Боҳодир эшов

Марв шаҳри
эди. Беруний 
маьлумотларига кўра, Исо пайғамбар туғилганидан 200 йил ўтгач христианлар 
Марвда пайдо бўлган эдилар. “Тожик халқи тарихи” китобида берилишича, 
334 йилдаёқ Марвда епископлик, кейинроқ эса Митрополия мавжуд эди. 
Говурқальадан христианлик ибодатхонаси қолдиқлари ва христианлар дафн 
этилган қабристон очиб ўрганилган. Сўғднинг айрим худудларида (Самарқанд 
ва Панжикент) ҳам христианлик тарқалганлиги ҳақида маьлумотлар бор. 
III асрнинг
иккинчи ярмидан бошлаб Ўрта Осиёда монийлик 
дини
тарқала бошлайди. Айрим тадқиқотчиларнинг фикрича,Монийлик динига 
асосан 
Шарқий Туркистон
ва қисман 
Чағаниён ҳамда
Сўғд ахолиси эьтиқод 
қилган. 
Илк 
ўрта асрларда Ўрта Осиё халқлари саньати деворий 
суратлар,ҳайкалтарошлик,турли тақинчоқ буюмлари орқали изоҳланади. 
Деворий 
суратлар 
Дилбаржин 
(Авғонистон).Варахила, 
Афросиёб, 
Панжикентдан топиб ўрганилган бўлса, Қуёвқўрғон, Вахси воҳаси, 
Авғонистондаги 
Чақалоқтепа, 
Ерқўрғондан 
турли 
ҳажмдаги 
ҳайкаллар,заргарлик буюмлари топиб ўрганилган. Умуман олганда, бой 
безаклар, сопол, металл идишлар, деворий суратлар, ҳатто кийимлардаги 
тасвирлар бу даврда Ўрта Осиёдаги тасвирий саньатнинг ривожидан далолат 
беради. 
Эфталитлар 
даврида чорвадор аҳоли туркийча сўзлашганлиги 
сабабли,туркий тил тобора кўпроқ ёйила бошлайди. Бу даврда ўтроқ 
аҳолининг катта қисми сўғдий тилда сўзлашар эдилар. Сўғд тили ва ёзуви 
еттисув,Фарғонадан ўтиб Шарқий Туркистонга қадар етиб боради. Унинг 
“Самарқанд усули”кенг ёйилган эди. Бундан ташқари Хоразм, Кхароштий, 
Бухоро ёзувлари ҳам мавжуд бўлган. Бундай ёзув ёдгорликлари 
Зангтепа,Қоратепа, 
Афросиёб 
харобаларидан, 
Кофирқальадан 
топиб 
ўрганилган.