Book · January 020 citations reads 4,481 authors: Some of the authors of this publication are also working on these related projects

 
Sienitlar
– asosan kaliy shpatidan tashkil topgan (5,0 - 70 %) tog’ jinsi 
bo’lib, granitdan farqi, asosan, tarkibida kvarts mineralining kamligi yoki mutlaqo 
bo’lmasligidadir. Sienitni silliqlash va pardozlash qiyin emas. Siqilishdagi 
mustahkamlik chegarasi 100–250 MPa, zichligi esa 2600–2700 kg/m
3
. Sienitlar 
sariq, qizg’ish, to’q ko’k ranglarda uchraydi. O’zbekistonning Ohangaron 
tumanida sienit zaxiralari ko’p.
Diorit 
– nordon plagioklaz (70 %), rogovaya obmanka, biotit va avgit 
minerallaridan tashkil topgan tog’ jinsi. Dioritlar bir tekis kristalli tuzilishga ega. 
Agar diorit tarkibida kvarts miqdori ko’p bo’lsa, kvartsli diorit deb ataladi. U to’q 

---

205 
ko’k va ochiq kul ranglarda uchraydi. Siqilishdagi mustahkamlik chegarasi 150–
300 MPa, zichligi 2800–3000 kg/m
3
ga teng. Yaxshi jilvirlanadi. Diorit yo’l 
qurilishida va qoplama pardozbop ashyolar sifatida ko’p ishlatiladi.
Gabbro -
otilib chiqqan eng mustahkam tog’ jinsi, asosan dala shpati ( 50 
%) va rangli minerallardan tashkil topgan. U bir tekis yirik donali tuzilishga ega. 
Gabbro yo’l qurilishida va pardozbop bezak buyumlari tayyorlashda ishlatiladi. 
Uning zichligi 2900–3000 kg/m
3
, siqilishdagi mustahkamlik chegarasi 200–350 
MPa ga teng.
Labrodorit 
– gabbroga o’xshash, asosan, dala shpati va boshqa och qora 
rangli minerallardan tashkil topgan jins. Labrodoritni pardozlaganda uning sirtida 
ko’kbinafsha rangli minerallar ajralib turadi. Shuning uchun u ko’proq hashamatli 
inshootlar qurishda bezakli qoplama plitalar sifatida ishlatiladi.
Vulqondan toshib chiqqan birlamchi tog’ jinslari magma holatda yer yuziga 
ko’tarilishida kristallana boshlaydi va sovishi jarayonida to’la kristallangan, bir 
tekis kristallanmagan va to’la kristallanmagan tuzilishga ega jinsga aylanadi. Tog’ 
jinslarning tuzilishi orqali ularning fizik-mexanik xossalari to’g’risida umumiy 
fikr yuritsa bo’ladi. Shular ichida donalari bir tartibda joylashgan tog’ jinslari 
yuqori mustahkam bo’ladi. Ammo yirik donali kristallardan tashkil topgan jinslar 
haroratning o’zgaruvchanligidan yoki mexanik kuchlar ta’sirida tez buziladi. 
Xuddi shunday holatni tarkibida har xil minerallar bo’lgan jinslarda ko’rish 
mumkin.
Bazal’t
– yashirin kristalli, ba’zan shishasimon tuzilishga ega bo’lgan jins 
Yer yuzasiga ko’tarilgan jinslar ichida zichligi eng katta (3300 kg/m
3 
). Bazal’tni 
ishlash ko’p mehnat talab etadi, ammo uni pardozlash oson. Siqilishdagi 
mustahkamlik chegarasi 300– 500 MPa ga yetadi. Bazal’t xarsangtosh, shag’al va 
boshqa donali buyumlar tayyorlashda, shu bilan birga eritib olinadigan buyumlar 
va issiqlikni saqlovchi mineral paxta uchun xom ashyo sifatida ishlatiladi.
Diabaz
– dala shpati va avgitdan tashkil topgan kristall jins. Uning 
tarkibiga olivin minerali ham kiradi. Diabaz porfir tuzilishida ham uchraydi, rangi 
to’q sariq, kulrang, yashil, zichligi 3000-3100 kg/m
3
, siqilishdagi mustahkamlik 

---

206 
chegarasi 300-450 MPa ga teng. Diabaz yuqori qattiqlikka egaligi, nihoyatda zich 
hamda chidamliligi uchun yo’llarni qoplashda va boshqa ishqalanishga ishlaydigan 
inshootlarda ko’p qo’llaniladi. Boshqa jinslardan farqi erish haroratining 
kichikligidir (1200–1300
0
C). Shu sababli maxsus qurilish buyumlari diabaz 
eritmasidan quyib olinadi. Diabaz har xil plitalar, to’sinchalar va boshqa donali 
qismlar, shuningdek, mineral paxta tayyorlashda va asfal’tbetonlar uchun 
to’ldirgich sifatida ishlatiladi.