Боҳодир эшов

Давлат бошқаруви. Мансаблар ва унвонлар. 
Ўзбекларнинг минг 
қабиласи (уруғи) бошлиқларидан бири Шоҳруҳбий асос солган Қўқон 
хонлигидаги давлат бошқарув тизими ўрта асрларда Мовароуннаҳрда ҳукм 
сурган мусулмон давлатлари бошқарув тизимидан фарқ қилмас эди. Хонликда 
Бухоро амирлигида бўлгани каби Амир Темур даврида шаклланган ҳамда 
Шайбонийлар даврида қисман ислоҳот қилган давлат бошқаруви ва тизими 
мавжуд бўлган. Хонликда энг олий ва марказий унвон 
хон 
унвони бўлиб, 
унинг ҳукумати чекланмаган. Фармон бериш ва унинг бажарилишини
назорат этиш салоҳиятлари хоннинг қўлида бўлган. 
Хонликнинг минг қабиласидан бўлган ҳокимлар турли йилларда 
Шаҳрисабз, Ургут, Моғиѐн, Урмитан вилоятлари ва бекликларида ҳам ҳукм 
сурганлар. Олимхон давригача (1798й.) минг уруғи бошлиқлари XIX асрнинг 
бошларида 
бий 
унвони билан ҳокимиятни бошқарганлар. Олимхон 1805 
йилда ўзини расман хон деб эълон қилди. Хон унвони билан ҳокимиятни 
бошқарган Умархон (1810-1822йй.) 1818 йилда ўзини ―
амир ул-муслимин
‖ 
деб эълон қилди. 1822 йилда Муҳаммад Алихон
 
ҳам ҳон унвони билан тахга 
ўтирган.
Хон авлодлари 
хонзода, амирзода, мирзода, шаҳзода, тўра 
деб 
аталганлар. Хонликдаги давлат низоми мутлақ якка ҳокимлик бўлиб, хоннинг 

---

316 
ўзи чекланмаган ҳокимиятга эга бўлса-да, маълум тарихий даврларда унинг 
салоҳияти ва ҳокимияти чекланиб, сарой амалдорлари ҳамда қўшин 
бошлиқларининг хонга таъсири кучли бўлган. Бунга Мусулмонқулининг 
мингбоши ва оталиқ бўлган даврини (Худоѐрхон даврида, 1844-1852йй.) ѐки 
Алиқулининг амирлашкарлик ва вазирлик даврини (Султон Сайидхон, 1863-
1865 йй.) мисол қилиб келтириш мумкин. Бу ҳолат хоннинг сиѐсий куч 
қудрати маълум иқтисодий асосларга ҳамда маълум ижтимоий гуруҳлар 
фаолиятига боғлиқ бўлган дейишга асос бўлади. 
Мамлакатда хон энг катта ва йирик мулкдор бўлиб, хонлик ҳудудидаги 
барча бойликларга, ер, сув, қўриқ ерлар, кўлу анҳорларга эгалик қилган. 
Улардан келадиган закот, хирож, танобона ва бошқа солиқлар шаклидаги 
даромадлар хон хазинасини мунтазам равишда тўлдириб турган. Хон ва унинг 
қариндошлари, сарой аҳли ва маъмурият, қўшинлар ва қўшин бошлиқлари 
асосан солиқлар ҳисобидан рағбатлантирилган.
Манбалар маълумотларига кўра, хон саройида