Бошқармадаги низо

7.2. Бизнес ҳужжатлари юритиш тизими ва унинг турлари. 
Ишлар ҳарактери ва ҳажмига, шунингдек, корхонанинг 
структурали бўлинишига кўра иш юритишни ташкил қилишнинг 
қўйидаги тизимлари қўлланилади: 
1. Марказлаштирилган. 
2. Марказлашмаган. 
3. Аралаш тизим. 
Иш юритишнинг марказлаштирилган тизими асосий иш 
юритиш 
операцияларини 
тўла 
марказлаштириш 
билан 
ҳарактерланади. Бу жараёнлар бир ёки бир неча шахс ёки бўлинма 
томонидан амалга оширилади. Бу тизимда иш юритиш вазифаси 
котибага, айрим мутахасисларга ва бугалтерия ходимларига 
юкланадиган кичикрок корхоналарда кулланилади. 
Марказлашмаган тизимда иш юритишга оид ишлар 
структурали бўлинмаларда тўпланган бўлиб, бу ерда котибалар ёки 
бир гуруҳ иш юритувчилар ҳужжатларни ишлаш билан боғлиқ 
барча ишларни амалга оширади. 
Энг кенг тарқалган тизим - бу иш юритишнинг аралаш тизими 
бўлиб, унда жараёнларнинг бир қисми марказлашган тартибда ва 
бир қисми эса марказлашмаган тартибда бажарилади. Корхоналар, 
фирмалар қайси гуруҳга киришини ҳужжат айланишига қараб, яъни 
йил мобайнида қайта ишланадиган миқдорига қараб аниқланади. 
Ташкилий структураси мураккаб ва ҳужжатлар айланиши катта 
бўлган муассасаларда иш юритишни ташкил этишнинг аралаш 
тизими қўлланилади. Бу тизимда бир хил операциялар: 
ҳужжатларни қабул қилиш, жўнатиш, кўпайтириш, ижрони назорат 
қилиш жараёнлари марказлаштирилади. Хизмат ҳужжатларидан 
фойдаланиш жараёнлари эса турли булимлар (бухгалтерия, иктисод 
бўлими, технология бўлим ва ҳаказо) бўйича олиб борилади. 
Бу тизимларнинг қайси бирини қўллаш корхонанинг иш 
шароитига, бўлимларнинг узоқ-яқин жойлашганлигига, уларнинг 
иш ҳажми ва ҳарактерига боғлиқ. Аммо ҳар уч ҳолатда ҳам иш 
юритишнинг мақсади жўнатиладиган чиқим, келадиган кирим ва 
идора ичидаги ички ҳужжатларни аниқ, маданий юксак тарзда ва ўз 

---

98 
вақтида расмийлаштиришдан, йиғма жилдларни, штамп ва 
муҳрларни белгиланган тартибда яхши сақлашдан, келган 
кишиларга диққат эътибор билан хизмат қилишдан иборат. 
Корхоналарда 
иш 
юритишнинг 
қандай 
тизими 
қўлланилишидан қатьий назар, қўйидаги принциплар унинг 
асосини ташкил этиши лозим. 
1.Корхонанинг барча бўлинмаларида ҳужжатлар қабул 
қилишнинг бир хил усллари, ҳужжат формалари, ижрони назорат 
қилиш кабу усуллар қўлланилиши керак. 
2.Корреспонденция бир жойда қабул қилиб олиниши ва қайд 
қилиниши лозим. 
3.Ҳужжатлар бир марта қайд қилиниши керак. Қайд қилиш 
тизими ҳужжатларни ижро этишни назорат қилиш тизими билан 
ўзаро боғланган бўлиши керак. 
4.Ҳужжатлар ижро этилиш босқичларида шундай сақланиши 
керакки, токи зарур маълумотномани тузиш учун керакли 
ҳужжатни тез топиш мумкин бўлсин. 
5.Ҳужжатлар энг юқори тезлик билан ҳамда энг кам меҳнат 
сарфланган ҳолда доиравий айланиши лозим.