Бош илмий методик маркази

йафғу “олий лавозим эгаси”, тутуқ “ҳарбий губернатор сингари 
ижтимоийсиёсий истилоҳлар шулар жумласидандир ва ҳ.к.

---

2
2
Эски туркий ва эски ўзбек адабий тили сўз бойлигини ўзида мужассам 
этган лексиграфик манбалар сирасига аввалги мавзуда таъкидлаганидек араб 
тилида яратилган бир қатор рисолаларни киритиш ўзини оқлайди. Зотан, 
“Китоб ул-идрок”, “Таржумон”, “Ат-туҳфа”, “Китоб –ул-булғот”, 
“Алқавонин” сингари филологик рисолалар асосан турк тилини ўргатиш учун 
мўлжалланган қўлланма вазифасини ўтаган бўлса-да, бироқ бу асарларда 
туркий тилларнинг сўз бойлиги, уларнинг структураси, тематик гуруҳларига 
оид қимматли маълумотлар аксини топган.
Ашёвий материалларга мурожаат қиламиз. Туркий-қипчоқ тили 
фонетикаси, лексик бойлиги, морфологиясини араб миллати вакилларига 
таништи риш учун юзага чиққан “Таржумон турки ва ажами ва 
мўғали”рисоласи тўрт қисмдан иборат бўлиб, биринчи қисмда исмлар, 
иккинчи қисмда феъл масдари буйруқ майли, учинчи қисмда сўзларнинг 
турланиши ва феълларининг тусланиши, тўртинчи қисмда сўзларнинг 
қўлланиш қоидалар ҳақида мулоҳаза юритиган. Асарнинг биринчи исмлар 
ҳақидаги қисми 26 фаслни ўз ичига олган.Булар: осон ва унга тегишли 
нарсалар, ер ва ундагт жойлар, дарахтлар, мевалар, ўсимликлар, экин ва 
донлар, қушлар ва уларга ўхшаш нарсалар, йиртқич ҳайвонлар, ҳашоратлар, 
отлар ва уларнинг турлари, от абзали, қурол-аслаҳа ва уруш асбоблари, туя ва 
қорамоллар, қўй ва эчкилар, озиқ-овқат ва сутлар, уй асбоб-анжомлари, 
палос, аёлларга хос нарсалар, кийим-кечак, газмол, унинг хиллари, 
инсоннинг ташқи ва ички аъзолари, сон ва саноқ сонлар, ҳунар турлари, 
мартабалар, кишиларнинг сифатлари, ҳар бир нарсанинг номи ва уларнинг 
зиди, вақт, турки ва туркий бўлмаган исмларнинг изоҳи, ранглар ва уларнинг 
орттирма даражалари, маъданлар, қариндош уруғлар, хўжайин, қул-чўри, 
таниш-билишлар ва дарл-касалликлар, дори-дармонлар ва ўлим ҳақидаги 
фасллардан ташкил топтирилган. Рисолада туркий тил сўз бойлигининг қайд 
этилган усулда тақдим этилиши бугунги кунда шаклланган тезаурус 
луғатлари тузиш принципларги мос тушади.
Айни шунга яқин фикрни “Ат-туҳфа”нинг тузилиши борасида ҳам 
билдириш мумкин. Ҳарфлар бўлимидан кейин бевосита сўзларнинг изоҳи, 
маъноси очилган. Изоҳланаётган сўзлар қандай ҳарф билан бошланиши 
жиҳатидан гуруҳлаштирилган: ҳамза ҳафи билан бошланувчи сўзлар-тангри 
“Оллоҳ”, кичи “киши”, қадаш “ака”, тул “тул”, йалмағай, сақалсиз “сақолсиз”, 
солагай “чапақай”, тумав, тумағ “тумов” ва ҳ.к., б/п ҳарфли сўзлар қарин 
“эгов”, қизлиқ “қизлик, бокиралик”, қут “бахт”, қизғанш “бахил”, абдал 
“аҳмоқ”, кол “кўл” ва ҳ.к. Асар бой лексик материални қамраб олган бўлиб, 
унда катта миқдордаги синонимлар, антонимлар, омонимлар қатори бошқа 
филологик рисолларда қайд этилмаган лексемаларнинг ҳам м авжудлиги 
билан аҳамият касб этади. Асарнинг лексик таркиби тахминан 8000га яқин 

---

2
3
сўзлардан иборат бўлиб, 1729 таси от, 1185 таси феъл, 313 таси сифат, 92 таси 
сон, 53 таси олмош, 34 равиш, 22 таси боғловчи, 32таси кўмакчи, 7 т аси 
юклама, 6таси ундовлардир. Асарнинг луғат қисми 36 тематик гуруҳни 
ташкил қилади.Асар муаллифи ва бошқа тадқиқотчиларнинг таъкидлашича, 
“Ат-туҳфа”нинг тил материаллари туркий тиллар ва шеваларга хос бўлиб, 
аралаш тилнинг қипчоқ-ўғуз типи хусусиятларини ифодалайди.