|
Foydalanilgan adabiyotlar
1. M.Quramov. Oila – milliy tarbiya o‗chog‗i. Xalq ta‘limi .jurnal. T-1999
2. O.Xasanboeva. Pedagogika tarixidan xrestomatiya. T-1997.
BUYUK ALLOMALARIMIZ ASARLARIDA TIL VA NUTQ ODOBI
MASALALARINING IFODALANISHI
Otamurodova Shamsu Qamar Otamurodovna
TerDU magistranti
Norquvvatova Mahbuba Otamurodovna
Qiziriq tumanidagi 18–maktab boshlang‟ich sinf o‟qituvchisi
Insonning ma‘naviy kamolotga erishuvida, jamiyatning madaniy-ma‘rifiy
rivojida ona tilining o‗rni benihoya muhimdir. Ona tilini mukammal egallash va
undan foydalanish esa kishilarning tili va nutqi orqali amalga oshadi. Chunonchi,
―Umumiy milliy tilni saqlamak ila barobar xususiy tilni ham saqlamak lozimdur.
Chunki so‘z insonning daraja va kamolini, ilm va fazlini o‘lchab ko‘rsatadurgan
tarozusidur. Aql sohiblari kishining dildagi fikr va niyatini, ilm va quvvatini
so‘zlagan so‘zidan bilurlar‖ [1], deydi buyuk ma‘rifatparvar bobomiz Abdulla
Avloniy. Bu yerda ―xususiy til‖ deb kishilarning nutqi va so‘zlayotgan so‘zini
nazarda tutgan. Ya‘nikim, inson nafaqat ona tilini, balki, har bir kishi o‘z so‘zi va
nutqini toza saqlamog‘i kerak. Chunki kishilarning ilm-u zakovati ham fahm-u
farosati ham uning so‘zlayotgan so‘zida namoyon bo‘ladi, deyilmoqda.
XI asr Sharqining ulkan pandnomachisi bo‘lgan Kaykovus ham hamma hunarlar
ichida so`z hunari – notiqlikni a‘lo deb bilgan: ‖Bilgilkim, hamma hunardan so`z
hunari yaxshi‖ [2]. Demakki, nutq o‘stirish, go‘zal va serma‘no nutqqa ega bo‘lish,
nafaqat, bugungi kunda e‘tibor talab masalaga aylanmoqda, balki bundan bir necha
asrlar oldin ham bu masalaga buyuk allomalarimiz hamda davlat arboblari ham katta
149
e‘tibor bilan qarashgan ekan. Kaykovusning ‖Qobusnoma‖ asarida nutq va uning
ahamiyati haqida yuqoridagi kabi fikrlarni ko‘plab uchratish mumkin.
Ulug‘ alloma Yusuf Xos Hojib esa shunday misralar bitgan:
―So‘zingga ehtiyot bo‘l, boshing kеtmasin,
Tilingga ehtiyosh bo‘l, tishing sinmasin‖.
―Bilib so‘zlasa, so‘z donolik sanaladi,
Nodonning so‘zi o‘z boshini yеydi‖.
―Aql ko‘rki so‘zdir va til ko‘rki so‘z,
Kishi ko‘rki yuzdir, bu yuz ko‘rki ko‘z‖ [3].
Bu misralarni bejizga keltirmadim. Ularning har biridan so‘z va til odobi, nutq
madaniyati kabilarning kishilar hayotidagi ahamiyatini anglash mumkin.
Chinakam ma'nodagi so‘z mulkining sultoni Alishеr Navoiyning so‘z va o‘tkir
nutq, til va jamiyat borasidagi fikrlari alohida diqqatga molikdir. So‘z dahosiga daho
so‘zchi sifatida adoqsiz ehtirom va e‘tibor bilan munosabatda bo‘lgan adib o‘z
asarlarining aksariyatida, xususan, muhtasham ―Xamsa‖sining barcha dostonlarida,
―Mahbub ul-qulub‖, ―Muhokamat ul-lug‘atayn‖, ―Nazm ul-javohir‖ va boshqa
ko‘plab asarlarida so‘zning buyuk qudrati va nutq mahoratining xosiyatiga oid
bеtakror fikrlarni bayon qilgan. U shunday fikrlarni keltiradi: ―So‘z go‘yoki bir
durdir, durning doimiy makoni dеngiz tubi bo‘lsa, so‘zning muntazam makoni
ko‘ngildir. Dur g‘avvos tarafidan dеngiz tubidan chiqarilib, jilvalantirilsa va uning
qiymati javhariga ko‘ra baholansa, so‘z sohibi ixtisos tomonidan ko‘ngildan
tashqariga olib chiqiladi va notiqning qiymati so‘z qo‘llash mahoratiga, uni
jilvalantirish qobiliyatiga qarab bеlgilanadi‖[4]. Bu fikrdagi ―dur‖ va ―so‘z‖ning
beqiyos o‘xshatmasi juda ham o‘rinli keltirilganki, uni quyidagicha sharxlash
mumkin: Barcha dengiz tubida ham dur bor. Uni olib chiqish va jilvasini ko‘rsatish
g‘avvosning ishi, ko‘ngil ham dengiz kabidir. Uning tubida ham doimiy so‘zlar
mavjud. Lekin bu so‘zlarni hamma ham chiroyli qilib ifoda eta olmaydi. Chinakam
notiq va nutqi boy insongina bu so‘zlarning jilosini ko‘rsatib, chiroyli tarzda ifoda eta
olishi mumkin. Buning uchun esa nutqning ravonligi, to‘g‘riligi va sofligi kerak
bo‘ladi. Navoiy ham tildagi mavjud ifoda imkoniyatlaridan nutq vaziyati va
maqsadiga eng muvofig‘ini tanlash mushkul ekanligini, so‘zlovchi bu boradagi
mahoratini oshirishga har doim e‘tibor bilan qarashi lozimligini ta‘kidlagan.
XVIII asr oxiri va XIX asr boshlarida yashab ijod etgan, mumtoz
adabiyotimizda o‘ziga xos iz qoldirgan Gulxaniy asarlarida ham nutq masalalariga
alohida o‘rin berilganini ko‘rish mumkin. Uning adabiy merosida ―Zarbulmasal‖
asari alohida o‘rin tutadi. ―Zarbulmasal‖ xalq ertaklari taxlitida yozilgan mukammal
syujetli o‘tkir satirik asardir. ―Zarbulmasal‖da til va nutq odobi yuzasidan ibratli
uslub mavjud bo‘lgani kabi, unda ushbu sohada talaygina ibratli nasihatlar ham o‘z
ifodasini topgan. Chunki unda iborali nutq xalq maqollari asosida fikrni dalillash,
mantiqli so‘zlash yaxshi ifodasini topgandir. Masalan, Ko‘rqush Yapaloqqushga
qalin bobida katta gapirmaslik, o‘z holini bilib so‘zlash, mobodo, Boyo‘g‘li katta
talab qo‘yib yuborsa, uyalib qolmaslik zarurligini ta‘kidlar ekan, ―Yolg‘on masal
turmas‖ degan maqolni eslatadi. Bu, yolg‘onning isi chiqadi, degan xalq iborasining
boshqa bir variantidir. Yoki boshqa bir o‘rinda Ko‘rqush: ―Bo‘l. Og‘iz bo‘lma, oyoq
bo‘l, eshitmadingmuki, ―Oyoq yugurigi oshqa, og‘iz yugurigi boshqa‖ deydi.
150
Shuningdek, ―O‘zini maqtagan – o‘limning qorovuli‖, ‖Ebi bilan so‘zlasang, ilon
inidan chiqar, achchig‘-achchig‘ so‘zlasang, musulmon dinidan chiqar‖, ―…amonat
so‘zga amin bo‘lmoq yaxshilar shevasi turur‖ kabi maqollar ham maqtanchoqlik
qilish obro‘ni to‘kishi, o‘ylab joyini bilib gapirish fazilat ekanligi, muomalada shirin
til osoyish, farog‘at, tinchlik manbai ekanligi, aksincha, qo‘pol til, achchiq muomala
dushman ko‘paytirishi va boshqa nutq odobi xususiyatlarini ifodalaydi hamda
tinglovchidan ularni talab etadi. Umuman, ―Zarbulmasal‖ personajlarining nutqi
iborali so‘zlash, ibora, maqol, she‘r-u hikmatlardan foydalanib, fikrni dalillash
namunasi sifatida didaktika mashg‘ulotlarida keng foydalanish imkonini beradi.
Shunday qilib, nutq odobi tarbiyasida ulug‘ allomalarimizning yaratgan asarlari
va fikrlari qimmatli va bebaho manbadir. Ulardan o‘rganish, maktabda, ayniqsa,
boshlang‘ich ta‘lim darslarida foydalanish darkor. Chunki ularda xalqimiz tilining
naqadar jozibali, ta‘sirchan ifodalarga boyligi ko‘rkam bir tusda ko‘rinish beradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
