“Бошқарув қарорлари” мавзуси юзасидан кейслар тўплами, амалий топшириқлар, ишланмалар, амалий масалалар ва кейслар

3-jadval.
Korxonaning asosiy texnik -iqtisodiy ko‘rsatkichlari tahlili

№	Ko‘rsatkichlar nomi	O`lchov birligi	2020 yil	2021 yil	2021 yilda 2020 yilga nisbatan farki
					Mutlok (+;-)	Nisbiy % (marta)
1	Xizmat ko‘rsatishdan tushgan tushum	ming so‘m	126000	162500	36500	13%
2	Xizmatlar tannarxi	ming so‘m	71000	98000	27000	14%
3	Yalpi daromad	ming so‘m	55000	64500	9500	12%
4	Umumxo`jalik faoliyatining moliyaviy natijasi	ming so‘m	34946	38683	3737	11%
5	Ishlovchilarni o‘rtacha yillik ish xaqi fondi	ming so‘m	16400	21250	4850	13%
	Jumladan:
	A) ishchilar		11750	12250	500	10%
	B) xizmatchilar		7000	9000	2000	13%
6	Ishlovchilar o‘rtacha yillik soni shundan:	kishi	25	30	5	12%
	A) ishchilar	kishi	20	25	5	13%
	B) xizmatchilar	kishi	5	5	0	10%
7	Bir ishlovchining o‘rtacha yillik ish unumi	ming so‘m	5040	5417	377	11%
8	Bir ishchining o‘rtacha yillik ish unumi	ming so‘m	6300	6500	200	10%
9	Asosiy vositalarni o‘rtacha yillik qiymati	ming so‘m	3654	4567	913	12%
10	Aylanma mablag‘larning o‘rtacha yillik qiymati	ming so‘m	138350	172060	33710	12%
11	Soliqlar	ming so‘m	6300	8125	1825	13%
12	Sof foyda	ming so‘m	28646	30558	1912	11%
13	Rentabellik	%	102%	119%	0.17	12%
14	Debitorlik qarzlar	ming so‘m	12350	9560	-2790	8%
15	Kreditorlik qarzlar	ming so‘m	5600	18003	12403	32%

Xulosalar:
Ma’lumki, korxonalarning asosiy iqtisodiy ko‘rsatkichlaridan biri ishlab chiqarish hajmidir. Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, korxonada ishlab chiqarish hajmi solishtirma baholarda yildan yilga ko‘payib bormoqda. Ya’ni, ya’ni ishlab chiqarish hajmi solishtirma baholarda 2021 yili 2020 yilga nisbatan esa 36500 mln. so‘mga yoki 13 % ga ko‘paydi.
Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, korxonada ishlab chiqarish hajmi harakatdagi baholarda yildan yilga ko‘payib bormoqda. Ya’ni, ishlab chiqarish hajmi harakatdagi baholarda 2021 yili 2020 yilga nisbatan 33710 mln. so‘mga yoki 12 % ga ko‘paydi.
Ma’lumki, korxonaning asosiy moliyaviy ko‘rsatkichlariga foyda kiradi. Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, korxonada balans foyda 2021 yil 2020 yilga nisbatan 11% foizga ko’paydi. Tahlil qilinayotgan yillarda sof foyda ko’payganligini ko‘rishimiz mumkin. Ya’ni, sof foyda 2021 yili 2020 yilga nisbatan 1912 ming so‘mga ko’paygan.
Tahlil qilinayotgan yillarda korxona mulkidan samarali foydalanilmadi. Kapital rentabelligi 2021 yilda 2020 yilga nisbatan esa 0,17 punktga ko’paydi. Bu ko’rsatkich ijobiy baholanib, o‘z navbatida korxona boshqaruv va moliyaviy faoliyati to’gri ketayotganini bildiradi.

• 
  Ikkinchi vazifa bo‘yicha topshiriqni bajarish uchun, 2-jadval ma’lumotlaridan foydalanib, 2021 yildagi har bir iqtisodiy ko‘rsatkichlardan 2020 yildagi iqtisodiy ko‘rsatkichlar farqi aniqlanib, bo‘sh ustunlar mos holda to‘ldirilib xulosalar berishadi hamda korxonada mahsulot ishlab chiqarish va sotish xarajatlarini kamaytirish bo‘yicha samarali boshqarish usullari tanlanadi.
  

4-jadval.
Korxonaning mehnat resurslari samaradorligini ifodalovchi ko‘rsatkichlar taxlili

№	Ko‘rsatgichlar nomi	O`lchov birligi	2020 yil	2021 yil	2021 yilda 2020 yilga nisbatan
					Farqi (+, -)	Uzgar%
1	2	3	5	6	7	8
1	Ishlab chiqarishdan tushgan tushum	ming so‘m	126000	162500	36500	13%
2	Ishlab chiqarish tannarxi	ming so‘m	71000	98000	27000	14%
3	Yalpi daromad	ming so‘m	55000	64500	9500	12%
4	Sof foyda	ming so‘m	28646	30558	1912	11%
5	Ishlovchilarning ro’yhatdagi o‘rtacha yillik soni	kishi	25	30	5	12%
6	Mehnat potensialini natijaviyligi, ya’ni mehnat unumdorligi, (1q /5q)	ming so‘m	5040	5417	377	11%
7	Mehnat potensialini daromadliligi, ( 3q / 5q )	ming so‘m	2200	2150	-50	10%

Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, korxonada ishlab chiqarish va sotish xarajatlari 2021 yil 2020 yilga nisbatan 36,5 mln. so‘mga ko‘paydi. Uning ko‘payishi birinchi navbatda Ishlab chiqarish tannarxi ko‘payishiga ta’sir qildi.
Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, ishlab chiqarish tannarxi tahlil qilinayotgan yillarda 27 mln. so‘mga ko‘paydi. Ishlab chiqarish tannarxi tarkibida moddiy xarajatlardan o‘tgan yilga nisbatan samarali foydalanilgan.
Korxonada yalpi daromad o‘tgan yilga nisbat 9,5 mln. so‘mga ko‘paygan bo‘lsa, ularning solishtirma vazni esa 14% punktga ko‘paydi, shuningdek, korxonada ishlab chiqarish jarayoni bilan bog‘liq boshqa xarajatlar o‘tgan yilga nisbatan 9,13 mln. so‘mga ko‘paydi, uning solishtirma vazni o‘tgan yilga nisbatan 12% ga oshdi.
Korxonada ish xaqi fondidan samarali foydalanganligini ko‘rishimiz mumkin, ya’ni ushbu xarajatlar o‘tgan yilga nisbatan 5 mln. so‘mga ko‘paygan bo‘lsada, ularning solishtirma vazni 10% ga ko’paydi. Davr xarajatlari tarkibida ma`muriy xarajatlarning o‘tgan yilga nisbatan deyarli o‘zgarmaganligini ko‘rishimiz mumkin, ya’ni ushbu xarajatlar o‘tgan yilga nisbatan qariyib 8,04 mln. so‘mga ko‘paydi.
Korxonada sotish xarajatlarining juda katta hajmda ko‘payganligi ko‘rishimiz mumkin. ya’ni, ularning hajmi 2020 yilga nisbatan 365,78 mln. so‘mga, ularning solishtirma vazni esa 13%ga ko‘paydi.
Korxonada mahsulot tannarxi kamaytirish uchun birinchi navbatda ma`muriy xarajatlarni, moddiy xarajatlarni kamaytirish lozim. Bundan tashqari moliyaviy faoliyat bo‘yicha boshqa xarajatlarni ko‘payishi salbiy holatdir.
Uchinchi vazifa bo‘yicha topshiriqni bajarish uchun korxonona boshqarish usullarini o`rganib chiqib, korxonaga mos boshqaruv usulni tanlash shart.
Boshqarishning iqtisodiy usullari - iqtisodiy manfaatlardan foydalanishga asoslanadi. Har qanday jamiyatning iqtisodiy munosabatlari, eng avvalo manfaatlarda namoyon bo`ladi. Manfaatlar uch xil bo`ladi:
- umumjamiyat manfaatlari;
- jamoa manfaatlari;
- shaxsiy manfaatlar.
Umumjamiyat manfaatlarini ro`yobga chiqarish maqsadida quyidagi iqtisodiy boshqaruv usullariga e`tibor beriladi:
- korxonalar va xo`jaliklarga faoliyat yuritishlarida erkinlik va mustaqillik berish;
- xo`jaliklarni pirovard natijalarga binoan moddiy rag`batlantirish, soliq imtiyozlarini berish;
- moliya-kredit munosabatlarini takomillashtirish;
- baxo, foyda, soliq, rentabellik, raqobat va h.k.
Iqtisodiy boshqaruv usullarining asosiy vazifasi ishlab chiqariladigan mahsulot birligiga sarflanadigan xarajatlarni kamaytirishga imkon beruvchi xo`jalik mexanizmlarining yangi usullarini, shuningdek, manfaatdorlik muhitini vujudga keltirish va ulardan samarali foydalanishdir.
Boshqariluvchi ob`ektga iqtisodiy usullar orqali ko`rsatiladigan ta`sir korxonalarni:
- jiddiy rejalar qabul qilishga;
- mehnat va moliya resurslaridan yanada unumliroq foydalanishga;
- yangi texnologiyalarni joriy qilishga;
- mehnat unumdorligini oshirishga;
- raqobatbardosh mahsulotldarni ishlab chiqarishga rag`batlantiruvchi va da`vat etuvchi bo`lishi kerak.
Boshqaruvning iqtisodiy usullari jumlasiga:
- kredit va foiz stavkalari;
- soliq va soliq yuki;
- boj to`lovlari;
- subsidiya va sanatsiya;
- litsenziya;
- transfert to`lovlari;
- narx-navo va h.kh kiradi.
Tashkiliy-ma`muriy usullar - boshqarish usullari tizimida alohida o`rin tutadi. Bu usullarga:

• 
  boshqarish apparatining muayyan strukturasini tuzish;
  
• 
  har bir boshqaruv bo`g`inining funksiyalarini belgilash;
  
• 
  kadrlarni to`g`ri tanlash;
  
• 
  bo‘yruqlar, farmoyishlar va qo`llanmalar chiqarish, ularning bajarilishini nazorat qilish;
  
• 
  topshiriqlar va deriktiv ko`rsatmalarni bajarmayotgan bo`linma va shaxslarga nisbatan majburiy choralarni qo`llash kiradi.
  

Tashkiliy-ma`muriy usullar yuqori organlar hokimiyatiga va quyi organlarning bo`ysunishiga asoslanadi. Tashkiliy usullar boshqarish tizimida ichki ongli aloqalarning tarkib topishiga yordam beradi. Boshqarish funksiyalari bajarilishining:

• 
  tashkiliy barqarorligini;
  
• 
  intizomliligini;
  
• 
  muvofiqliligini;
  
• 
  uzluksizligini ta`minlaydi.
  

Ma`muriy usullardan:
- iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish;
- atrof-muhitni muhofaza qilish;
- xavfli texnologiyalardan foydalanish,zararli ishlab chiqarish chiqitlarini chiqarib tashlashni taqiqlash;
- odamlar sog`lig`iga zararli mahsulotlarni reklama qilishni taqiqlash kabi sohalarda faol foydalaniladi.
Boshqarishning tashkiliy-ma`muriy usullari ikki shaklda:
- tashkiliy ta`sir ko`rsatish usullari;
- farmoyish berish usullari shaklida namoyon bo`ladi.
Tashkiliy ta`sir ko`rsatish turli tashkiliy choralarni, ya`ni:
- ishlab chiqarish va boshqarishning tashkiliy strukturalarini belgilash;
- ichki tartib-qoidalarni o`rnatish;
- boshqariluvchi va boshqaruvchi tizimlar o`rtasida optimallik va oqilona nisbatni o`rnatish kabilarni o`z ichiga oladi.
Farmoyish berish yo`li bilan ta`sir ko`rsatish barcha boshqarish bo`limlari va organlarining ishlashini joriy ta`minlab turishdan iborat bo`lib, bunga e`lon qilinadigan yozma yoki og`zaki ko`rsatmalar berish, yozma shakilda nashr etilgan yoki og`zaki buyruqlar fondsi bilan erishiladi.
Ijtimoiy-psixologik usullarning asosiy maqsadi jamoalarda sog‗lom ijtimoiy-ruhiy muhitni yaratishdir. Bu usul ijtimoiy-ma`naviy vaziyatga ta`sir etish yo‗li bilan kishilarning fe`l-atvori, ruhiyatini hisobga olib ularning ijtimoiy talablarini qondirish orqali boshqarishni bildiradi. Sotsial-ruhiy usullar bu ishlab chiqarish jamoalarini, ulardagi ―psixologik vaziyatni‖, har bir xodimning shaxsiy xususiyatlarini o‗rganishga asoslangan usullardir. Boshqarish usullarining bu guruhi jamoaning shakillanish va yuksalish jarayoniga, kishilarning ongiga, ma`naviy manfaatlariga jamiyat manfaatlarini hisobga olgan xolda ta`sir qiluvchi fondlar majmuidir.
Sotsial-ruhiy metodlardan samarali foydalanish uchun boshqarish ob`ektining holati to’g’risida keng axborotga ega bo’lish kerak.
Sotsial tadqiqotlar xilma-xil axborotlar olish imkonini beradi:
- jamoa a`zolarining mehnatga va rahbarlarga munosabati;
- boshqarish usullarining bir-biri bilan o’zaro munosabati;
- jamoaning ehtiyojlari va qiziqishlari;
- xodimlar shaxsiyati;
- xodimlar qo’nimsizligi sabablari;
- xodimlarning ishlab chiqarishdagi faolligi;
- jamoa a`zolarining ma`naviy va jismoniy ravnaqi;
- ehtiyojlarning qondirilish darajasi vah.k.
Asosiy adabiyotlar
1. Zaynutdinov SH.N. “Menejment asoslari”.- Toshkent, 2014
2. Nurinbetov R.I “Menejment” amaliy mashqlar,o‘quv qullanma.-T.: Musiqa, 2007
3.Karimova O.U. Menejmentasoslari, o‘quv qullanma.-T.: O‘zbekiston,2010.
4. Qosimova D.S., “Menejment nazariyasi”. Darslik.-T.: Tafakkur-Bo‘stoni, 2011.
Internet saytlari
1. www.ziyonet.uz
2. www.lex.uz
3. www.gov.uz
4. www.davarx.uz.
5. www.stat.uz