Боҳодир эшов

 
 
Турк ҳоқонлигида давлат бошқаруви ва мансаблар 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 

Хоқоннинг чап томонида 

ўтирувчи амалдорлар ва
ходимлар
 
Давлатчилик маркази ёки давлатни
ўзида мужассам этувчи шахс 
Хоқон, хоқонларнинг ҳукмрон 
сулоласи
Хоқоннинг ўнг томонида 
ўтирувчи амалдорлар ва
ходимлар 
Хоқонга иттифоқдош
бўлган қабила ва 
халқлар 
Қариндошлар 

---

145 
 
Тегинлар 


 
силифа (элтабар) 
 

 

 
 
 
 
 
 
 
Қадимги туркий афсоналарда берилишича, туркларнинг тасаввурига 
кўра, давлатчиликнинг маркази, давлатни уз қўлида бирлаштирувчи шахе 
хок,он хисобланган. Бошқарув да ҳоқонларнинг хукмрон сулоласи асосий 
бўлиб у учта куч - осмон (тангри), ер-сувнинг куч ва иродаси ҳамда турк 
халкининг яратувчанлик фаолияти туфайли юзага келтирилади.
Ҳоқондан кейинги шахс, биринчи амалдор “Ябғу” (
Баҳодир) 
бўлиб, у 
бош саркарда хдеобланган. Аммо, ябғу тахтга меросхурлик кила олмас эди. 
Турк хоқонлиги тахтига ворислик тартиби турк давлатчилиги тузилиши учун 
хос бўлган улусларга бўлиниш тизимига асосланиб белгиланар эди. Ушбу 
тизимга кўра тахт аксарият хрлларда отадан угилга эмас, акадан укага, 
 
амакидан жиянга мерос крлар эди. Тахт меросхури деб юритилган. 
Шахзодалар то тахтга утиргўнларига кадар ўзларига берилган улусларни 
бошқариб турганлар. Ўрта Осиёдаги мах^аллий хркимларнинг фаолиятини 
назорат килувчи амалдор, ҳоқоннинг назоратчиси - 
"тудўн"
деб аталган. Турк 
ҳоқонлиги конфедератив давлат бўлган. Туркийлар уз юрти ва давлатини "эл" 
деб аташган. Биринчи турк ҳоқони Буминхон ўнвонига эга бўлганлиги бежиз 
эмас.
Хоқонлик таркибидаги кўплаб к,абила ва элатларни бирлаштириш ва 
бошқариб туриш, улардан маълум микдордаги соликдар ва улпонларни уз 
вак;тида йигиб олиш мак;садида ҳоқонликда махсус маъмурий ва х,арбий-
сиёсий бошқарув тизими жорий этилган эди. Давлатни бошқаришда олий 
х,укмдорга ўнинг якин к^ариндошлари, аввало, х,укмрон сулола аъзолари 
ҳамда улар томонидан барпо этилган бошқарув тизими ёрдам берар эди. 
Манбаларнинг маълумот беришича, у туртга бўлинган. Яъни, кариндошлар, 
ҳоқонга иттифоқдош бўлган цабила ва халклар; ҳоқоннинг ўнг томонида 
утирувчи амалдорлар ва маъмурий ходимлар; ҳоқоннинг чап томонида 
утирувчи амалдорлар ва ходимлардан иборат бўлган. Ҳоқоннинг 
Олий мансабдорлар 
ше (шод) 
деле (тегин) 
ехе (ябғу) 
тутунфа (тудун) 
Маҳаллий ҳукмдорлар 
ихшид худот
 
ихрид 
афшин 
будун 
маликшоҳ 
оқсоқоллар ва
ҳарбийлар йиғини 
қабила уруғ бошлиқлари,
беклар 
ноиб 

---

146 
кариндошлари - угиллари, амакиси, жиянлари ва ака-укаларига "тегин" 
ўнвони берилган. Хитой манбаларида маълумот берилишича, ҳоқонликда 
бешта олий мансаб