, унинг бу 
борадаги фикри ўзгаради. 
Аммо, агар мижознинг ишончи унга бирон-бир тарзда фойда келтирган 
бўлса, терапевтнинг бундай "эътирози" жиддий ишлаши даргумон: мижоз 
шунчаки терапевт томонидан тавсия этилган машқларни бажармайди ва 
аввалги эътиқодига содиқ қолади. 
Қандай бўлмасин, мижозга ўзларининг автоматик мулоҳазаларини тажриба 
орқали синаб кўришнинг турли усуллари таклиф этилади. Баъзида терапевт ўз 
тажрибасига, бадиий адабиѐтлар ва уларнинг статистикага мурожаат қилганида, 
бунинг учун "қарши" далилларни топиш таклиф этилади. Баъзи ҳолларда 
терапевт ўз мулоҳазаларида мантиқий хатолар ва қарама-қаршиликларга ишора 
қилиб, мижозни "айблаш"га имкон беради. 
Экспериментал синовдан ташқари, терапевт автоматик фикрларни оғир 
ҳукмлар билан алмаштириш учун бошқа усуллардан фойдаланади. Бу ерда тез-
тез ишлатиладиган: 

---

513 
1. Қайта баҳолаш техникаси: ҳодисанинг алтернатив сабаблари 
эҳтимолини текшириш. Депрессия ѐки безовталик синдроми бўлган мижозлар 
кўпинча ўзларини содир бўлаѐтган нарсаларда ва ҳатто уларнинг 
синдромларида айблашади ("Мен нотўғри деб ўйлайман ва шунинг учун мен 
касалман"). Мижоз вазиятга таъсир қилувчи кўплаб омилларни ўрганиб 
чиққандан ѐки фактларни мантиқий таҳлил қилишдан сўнг ўз реакцияларини 
ҳақиқатга мосроқ қилиш имкониятига эга. 
2. Ўзини бошқаларнинг диққат марказида ҳис этадиган ва ундан азият 
чекадиган, масалан, социофобия билан оғриган мижозлар билан ишлашда 
марказлаштириш ѐки фикрлашни деперсонологлаштириш қўлланилади. Бундай 
мижозлар ҳар доим ўзларининг бошқалар ҳақидаги фикрларига нисбатан 
ўзларининг заифликларига амин бўлишади ва ҳар доим салбий баҳоларни 
кутиш учун мослашади; улар тезда масхара қилишни, рад этишни ѐки гумон 
қилишни бошлайдилар.
3. Онгли равишда ўз-ўзини кузатиш. Депрессив, хавотирли ва бошқа 
мижозлар кўпинча ўзларининг бузилишларини юқори даражадаги онг 
бошқаради деб ўйлашади, ўзларини доимий кузатиб боришади, аломатлар ҳеч 
нарсага боғлиқ эмаслигини ва ҳужумларнинг бошланиши ва охири борлигини 
тушунишади. Хавотирланиш даражасини тўғрилаш мижозга ҳужум пайтида 
ҳам қўрқувнинг боши, чўққиси ва охири борлигини англашга ѐрдам беради. Бу 
билим сизга чидамлиликни сақлашга имкон беради бузғунчи ғояни йўқ қилади 
ва мижозни қўрқувдан омон қолиш мумкинлиги, қўрқувнинг қисқа умрли 
эканлиги ва шунчаки қўрқув тўлқинини кутишингиз керак деган фикрни 
сингдиради. 
4. Декорификация. Психотерапевт: "Келинг, кўриб чиқайлик, нима юз 
беради ...", "Бундай салбий ҳиссиѐтларни қачонгача бошдан кечирасиз?", 
"Кейинчалик нима бўлади?" Ўласизми? Дунѐ қулаб тушадими? Бу сизнинг 
мартабаингизни бузадими? Сизнинг яқинларингиз сизни рад этишадими? "Ва 
ҳоказо. Мижоз ҳамма нарсанинг вақтга эга эканлигини тушунади ва" бу даҳшат 
ҳеч қачон тугамайди "деган автоматик фикр йўқолади. 
5. Мақсадли такрорлаш. Исталган хулқ-атворни ўйнаш, турли хил ижобий 
кўрсатмаларни амалда қайта-қайта синаб кўриш, бу ўз-ўзини самарадорлигини 
оширишга олиб келади. 
Мижоз муаммоларининг турига қараб иш усуллари фарқ қилиши мумкин. 
Масалан, хавотирга тушган мижозларда "автоматик фикрлар" каби кўпроқ 
"обсесиф тасвирлар" ҳукмронлик қилади, яъни бузиш ҳақида ўйлаш эмас, балки 
хаѐл (фантазия). Бундай ҳолда, когнитив терапия ноўрин хаѐлларни тўхтатиш 
учун қуйидаги усуллардан фойдаланади: 
Тўхтатиш усули: баланд овоз билан "тўхтатинг!" - хаѐлнинг салбий 
тасвири йўқ қилинади. 
• Такрорлаш техникаси: биз бир неча бор хаѐлий образни ақлий равишда 
айлантирамиз - у ҳақиқий тасвирлар ва кўпроқ мазмун билан бойитилган. 
• Метафорлар, масаллар, оятлар. 

---

514 
• Тасаввурни ўзгартириш: мижоз фаол ва аста-секин тасвирни салбийдан 
нейтрал ва ҳатто ижобий томонга ўзгартиради, шу билан ўз-ўзини англаш ва 
онгли бошқариш имкониятларини тушунади. 
• Ижобий хаѐл: манфий расм ижобий билан алмаштирилади ва таскин 
берувчи таъсир кўрсатади. 
Тушкунликка тушган мижозларда когнитив психотерапевтлар ўзларининг 
асосий принциплари асосида ишлайди: инсоннинг ҳис-туйғулари ва 
шароитлари унинг фикрлари билан белгиланади. Депрессия, одам ўзини 
жирканч ѐки ҳеч ким уни севмаслигини ўйлай бошлаганда пайдо бўлади. Агар 
сиз унинг фикрларини янада реал ва асосли қилсангиз, унда одамнинг 
фаровонлиги яхшиланади, депрессия ўтади.
Невротик депрессия холатидаги мижозларни кузатсак, уларда мағлубият, 
умидсизлик ва етишмовчилик мавзуларида доимий сўлашишини кузатиш 
мумкин. Бу кузатувларга кўра, дунѐни учта салбий тоифада қабул қиладиган 
одамларда депрессия ривожланади, дейиш мумкин: 
1. Ҳозирги ҳолатга нисбатан салбий нуқтаи назар: нима бўлишидан қатъи 
назар, тушкунликка тушган одам салбий томонларга эътибор қаратади, гарчи 
ҳаѐт кўпчиликка завқ келтирса-да; 
2. Келажакка умидсизлик: тушкунликка тушган мижоз келажакка умид 
билан қарайди, унда фақат маъюс воқеаларни кўради; 
3. Ўзини-ўзи қадрлашнинг пасайиши: тушкунликка тушган мижоз ўзини 
ночор, нолойиқ ва ѐрдамсиз деб билади. 
Ушбу муаммоларни ҳал қилишда албатта, ўзини-ўзи бошқариш, рол 
ўйнаш, моделлаштириш, уй вазифаси ва бошқа иш турларидан фойдаланадиган 
коррекцияловчи психотерапевтик терапевтик дастур зарур.