Book · January 017 citations reads 5,818 authors



Download 3,27 Mb.
Pdf ko'rish
bet5/165
Sana25.01.2022
Hajmi3,27 Mb.
#409247
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   165
Bog'liq
Etiket

 
birinchidan,  inson  va  jamiyat 
o‘rtasida  munosabatlarning  qaysi  axloqiy  mezonlarga  asoslanishini  belgilasa, 
ikkinchidan,  siyosat  va  ijtimoiy  voqelikni  bir–biri  bilan  “murosa-yu  –  madora” 
qilishga chaqiruvchi tarbiya vositasi sifatida namoyon bo‘ladi. 
Garchi  bu  ikki  soha  insoniy  munosabatlarni  go‘zallashtirishga  qaratilgan 
bo‘lsa-da,  ularning  rivojlanishi  individual  xarakterga  ega.  Chunonchi,  insonlararo 
munosabatlarda  Sharq  e’tiborni  odob  va  axloqqa  qaratib,  uni  pandnomalar  orqali 
rivojlantirgan  bo‘lsa,  G‘arbda  esa  etiket  qoidalari  diplomatik  munosabatlardagi 
xatti-harakatlarga  asoslanadi.  Bu  borada  1716  –  yilda  Gamburgda  nashr  etilgan 
Montesning  “Yuqori  tabaqali  insonlar  va  ayollar  bilan  qanday  mulozamat  qilish 
hamda  ayollarning  bizga  nisbatan  o‘zini  qanday  tutishi  haqidagi  kitob”  deb 
nomlangan  asari  misol  bo‘ladi.  Unda  turli  tantanali  qabullarning  etiket  bilan 
bog‘liq barcha murakkabliklari tasnif qilingan.   



 
O‘rta  asrlarga  kelib,  etiket  qoidalari  cherkov  talablari  asosida  belgilandi. 
Ruhoniylarning  inson  munosabatlarini  boshqarishga  bo‘lgan  intilishi  boshqa 
sohalar  kabi  etiket  qoidalari  asosidagi  munosabatlar  tizimida  turg‘unlikni  paydo 
qildi. Ammo yangi davrga kelib G‘arbda etiket rivojlana boshladi. Yuqori tabaqali 
kishilarning  moliyaviy  imkoniyatlarini  yo‘naltirish,  ularning  jamoatda  o‘z  o‘rniga 
ega  bo‘lishiga  doir  etiketning  qoidalari  takomillashdi.  Yigitlarning  uylanishi  va 
qizlarning  turmushga  chiqishi  yoki  moddiy  imkoniyatlari  kam  yigitning  o‘z 
mavqeini  tiklab  olish  uchun  etiket  juda  katta  ahamiyat  kasb  eta  boshladi,  hatto  
dasturxon  atrofida  o‘zini  tutish  etiketi  siyosiy  darajaga  ham  yetdi.  Biroq  bu  kabi 
munosabatlarda me’yorning buzilishi G‘arb ziyolilarining g‘ashini keltira boshladi. 
Sharqda  esa  bu  masalalarning  barchasi  axloqiy  mezonlar  asosida  rivojlantirildi. 
Misol  uchun  musulmon  Sharqida  taom  tanovul  qilish  paytiga  kelib  qolgan 
mehmon  mezbonni  rad  etishi  Olloh  bergan  rizqdan  voz  kechish,  o‘zini  xudodan 
ustun  hisoblash  deb  tushunilar  edi.  Ya’ni,  taom  tanovul  qilish  ham  ma’lum 
ma’noda  o‘ziga  xos  ibodat  hisoblandi.  Chunki  inson  kim  ekanligini,  hayotning 
mayda-chuyda tashvishlarini, muhimi, asosiy maqsad – o‘z-o‘zini anglashni unutib 
qo‘ymaslik, tanovul paytida  unga rizq bergan  Zotning  yerdagi ajoyibotlari, borliq 
borasidagi  mushohadaga  chorlashi  lozim  edi.  G‘arbda  esa,  taomga  taklif  qilingan 
mehmon  taklifni  qabul  qilishdan  avval  bashang  va  yuksak  did  bilan  kiyingan 
bo‘lishi shart edi. Agar mehmon taklifni qabul qilsa-yu, yuqoridagi qoidani unutsa, 
bu  holat  mezbonga  nisbatan  haqorat  tarzida  qabul  qilinishi  mumkin  edi.  Ya’ni, 
kiborli  jamiyatga  “arziydigan”  inson  bo‘lishdan  “toyilish”  shu  jamiyatga  qarshi 
borish bilan barobar bo‘lgan. 
Shuning  uchun  etiket  qoidalarini  buzuvchi  mayda-chuyda  jihatlar, 
arzimagan  xatolar  kechirilmas  va  kelajakka  qattiq  ta’sir  qilar  edi.  Bu  esa 
Yevropaning  yuksak  darajadagi  kiborli  jamiyatida  yashab  ketish  oson  emasligini 
va  faqatgina  a’lo  insonlargina  bu  borada  ijobiy  natijalarga  erishadilar,  degan 
ma’noni  anglatar  edi.  Bunday  talablar  keyinchalik  bir  qator  olimlarning  yillar 
davomida etiketga qarshi borish va uni deyarli yo‘qqa chiqarishga intilishiga sabab 
bo‘ladi.  Zero,  o‘rta  asrlarda  cherkov  aqidalari  paydo  qilgan  turg‘unlik  bu  paytga 
kelib  sekin-asta  o‘z  ta’sirini  yo‘qota  boshlagan,  ijtimoiy  munosabatlar  tizimida 
Sharqning  axloqiy  qadriyatlariga  asoslana  boshlagan  edi.  Shuning  uchun  axloqiy 
tarbiya  masalasini  etiket  qoidalaridan  yuqori  turishini  nazariy  jihatdan  asoslashga 
harakat  qilindi.  Masalan,  ruhiy  tahlil  falsafasi  bu  borada  o‘ziga  xos  yondashuvni 
vujudga keltirdi.  
Bu  borada  Sigizmund  Shlomo  Freyd  ta’limotiga  ko‘ra,  bolalik  davrini 
boshidan  o‘tkazgan  inson  o‘zi  yashab  turgan  jamiyatning  axloqiy  hamda  estetik 
mezonlari bilan hisoblashishga majburdir. Mayllarning o‘ziga xos kompensatsiyasi 
esa  bolalikdan  odamlarda  xayol  o‘yiniga  berilishni  kuchaytiradi,  keyinchalik  ular 
xayolotga, kuchli ishtiyoqqa aylanadi. Bu masalalarni Freyd “Shoir va xayolot” va 
“Ruhiy tahlilga kirish. Ma’ruzalar” nomli asarlarida izohlab beradi. Uning nazdida 
xayolot  manbai  anglanmaganlikda  mavjud,  anglanmaganlik  –  inson  ruhi 
quvvatining  makoni.  Inson  bolalikdanoq  tashqi  olam  cheklovlari  hamda  jamiyat 
taqiqlari  bilan  hisoblashishga  majbur  bo‘lar  ekan,  uning  istaklari  tufayli  vujudga 



 
kelgan o‘zaro ziddiyatlardan qutulish  yo‘li bu – xayolot va  uning asosida vujudga 
keluvchi  san’at.  Xayolotning  paydo  bo‘lishi  nevroz  va  psixoz  atalmish  ruhiy 
kasallikka  sharoit  yaratadi,  zero  u  keyinchalik  turli  ruhiy  kasalliklarga  olib 
boruvchi anglanmaganlikni ongga kuchli ravishda yopirilishidan saqlaydi. Jamiyat 
inkor qiluvchi  istak-mayllarning shaxs “men”idan siqib chiqarilishi, albatta, uning 
ruhiyatiga  salbiy  ta’sir  ko‘rsatadi.  Bu  esa  inson  ixtiyor  erkinligi,  uning  tanlovini 
hurmat qilishga, erkinlikni vasf qilishga olib keldi hamda etiket avvalgi nufuzdagi 
hayot-mamot  darajasidagi  amal  emas,  balki  jamiyatda  shunchaki  xulq-atvorni 
to‘g‘ri yo‘lga solishga intiladigan soha darajasiga tushdi. 
Faylasuf    Abdulla  Sher  etiketning  mohiyatini  tushuntirar  ekan,  “Etiket  – 
takallufning  mayda-chuyda  jihatlarigacha  ishlab  chiqilgan  odob  qoidalari  sifatida 
ijobiy,  kishining  ko‘zini  quvontiradigan  muomala  hodisasi.  Lekin  ayni  paytda,  u 
asl  axloqiy  asosini  yo‘qotgan  majburiy  mulozamat  tarzida  ham  namoyon  bo‘ladi: 
etiket  qoidalarini  bajarayotgan  kishi  Aslida,  o‘z  xohish-ixtiyoriga  qarshi  ish 
ko‘rayotgan bo‘lishi ham mumkin”, degan fikrni bildiradi. 
Axloq-odob  qoidalar  majmuiga,  pandnomalarga  ega  bo‘lgan  Sharq 
kishisida:  “bizga  etiketni  o‘rganishning  nima  zaruriyati  bor,”  -  degan  savol 
tug‘ilishi  tabiiy.  Bu  borada  etiketni  fan  sifatida  o‘rganish,  qolaversa,  ijtimoiy-
maishiy  turmush  tarzi  sog‘lomlashtirishga  yo‘naltirilgan  metodologik,  axloqiy, 
iqtisodiy  asoslar  mavjud.  Shuningdek,  etiketning  muhim  ahamiyati  shundaki, 
diplomatik,  biznesmen,  rasmiy  qabullar  va  tashriflar  kabi  zamonaviy  etiketlardan 
tashqari,  milliy  etiket  ko‘rinishlari  ham  mavjud.  Ular  milliy  qadriyatlarni  saqlab 
qolish,  ularga  nisbatan  hurmat  va  ehtirom  bilan  munosabatda  bo‘lishga  chorlaydi. 
Bu  o‘ziga  xos  axloqiy-estetik  xususiyat  kasb  etadi.  Ya’ni  unda  odob  bilan 
go‘zallikning  uyg‘unligini  ko‘rishimiz  mumkin,  qat’i  odob  qonun-qoidalari 
chiroyli xatti-harakatlar vositasida amalga oshiriladi.
 
Avvalo,  etiket  mumtoz  etika  fanining  axloqiy  madaniyat  ruknidagi  sohasi 
sifatida  o‘tib  kelinadi.  Ammo  axloqiy  tafakkur  rivoji  axloqiy  muammolarning 
zamonaviy  masalarini  tadqiq  qilishi  natijasida  kengaya  boshladi.  Bunday  holat 
natijasida  etiketni  etika  fanining  alohida  qismi  tadqiq  etishni  taqozo  qilmoqda. 
Qolaversa,  o‘tgan  asrning  oxiriga  kelib,  dunyo  ijtimoiy-ma’naviy  manzarasining 
o‘zgarishi  va  axloqiy  qadriyatlarga  munosabatdagi  “zamonaviylik”  ba’zi  axloqiy 
qadriyatlarni  noto‘g‘ri  tushunilishi  yoki  ularga  mensimaslik  bilan  munosabatda 
bo‘lish kabi salbiy  holatlarni vujudga keltirmoqda. Ayniqsa, insonlararo muomala 
va muloqotdagi qo‘pollikni  – to‘g‘rilik, kibr va riyoni – qadr-qimmat, odobsizlikni 
–  erkinlik,  nomardlik,  hiyla  va  haromni  –  uddaburonlik,  kattalarga  nisbatan 
hurmatsizlikni  –  mustaqil  fikrga  egalik,  madaniyatsizlikni  –  dangallik  deya  qabul 
qilish  achinarli  holdir.  Bundan  tashqari,  yuqoridagi  salbiy  holatlar  har  tomonlama 
barkamol  avlodni  shakllantirish,  iqtisodiy  jihatdan  barqarorlikka  ega  bo‘lish, 
axloqiy  munosabatlarni  tartibga  solish,  o‘z  sohasining  ustasi  sifatida  jahon 
mutaxassislari  bilan  bemalol  raqobatlasha  oladigan  kadr  bo‘lib  yetishish  yo‘lida 
olib boriladigan ishlarga ham monelik qiladi. 
 
Shuni  ta’kidlash  zarurki,  axloqiy  tafakkur  etiketni  o‘z-o‘zicha  axloqiy 
anglashning  muhim  xususiyatlariga  hamda  axloqiy  tamoyillar,  me’yorlar, 



 
tushunchalarsiz  qabul  qilib,  uni  ijtimoiy  hayotga  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  qo‘llash  bilan 
kutilgan  natijani  bermaydi.  Chunki  hozirgi  zamon  etiket  mezonlari,  qoidalari  va 
talablari  barcha  ijtimoiy  hayot  sohalarini  qamrab  olmoqda.  Bugungi  etiket  inson 
axloqiy munosabatlarini himoyalaydi. Biroq, etiketning axloqiy talabi hisoblangan 
nazokat,  takalluf,  iltifotda  samimiylik,  ya’ni  botiniy  axloqning  bo‘lmasligi  yoki 
sustligi amalga oshirilgan harakatlarni oqlamaydi. Shu ma’noda, bu yo‘lda yuksak 
axloqiy bilim va dunyoqarashga ega bo‘lmay turib, kutilgan natijaga erishish qiyin. 
Zero,  ulug‘lar  aytganidek,  “Vaqtiki  ma’lum  bo‘ldi,  har  kishiga  ul  ilmni  bilmak 
vojibdurkim,  qilur  amalida  ul  ilmga  hojatmand  bo‘lg‘ay.  Bas,  bilgilki,  omi(lar) 
hamisha xatardadurlarkim, agar bir amalni qilmoqni xohish qilsalar, ul amal ilmini 
bilmagay...” 
Etiketning qoidalari – odobga, odob – xushxulqqa, xushhulq - axloqiylikka 
olib boradi. Binobarin, axloq – jamiyat, zamon, ba’zan umumbashariy ahamiyatga 
ega, insoniyat tarixi uchun namuna bo‘la oladigan ijobiy xatti-harakatlar yig‘indisi, 
insoniy  kamolot  darajasini  belgilovchi  ma’naviy  hodisa  sifatida  nafaqat  shaxsni, 
balki  butun  bir  jamiyat  taraqqiyoti  uchun  muhim  ahamiyat  kasb  etadi.  Shu  bois 
etiketni  bugungi  kunga  kelib,  texnika  asri  kishisining  zamon  talablariga  javob 
beradigan 
madaniy-maishiy 
turmush 
tarzini 
go‘zallashtirishga, 
o‘zaro 
munosabatlar tizimini  madaniylashtirishga xizmat qiluvchi fanning yangi tarmog‘i 
deyish mumkin.  

Download 3,27 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   165




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish