bo‘ladi. Xufyona iqtisodiyot kengayib
borishining maksimal
chegarasi
0В
gacha borishi mumkin, bunda ijobiy va salbiy samaralar
o‘zaro so‘nib boradi. Xufyona iqtisodiyotning hajmi
0В
dan oshib
ketsa, jamiyat zarar ko‘ra boshlaydi.
Bozor munosabatlariga o‘tish davrida MDH mamlakatlarida
yuqori darajadagi xufyona (eng avvalo yuqori darajada jinoiylashgan)
iqtisodiy munosabatlar tizimi shakllana boshlandi
22
va u bir qator
xususiyatlari bilan tavsiflanadi.
Birinchidan,
xufyona
iqtisodiyot
ulushi
katta
bo‘lib,
iqtisodiyotning
dominant, norasmiy va g‘ayrihuquqiy munosabatlar
muhim o‘rin tutuvchi sektoriga aylanib bormokda. Ba’zi MDH
mamlakatlarida davlat apparatining yoppasiga korrupsiyalashgani,
huquq va sud tizimi rolining sustligi, ularning ma’muriy apparatiga,
yashirin moliyaviy kapitalga tobeligi bugungi kunning real
voqeligidir.
Ikkinchidan,
iqtisodiyotda moliyaviy guruhlar (klanlar)
shakllandi. Ular yirik kapital qo‘yilmalarini boshqaradigan davlat
hokimiyati organlari «qanoti» ostida bo‘lgan hokimiyat xo‘jalik
tuzilmasi bo‘lib, keng ko‘lamdagi tadbirkorlik (eng avvalo, tijorat)
faoliyati bilan shug‘ullanadilar. O‘z faoliyati bilan bu moliya
guruhlari bozorda, asosiy tovar guruhlari bozorida va, ayniqsa, tashqi
savdoda raqobat kurashini cheklaydilar. Yashirin moliya kapitalining
iqtisodiyotdagi monopol hukmronligi orqali o‘ta
katta daromadlar
olishining yana bir oqibati – aholining katta qismi qashshoqlashib
ketishidir.
Uchinchidan,
xufyona iqtisodiyot rivojlanishi oqibatida
mamlakatning budjet tizimi buziladi, daromad va xarajatlarini
taqiklash yoki kamaytirish, cheklashlar yuzaga keladi.
Moliya
kapitali guruhlari budjet mablag‘laridan katta daromadlar olish
yo‘lida foydalanadilar, budjet mablag‘lari va davlat mulki bilan turli
qing‘ir ishlarni amalga oshiradilar, bunday sharoitda davlat moliyaviy
22
Artikovich, A.S., Kurbandurdievich, M.K. (2020). THEORETICAL BASIS OF
METHODS OF MEASUREMENT AND FUNCTIONING OF THE SHADOW
ECONOMY.
International Journal of Psychosocial Rehabilitation
, 24 (2), pp. 1360-
1370.
https://www.psychosocial.com/article/PR200435/10137/.
DOI:
10.37200/IJPR/V24I2/PR200435
muammolarni hal qilish uchun qarz mablag‘larini olishga majbur
bo‘ladi. Shu bilan birga, bu voqelik iqtisodiyotning
real sektori
qisqarishiga, korxonalarning ko‘p qismi sinishiga va, oxir oqibatda,
ularning deyarli 30 foizi bankrotlikka uchrashiga, uchdan ikki qismi
esa bankrotlik ostonasiga kelib qolishiga olib keladi.
To‘rtinchidan,
xufyona iqtisodiyot milliy daromad iste’mol
qilinishiga, foyda qayta taqsimlanishiga olib keladi. Yashirin
daromadlarning ortib borishi esa yashirish ishbilarmonlarga xizmat
ko‘rsatuvchi noishlab chiqarish tuzilmalarining yuzaga kelishiga
sabab bo‘ladi. Xalq xo‘jaligining aksariyat aholining turmush
farovonligini ta’minlovchi tarmoqlari (xalq iste’mol buyumlarini
ishlab
chiqarish, sog‘liqni saqlash, ta’lim va shu kabilar) inqirozga
yuz tutadi.
Beshinchidan,
xufyona iqtisodiyot vakillari o‘z kapitalining
asosiy qismini xorijga olib chiqib joylashtiradilar. Ekspertlarning
fikricha, o‘tgan asrning 90-yillarining birinchi yarmida Rossiyadan
olib chiqib ketilgan kapital 150-300 mlrd. AQSh dollarini tashkil
qiladi. Bu tizim barqaror ravishda takror ishlab chiqiladi va bu takror
ishlab chiqarishning bosh mexanizmi, shakllangan jinoiy moliyaviy
kapital umumdavlat miqyosida iqtisodiy-siyosiy
qarorlar qabul
qilishda amalda dominant roliga ega bo‘lib, boshqa barcha xo‘jalik
sub’ektlari ichida yuqori raqobatdosh bo‘ladi.
Xufyona iqtisodiy munosabatlarning jamiyatning iqtisodiy
hayotidagi o‘rni haqida gapirganda, zararli organizm sifatida xufyona
iqtisodiyoti tushunchasi uning ko‘plab turlari, ayniqsa, “Qora”
iqtisodiyot, kelajakda rasmiy iqtisodiyotning rivojlanishiga to‘sqinlik
qilishdan ko‘ra ko‘proq yordam beradi.
Darhaqiqat, hisoblangan ko‘rsatkichlar dinamikasiga rioya
qilsak, so‘nggi o‘n yilliklarda deyarli barcha guruhlar mamlakatlari
iqtisodiyotida xufyonali iqtisodiyotning nisbatan o‘sishi barqaror
tendensiyasi kuzatildi. Bundan tashqari, xufyona faolligining ta’siriga
bog‘liqlikning sezilarli darajada oshishi iqtisodiyotining muhim
rivojlanish yo‘nalishlaridan biridir.
Xufyona iqtisodiyotining sobiq SSSR hududida o‘zgarishi uning
ko‘p funksionalligi va xilma-xilligi bilan bog‘liq,
chunki u keng
qamrovli ijtimoiy-iqtisodiy hodisalarga ta’sir qiladi va bu ta’sir ijobiy
ham, salbiy hamdir. Shu bilan birga, xufyonali iqtisodiyotning ijobiy
va salbiy ta’sirlarining nisbati, u qaysi iqtisodiyotda va qaysi iqtisodiy
tizim doirasida rivojlanayotganiga bog‘liq ravishda katta farq qiladi.
So‘nggi paytlarda bu mamlakatlarda iqtisodiy jarayonlar
xufyonali iqtisodiyot tuzilmalari kengayishining o‘ta noqulay
oqibatlari bilan ajralib turadi. Demokratlashtirish va iqtisodiy
faoliyatning bozor asoslarining kengayishi natijasida federal va
mintaqaviy darajada iqtisodiy rivojlanish ustidan nazoratni sezilarli
darajada murakkablashtirishi xufyona sohasi ko‘lamining
iloji
boricha ko‘payishiga olib keladi.
Yaqin kelajakda xufyona tovarlari va xizmatlariga talabni
kamaytiradigan omillar juda ko‘rinmas, ammo qora xufyona
iqtisodiyotining cheksiz o‘sishi uchun jiddiy sabablar yo‘q. Shunday
qilib, munozaralar, ehtimol, xufyonali iqtisodiyotni yo‘q qilish haqida
emas, balki qonuniy iqtisodiyot va noqonuniy iqtisodiyot o‘rtasidagi
dinamik muvozanatni saqlash, uni rivojlangan mamlakatlarda maqbul
darajaga yetkazish haqida bo‘lmasligi kerak. Bu xufyona
iqtisodiyotiga maqsadli qarshi kurash usullari va mexanizmlarini
yanada izlash va takomillashtirishni talab qiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
