Book · October 020 citations reads 1,496 authors: Some of the authors of this publication are also working on these related projects

А 
0 
+ 

---

bo‘ladi. Xufyona iqtisodiyot kengayib borishining maksimal 
chegarasi 
0В
gacha borishi mumkin, bunda ijobiy va salbiy samaralar 
o‘zaro so‘nib boradi. Xufyona iqtisodiyotning hajmi 
0В
dan oshib 
ketsa, jamiyat zarar ko‘ra boshlaydi. 
Bozor munosabatlariga o‘tish davrida MDH mamlakatlarida 
yuqori darajadagi xufyona (eng avvalo yuqori darajada jinoiylashgan) 
iqtisodiy munosabatlar tizimi shakllana boshlandi
22
va u bir qator 
xususiyatlari bilan tavsiflanadi. 
Birinchidan, 
xufyona 
iqtisodiyot 
ulushi 
katta 
bo‘lib, 
iqtisodiyotning dominant, norasmiy va g‘ayrihuquqiy munosabatlar 
muhim o‘rin tutuvchi sektoriga aylanib bormokda. Ba’zi MDH 
mamlakatlarida davlat apparatining yoppasiga korrupsiyalashgani, 
huquq va sud tizimi rolining sustligi, ularning ma’muriy apparatiga, 
yashirin moliyaviy kapitalga tobeligi bugungi kunning real 
voqeligidir. 
Ikkinchidan, 
iqtisodiyotda moliyaviy guruhlar (klanlar) 
shakllandi. Ular yirik kapital qo‘yilmalarini boshqaradigan davlat 
hokimiyati organlari «qanoti» ostida bo‘lgan hokimiyat xo‘jalik 
tuzilmasi bo‘lib, keng ko‘lamdagi tadbirkorlik (eng avvalo, tijorat) 
faoliyati bilan shug‘ullanadilar. O‘z faoliyati bilan bu moliya 
guruhlari bozorda, asosiy tovar guruhlari bozorida va, ayniqsa, tashqi 
savdoda raqobat kurashini cheklaydilar. Yashirin moliya kapitalining 
iqtisodiyotdagi monopol hukmronligi orqali o‘ta katta daromadlar 
olishining yana bir oqibati – aholining katta qismi qashshoqlashib 
ketishidir. 
Uchinchidan, 
xufyona iqtisodiyot rivojlanishi oqibatida 
mamlakatning budjet tizimi buziladi, daromad va xarajatlarini 
taqiklash yoki kamaytirish, cheklashlar yuzaga keladi. Moliya 
kapitali guruhlari budjet mablag‘laridan katta daromadlar olish 
yo‘lida foydalanadilar, budjet mablag‘lari va davlat mulki bilan turli 
qing‘ir ishlarni amalga oshiradilar, bunday sharoitda davlat moliyaviy 
22
Artikovich, A.S., Kurbandurdievich, M.K. (2020). THEORETICAL BASIS OF 
METHODS OF MEASUREMENT AND FUNCTIONING OF THE SHADOW 
ECONOMY. 
International Journal of Psychosocial Rehabilitation
, 24 (2), pp. 1360-
1370. 
https://www.psychosocial.com/article/PR200435/10137/. 
DOI: 
10.37200/IJPR/V24I2/PR200435 

---

muammolarni hal qilish uchun qarz mablag‘larini olishga majbur 
bo‘ladi. Shu bilan birga, bu voqelik iqtisodiyotning real sektori 
qisqarishiga, korxonalarning ko‘p qismi sinishiga va, oxir oqibatda, 
ularning deyarli 30 foizi bankrotlikka uchrashiga, uchdan ikki qismi 
esa bankrotlik ostonasiga kelib qolishiga olib keladi. 
To‘rtinchidan, 
xufyona iqtisodiyot milliy daromad iste’mol 
qilinishiga, foyda qayta taqsimlanishiga olib keladi. Yashirin 
daromadlarning ortib borishi esa yashirish ishbilarmonlarga xizmat 
ko‘rsatuvchi noishlab chiqarish tuzilmalarining yuzaga kelishiga 
sabab bo‘ladi. Xalq xo‘jaligining aksariyat aholining turmush 
farovonligini ta’minlovchi tarmoqlari (xalq iste’mol buyumlarini 
ishlab chiqarish, sog‘liqni saqlash, ta’lim va shu kabilar) inqirozga 
yuz tutadi. 
Beshinchidan, 
xufyona iqtisodiyot vakillari o‘z kapitalining 
asosiy qismini xorijga olib chiqib joylashtiradilar. Ekspertlarning 
fikricha, o‘tgan asrning 90-yillarining birinchi yarmida Rossiyadan 
olib chiqib ketilgan kapital 150-300 mlrd. AQSh dollarini tashkil 
qiladi. Bu tizim barqaror ravishda takror ishlab chiqiladi va bu takror 
ishlab chiqarishning bosh mexanizmi, shakllangan jinoiy moliyaviy 
kapital umumdavlat miqyosida iqtisodiy-siyosiy qarorlar qabul 
qilishda amalda dominant roliga ega bo‘lib, boshqa barcha xo‘jalik 
sub’ektlari ichida yuqori raqobatdosh bo‘ladi.
Xufyona iqtisodiy munosabatlarning jamiyatning iqtisodiy 
hayotidagi o‘rni haqida gapirganda, zararli organizm sifatida xufyona 
iqtisodiyoti tushunchasi uning ko‘plab turlari, ayniqsa, “Qora” 
iqtisodiyot, kelajakda rasmiy iqtisodiyotning rivojlanishiga to‘sqinlik 
qilishdan ko‘ra ko‘proq yordam beradi. 
Darhaqiqat, hisoblangan ko‘rsatkichlar dinamikasiga rioya 
qilsak, so‘nggi o‘n yilliklarda deyarli barcha guruhlar mamlakatlari 
iqtisodiyotida xufyonali iqtisodiyotning nisbatan o‘sishi barqaror 
tendensiyasi kuzatildi. Bundan tashqari, xufyona faolligining ta’siriga 
bog‘liqlikning sezilarli darajada oshishi iqtisodiyotining muhim 
rivojlanish yo‘nalishlaridan biridir. 
Xufyona iqtisodiyotining sobiq SSSR hududida o‘zgarishi uning 
ko‘p funksionalligi va xilma-xilligi bilan bog‘liq, chunki u keng 
qamrovli ijtimoiy-iqtisodiy hodisalarga ta’sir qiladi va bu ta’sir ijobiy 

---

ham, salbiy hamdir. Shu bilan birga, xufyonali iqtisodiyotning ijobiy 
va salbiy ta’sirlarining nisbati, u qaysi iqtisodiyotda va qaysi iqtisodiy 
tizim doirasida rivojlanayotganiga bog‘liq ravishda katta farq qiladi. 
So‘nggi paytlarda bu mamlakatlarda iqtisodiy jarayonlar 
xufyonali iqtisodiyot tuzilmalari kengayishining o‘ta noqulay 
oqibatlari bilan ajralib turadi. Demokratlashtirish va iqtisodiy 
faoliyatning bozor asoslarining kengayishi natijasida federal va 
mintaqaviy darajada iqtisodiy rivojlanish ustidan nazoratni sezilarli 
darajada murakkablashtirishi xufyona sohasi ko‘lamining iloji 
boricha ko‘payishiga olib keladi. 
Yaqin kelajakda xufyona tovarlari va xizmatlariga talabni 
kamaytiradigan omillar juda ko‘rinmas, ammo qora xufyona 
iqtisodiyotining cheksiz o‘sishi uchun jiddiy sabablar yo‘q. Shunday 
qilib, munozaralar, ehtimol, xufyonali iqtisodiyotni yo‘q qilish haqida 
emas, balki qonuniy iqtisodiyot va noqonuniy iqtisodiyot o‘rtasidagi 
dinamik muvozanatni saqlash, uni rivojlangan mamlakatlarda maqbul 
darajaga yetkazish haqida bo‘lmasligi kerak. Bu xufyona 
iqtisodiyotiga maqsadli qarshi kurash usullari va mexanizmlarini 
yanada izlash va takomillashtirishni talab qiladi.