Боҳодир эшов

Қавонин
ѐки 
мукатиъа
- майда вилоятлар ва туманлардан 
хазинага тушиб турган йиғин. 
2.
Мақрсима –
ҳосилнинг маълум улуши миқдорида тўланган. 
Унинг ҳажми суғоришга боғлиқ ҳолда белгиланган. 
3.
Мисоха
ер ҳажмига қараб миқдори белгиланадиган солиқ бўлиб, 
ўнда экин экилиши ѐки экилмаслигига эътибор берилмаган. 
Бу солиқ тизимига ер солиғи 
- хирож
(ҳосилнинг ундан бир ѐки 
ундан икки кисми миқдорида), чорва, ҳунармандчилик, савдо-сотиқдан 
закот (
қирқдан бир миқдорда) ҳамда исломни қабул қилмаган шахслардан 
олинадиган - 
жизья
солиғи ҳам қушилган.
Замонавий илмий адабиѐтларда таъкидланишича, арабларнинг Ўрта 
Осиѐни босиб олинган ҳудудларини бошқариш маркази Марв шаҳри 
бўлиб, бу ердан туриб халифанинг ноиби Моварауннаҳр ҳамда 
Хуросонни идора қилган. Юқорида таъкидлаганимиздек, VIII асрнинг 
ўрталари ва охирларига келиб Моварауннаҳр ва Хуросон ҳудудларида 
сиѐсий бошқарув араб халифалиги сиѐсий тизимига мослаштириб 
бўлинган эди. Бу даврда Моварауннаҳрда Суғд, Шош, Фарғона, Хоразм,
Уструшона, Тохаристон қабилардаги маҳаллий ҳокимлар зиммасига 
аҳолидан белгиланган солиқларни йиғиш, маъмурий бошқарувни амалга 
ошириш асосида ислом дини ғояларини аҳоли ўртасида ѐйиш асосий 
вазифа қилиб белгиланган эди. Маҳаллий ҳокимлар фаолияти халифа 
томонидан тайинланадиган махсус амирлар томонидан катта назорат 
остига олинган бўлиб, бундан ташқари улар халифанинг Хуросондаги 
ноибига итоат этиши шарт бўлган.

---

156 
Араблар истилосидан кейин Моварауннаҳрда мусулмон қонунчилик 
тизими ҳам жорий этилди. Ислом ҳуқуқшўнослигининг асосини ташкил 
этувчи шариат муқаддас китоб - Қуръони карим ва Ҳадиси шарифга ҳамда 
фикҳшунос олимларнинг турли саволларга жавоблари ва қарорларига 
таянар эди. Масаланинг яна бир жиҳати шундаки, Ислом динининг кўп 
жиҳатдан афзаллиги, аҳлоқ ва интизом нуқтаи назаридан оммавийлиги 
хусусияти араблар босиб олган мамлакатлар аҳолиси томонидан унинг тез 
орада қабул этилишига сабаб бўлади. Қутайба сингари уни босқинчилик 
ва зўравонлик билан олиб келиш мумкин эмас эди. Қачонки ислом 
мохиятига етилгачгина унга рағбат ва эътиқод кучайиб кетади. Олик-
солиқ, маиший ҳаѐт бобида, закот масаласида Қуръон ва Шариат 
аҳкомларининг қоидалари меҳнаткаш аҳоли томонидан тезда қабул 
қилинди. Аллоҳ олдидаги тенглик эса диннинг аҳамиятини кучайтирар 
эди. Бу ўринда ислом динининг хакпарварлик руҳи ҳал қилувчи аҳамиятга 
эга бўлди.
Таянч сўзлар 
Кидарийлар, хионйлар, эфталийлар, ички ва ташқи курашлар, Кидар, 
Пиро, ―оқ хунлар‖, Прокопий Кесарский, тегин, хоқон, Лазар Парбский, 
массагетларнинг етакчи уруғи, ―Мадинат-ат-тужжор‖, қалъали истеҳкомлар. 
Девори қиѐмат, Кампирак, Ривдад, Кушония, Арқуд, ―камони чочий‖, 
маъмурий марказ, Заҳариқ, Дарғом, ―кадивар‖лар, шаҳаншоҳ Перўз, халқаро 
савдо, буддавийлик, христианлик, монийлик, епископлик, метрополия, турк 
эл, туркаш, тукю, туқдус, қабила бошлиғи Абанбу, Асан, Асян-шод, Туу, 
Бумин, хоқонлар, Катта Хинган тоғлари, сиѐсий ва маданий мерос, 
кишкиялик Земарх, Баҳром Чубин, Арслон Тўба, Ғарбий Турк хоқонлиги, 
Сўѐб, ябғулар, тудунлар, Тўн ябғу, ―ўн ўқ эли‖, ―шод‖, ихшид, ихрид, афшин, 
будун, тегин, элхон, эл, ―қора будун‖, маликшоҳ, ―дарѐнинг ортидаги ерлар‖, 
Қутайба ибн Муслим, Тархун, Гурак, Диваштич, Шарик ибн Шайхулмайр, 
шиалик талаблари, Али авлодлари, Девон ад-дар, қавонин, мақосима, мисоха, 
хирож, жизья.