Бошланғич таълим кафедраси

ОТМ ТАЛАБАЛАРИНИНИГ ИНТЕЛЛЕКТУАЛ САЛОҲИЯТИНИ 
РИВОЛАНТИРИШИ ОМИЛЛАРИ 
 
Холиқова Дилобар Махситовна 
Фарғона ДУ ўқитувчиси 
 
Умумий интеллектнинг таркибидан фарқли равишда ижтимоий 
интеллектнинг таркибида ўз-ўзини англашнинг шахсга оид хусусиятлари ва 
характеристикалари катта роль ўйнайди. Бунда ўз-ўзини англаш ―машаққатли‖, 
комплекслар ва психологик ҳимоя тўсиқлари билан тўлиб-тошган бўлмаслиги 
керак. Шунинг учун ҳам авторитар шахсда ижтимоий интеллектнинг юқори 
кўрсаткичлари жуда кам учрайди. Бундай шахс одамлар билан муомалага 
киришганда кўзга тез ташланмайдиган қийинчиликларни бошдан кечиради, 
одамларни ѐмон тушунади, (масалан, бошқа жинсдагиларни), улар билан 
чиқишиб кета олмайди, базида эса у одамлардан умуман қўрқади. Бундай 
кишининг ўз-ўзини англаши ривожланмаганлиги сабабли комплексларга тўла 

---

369 
бўлади. Шахсий қизиқишлари кам бўлади ѐки бўлмайди, ўзини англамаган 
холда агрессивликка берилувчан бўлади. 
Агрессивлик одамлар билан рисоладагидек муносабатга киришишда 
тўсиқдир. Негативлик, танқидий фикрлар, бировнинг ютуғини кўролмаслик, 
тез-тез ҳафа бўлиш, бундай тоифа одамларга хосдир. Авторитарлик ва 
агрессивлик – коммуникатив билимларнинг камлиги ва тажрибасизлик, уялиш 
ва ѐпиқликка нисбатан одамлар билан тил топишиш ва ўзаро муносабатларга 
киришишни тўсиб қўювчи нисбатан кучлироқ омиллардир. 
Ушбу ваколат қуйидаги ваколатларга боғлиқ: 
- мустақил равишда ўрганиш ва янги тадқиқот усулларини қўллаш, янги 
ѐъналишларни ўзлаштириш 
- касбий фаолият; 
- мустақил равишда олиш ва ундан фойдаланиш, шу жумладан ахборот 
технологиялари, янги билимлар ва 
- касбий фаолият соҳасига бевосита алоқадор бўлмаган кўникмалар (ОК-
5). 
- касбий муаммоларни ҳал қилишда илм-фан ва таълимнинг замонавий 
муаммолари тўғрисидаги билимлардан фойдаланишга тайѐрлик (ОПК-2); 
- касбий ва шахсий ўзини ўзи ўқитиш, кейинги таълим лойиҳалаштириш 
қобилияти ѐъналишлар ва касбий мартаба; 
- компетентсияси "Жисмоний маданият" йўналиши билан белгиланади ва 
бошқа касбни шакллантириш учун зарудир 
- белгиланган ваколатлар. Хусусан, бу ПК-4 компетентсиясининг 
шаклланишига ѐрдам беради - "ишлаб чиқишга тайѐр ва 
- уларни амалга оширувчи ташкилотларда улардан фойдаланиш 
натижаларини таҳлил қилиш учун ўқув усуллари, технологиялари ва 
техникаларини жорий этиш 
- бу соҳадаги асосий касбий ваколатлардан бири бўлган таълим фаолияти". 
Изоҳлар. Магистратура битирувчисининг тайѐргарлик йўналиши бўйича 
"Педагогик таълим" йўналиши бўйича "Жисмоний маданият" мавҳум фикрлаш, 
таҳлил қилиш, синтез қилиш, интеллектуал ва умумий маданий ривожланиш 
даражаси таълим соҳасида таълим фаолияти билан боғлиқ муаммоларни ҳал 
қилишда кенг қўлланилади. 
Шаклланган ваколати битирувчига ривожланиш ва касбий вазифаларни 
бажаришга имкон беради,ўқув услублари, технологиялари ва техникаларини 
жорий этиш, уларни амалга ошираѐтган ташкилотларда улардан фойдаланиш 
жараѐни натижаларини таҳлил қилиш. 
Ўқув фаолияти. 
Ушбу компетентсия иккита магистратура курсида шаклланганлиги 
сабабли, иккита асосий босқични (даражаларни) ажратиш мумкин 
компетенсияни ривожлантириш. 
Бундай фанларни ўрганишда компетентсия ўзлаштирилади 
1-босқич: "Фан тарихи ва методологияси", "Жисмоний тарбия ва илмий 
тадқиқот методологияси ва методикаси" . 
2-босқич: 
"Жисмоний тарбия ва спортда илмий тадқиқотлар 

---

370 
методологияси ва услублари". Илмий-тадқиқот ишларини бажариш жараѐнида 
илмий муаммоларни ҳал қилиш билан боғлиқ компетентсиялар ўзлаштирилади 
жисмоний тарбия ва спорт соҳасидаги фан ва таълим соҳаси, шунингдек илмий 
тадқиқотларни мустақил равишда амалга ошириш. 
Баркамоллик даражасини текшириш давлат якуний сертификатлаш 
пайтида амалга оширилади. 
Баркамоллик дарсларнинг барча турларида: маъруза, амалий (семинар) 
машғулотларида, жараѐн давомида шаклланади битирув малакавий ишини 
ѐзишда магистрантларнинг мустақил иши. Баркамолликни ривожлантириш 
босқичлари билан боғлиқ муайян иш турини ташкил қилишда магистрантнинг 
мустақиллиги улушининг ошиши. 
Ижтимоий интеллект тўғрисида оддий одамлар қандай тасаввурга эга 
эканликларини тушуниш мақсадида Р.Штернберг (1981) тадқиқот ўтказган ва
натижада инсонлар умумий интеллект тушунчасига қуйидагиларни 
киритишларини кўрсатиб ўтган: 
1. Амалий масалаларни ҳал қилиш қобилияти.
2. Ижтимоий 
компетентлик. 
Ижтимоий 
интеллектнинг 
омиллари 
қуйидагилардан иборат: 
1. Ўзгарувчан 
шароитларда 
адекватликни 
ва 
мослашувчанликни 
таминлаши; 
2. Тактик ва стратегик йўналишларда ўзаро муваффақиятли мутаносиблик 
дастурлари ва режаларини шаклланиши, жорий масалаларни ҳал қилиш; 
3. Шахслараро муносабатлардаги воқеаларни режалаштириш ва уларни
ривожланишини прогноз қилиш;
4. Мотивацион функция; 
5. Ижтимоий рақобатбардошликни кенгайтириш; 
1. Ўз-ўзини шакллантириш, ўз-ўзини англаш, ўз-ўзига сабоқ бериш. 
Ижтимоий интеллектнинг асосий вазифаларидан бири узоқ муддатли ўзаро 
муносабатларни шакллантиришдир. Ўзаро муносабатларнинг даражаси ва 
характерини тушунган ҳолда келажакда бир-бирига ижобий таъсир ўтказиш ва 
муносабатларни мустаҳкамлашдан иборатдир. 
Ижтимоий интеллектнинг фавқулотда юз берадиган инқирозлар, узоқ 
чўзиладиган стресслар, ўз-ўзига бўлган хурматни тушуниб етиши холатларида 
ѐрдам берувчи мобилизацион функцияси жуда муҳим ҳисобланади. 
Ижтимоий интеллект инсонлар ўртасидаги муносабатларда содир 
бўладиган ходисаларни прогноз қилиш ва уларга тайѐр туриш имкониятини 
беради ҳамда психологик зўриқишларга бўлган бардошни мустахкамлайди. 
Ижтимоий интеллект ―инсон-инсон‖ соҳасидаги касбларда муҳим 
аҳамиятга 
эга 
бўлиб, 
педагоглар, 
психологлар, 
психотерапевтлар, 
журналистлар, менежерлар, ҳуқуқшунослар, шифокорлар, сиѐсатчилар, 
тадбиркорлар фаолиятини прогноз қила олиш имкониятини беради. 
Инсоннинг борлиқни акс эттириши - фаол жараѐндир. Маълумки, инсон 
зотининг ривожланиши объектив борлиқка (вокеликка) ва ўзига фаол таъсир 
кўрсатишда содир бўлади ( ўз-ўзини баҳолаш, ўз-ўзини назорат қилиш, ўз-ўзига 
бўйрук бериш) ўз-ўзини бошқариш, ўз-ўзини ривожлантириш, ўз-ўзини 

---

371 
фаоллаштириш, ўз-ўзини такомиллаштириш, ўз-ўзини намоѐн қилиш ва 
ҳоказо). 
Инсон интеллекутал тараққиѐтидаги тезкорлик, кутилмаганлик ҳодисалари 
нафакат моддий негиз ҳоссалари орқали изоҳланади, балки идрок майдонининг 
пайдо бўлиши, "сунъий" тизимнинг вужудга келиши, фазовий алоқалар, 
биологик ва психологик имкониятлардан (қулай ва махсус шарт-шароитларни 
яратиш орқали ) туларок фойдаланиш эвазига моддий негизнинг икқилануви 
(табиий ва "сунъий"), кашфиетлар, ихтиролар туғилишининг бош омили 
эканлигини таъкидлаб ўтиш мақсадга мувофиқдир.