Book · June 020 citations reads 3,563 author: Some of the authors of this publication are also working on these related projects

 

---

60 
3.1-jadval. 
Investitsiya oldi fazasi 
Investitsiya oldi fazasi 
1 
2 
3 
Loyihani amalga oshirish 
imkoniyatlarining tahlili 
Loyihani 
asoslashning 
tayyorgarlik bosqichi 
Loyihani baholash va investitsiya 
qilish to’g’risida qaror qabul 
qilish 
Investitsiyalash uchun kerak 
bo’ladigan mablag’lar hajmi 
va salohiyatli (potensial) 
investorlar 
Loyihani mavjud muqobillar 
bilan 
solishtirgandagi 
dastlabki asoslash. 
Yakuniy qaror sifatida loyihani 
ijtimoiy-iqtisodiy baholash. 
Loyihani 
amalga 
oshirishning ichki va tashqi 
shart-sharoitlarini baholash 
Qo’shimcha 
(funksional) 
izlanishlar. 
Investitsiyalashning 
salohiyatli 
manbalarini aniqlash. 
Loyihani amalga oshirish 
imkoniyatlarini makro va 
mikroiqtisodiy 
darajada 
tahlil qilish 
Loyihani texnik iqtisodiy 
asoslash (TIA). 
Investitsiyalashning 
tadbirlarining ishlab chiqish. 
Loyihani amalga oshirishga 
kelishish 
va 
tasdiqlash 
(ishchi hujjatlar) 
TIA tushunchasi iqtisodchi-olimlar tomonidan turlicha talqin qilinadi. 
Fikrimizcha, eng avvalo, «loyihani asoslash» tushunchasini anglab olish lozim. 
Keng ma’noda loyihani asoslash besh asosiy jihatni tahlil qilish va baholash bilan 
tavsiflanadi: texnik; institutsional; moliyaviy; iqtisodiy va ijtimoiy.
Loyihani texnik asoslash texnik nuqtai nazardan qabul qilingan maqbul qaror 
iqtisodiy jihatdan maqbul bo’lmasligi mumkin. Bu shu bilan bog’liqki, turli texnik 
qarorlar o’zi bilan birga turli xarajatlar va samaralarga ega bo’ladi va ular 
taqqoslangandan keyingina qaysi qaror maqbul ekanligini aytish mumkin.
Loyihani ishlab chiqish jarayonida hisobga olish lozim bo’lgan texnik 
qarorlarning bir qancha jihatlarini ko’rib chiqamiz: 
- texnologiya – texnologiya ilmiy jihatdan asoslanganmi va amaliyotga joriy 
etilganmi? Texnika mazkur texnologiyani qo’llashga tayyormi? 
- vaqti-vaqti bilan yuzaga keluvchi xarajatlar – loyiha bo’yicha vaqti-vaqti 
bilan yuzaga keluvchi xarajatlar hisobga olinganmi, masalan, texnika va uning 
ishlash holati; 
- atrof muhitga ta’siri – loyihada qo’llanilayotgan texnikaning atrof-muhitga 

---

61 
yetkazadigan zarari darajasi qanday. 
Loyihaning iqtisodiy asoslanishi esa uning cheklangan resurslarni ishlatish 
nuqtai nazaridan butunligicha milliy iqtisodiyotga qanday sof foyda berishi bilan 
aniqlanadi. Barcha resurslar u yoki bu darajada cheklangan va ularning barchasini 
bir emas, bir qancha usullar bilan ishlatish mumkin. Masala shundaki, mazkur loyiha 
mavjud resurslarni samarali ishlatishni ta’minlaydimi? Loyihani iqtisodiy asoslashda 
undagi xarajatlar va daromadlar hisob-kitob qilinadi, ya’ni baholanadi. 
Taniqli xorijlik iqtisodchi-olimlardan V.Berens, P.M.Xavraneklar fikricha: 
«texnik-iqtisodiy asoslash – bu salohiyatli investorlar, loyiha quruvchilari va 
moliyachilarni investitsiyalash va moliyalash usullari bo’yicha qaror qabul qilish 
uchun zarur bo’lgan ma’lumotlar bilan ta’minlovchi vositadir»
6
. Rossiyalik olim 
V.G.Zolotogorov esa: «texnik-iqtisodiy asoslash - bu investitsion loyihaning 
samaradorligi va maqsadliligini ko’rib chiqishga imkon beruvchi texnik va tashkiliy 
qarorlar, hisob-smeta, baholash va boshqa ko’rsatkichlarni aks ettiruvchi hisob-
analitik hujjatlar to’plamidir»
7
, deya tavsiflaydi.
Prof. D.G’ozibekov ta’kidlaydiki: «texnik-iqtisodiy asoslash o’z mazmuniga 
ko’ra loyihani amalga oshirishning maqsadga muvofiqligini texnik-iqtisodiy tadqiq 
etish atamasi bilan aynan bir xil»
8
. Texnik-iqtisodiy asoslash potensial investorlar 
hamda boshqa barcha ishtirokchilarni investitsiyalashning ijtimoiy-iqtisodiy, 
moliyaviy va ekologik jihatlarini oydinlashtiruvchi vosita sifatida xizmat qiladi. 
Shuningdek, loyihaning muqobil strategiyasi va doirasiga baho beruvchi vosita, 
resurslar marketingi, joylashgan o’rni, ishlab chiqarish quvvatlari va texnologiyalar 
haqidagi tegishli ma’lumotlar bilan ta’minlovchi hisoblanadi
9
.
Iqtisod fanlari doktori N. Karimov bu to’g’rida fikr bildirib, «loyihani texnik-
iqtisodiy asoslanishi loyihaviy tahlilning ob’ekti bo’lib hisoblanadi va u loyihaning 
iqtisodiy, moliyaviy samaradorligini va loyiha bo’yicha xarajatlarni aniqlash, 
6
Беренс В., П.М.Хавранек. Руководство по оценке эффективности инвестиций: Пер. с англ. перер. и дополн. 
Изд-во. – М.: «Интерэксперт», «Инфра-М», 1995. – С. 6. 
7
Золотогоров В.А. Инвестиционное проектирование: Учеб.пос. – Мн.: «Экоперспектива», 1998. – С. 33. 
8
Ғозибеков Д.Ғ. Инвестицияларни молиялаштириш масалалари. – Т.: «Молия», 2003. – Б. 76. 
9
Ғозибеков Д.Ғ. Инвестицияларни молиялаштириш масалалари. Т.: «Молия», 2003. – Б. 76. 

---

62 
moliyalashtirish manbalari va xatarlarni baholashdek o’z maqsadiga ega bo’ladi»
10
, 
deb ta’kidlab o’tadi.
TIAning mohiyati va mazmuni bo’yicha yuqorida bildirilgan fikrlarni 
umumlashtirib, unga quyidagicha ta’rif berish maqsadga muvofiqdir: loyihani 
amalga oshirishga ta’sir qiluvchi ichki va tashqi omillarni tahlil qilish asosida 
loyihaning maqsadiga erishishning samarali yo’llarini aniqlovchi moliyaviy, 
iqtisodiy, texnik va unga oid hujjatlar to’plamiga texnik-iqtisodiy asoslash deyiladi. 
TIA loyihani amalga oshirishning imkoniyatlarini asoslaydi va bir muncha optimal 
bo’lgan qarorni tanlashga imkon beradi. U loyihaning barcha jihatlarini ochib 
berishini hisobga oladigan bo’lsak, uni ishlab chiqishdan oldin, loyiha tashabbuskori 
yoki loyihani ishlab chiquvchi u bo’yicha barcha ma’lumotlarni to’plashi lozim. 
Ma’lumotlar manbai bo’lib, qarz oluvchining faoliyatiga bevosita taaluqli hujjatlar, 
shuningdek, turli iqtisodiy adabiyotlar hamda shaxsan o’zining tajribasi xizmat 
qiladi.
TIA – bu loyihaning samaradorligi va maqsadga muvofiqligini ko’rishga 
imkon beruvchi boshlang’ich ma’lumotlar, shuningdek, asosiy texnik va tashkiliy 
qarorlar, 
hisob-smeta, 
baholash 
va 
boshqa 
ko’rsatkichlarni 
o’zida 
mujassamlashtiruvchi hisob-analitik hujjatlar to’plamidir. TIAni loyihaning 
maqsadliligi yuzasidan olib boriladigan texnik-iqtisodiy tadqiqotlar sifatida ifodalash 
mumkin.