Boltayeva oysulton odilbek qizining “bolalarni kattalar va o’z tengdoshlari bilan vaziyatga mos ravishda muloqot qilishga o’rgatish”mavzusidagi

II BOB. BOLALARNI KATTALAR VA O’Z TENGDOSHLARI BILAN MULOQOTGA O’RGATISH МЕТОДИКАСИ
2.1. Мактабгача ёшдаги болаларнинг тенгдошлари билан мулоқоти хусусиятлари
Maktabgacha yoshdagi bolalar dunyosi endi oila bilan cheklanib qolmaydi. Hozir u uchun taniqli odamlar bu nafaqat ona, dada yoki buvisi, balki boshqa bolalar, tengdoshlardir. Kichkintoy ulg'aygan sayin, u uchun tengdoshlar bilan aloqalar va mojarolar yanada muhimroq bo'ladi. Bolalar bog'chasining deyarli har bir guruhida bolalar o'rtasidagi shaxslararo munosabatlarning murakkab va ba'zan dramatik ssenariysi yuzaga keladi. Shu bilan birga, tengdoshlar bilan dastlabki munosabatlar tajribasi bolaning shaxsiyatini yanada rivojlantirishga asos bo'ladi. Bolaning qanchalik xotirjam, qoniqarli ekanligi, tengdoshlari bilan munosabatlar normalarini qay darajada o'rganishi bog'liqlik uslubiga, tengdoshlar o'rtasidagi vaziyatga bog'liq. Ushbu birinchi tajriba asosan odamning o'ziga, boshqalarga, umuman olamga bo'lgan munosabatini aniqlaydi va bu har doim ham ijobiy b’lavermaydi. Maktabgacha yoshdagi ko'plab bolalar allaqachon boshqalarga nisbatan salbiy munosabatni shakllantira boshlaydilar, bu juda ayanchli uzoq muddatli oqibatlarga olib kelishi mumkin. Bolalar bilan muloqotda munosabatlar tezda rivojlanadi, ularda afzal ko'rgan va rad etilgan tengdoshlar paydo bo'ladi. Vaqt o'tib, shaxslararo munosabatlardagi muammolarni aniqlash va bolaga ularni yengishga yordam berish ota-onalarning eng muhim vazifasiga aylanadi. Boladagi ichki mojaroni o'z vaqtida aniqlash kattalardan nafaqat e'tibor va kuzatuvni, balki bolalar bilan muloqotning psixologik xususiyatlari va rivojlanish shakllarini bilishni ham talab qiladi.Tengdoshlar bilan muloqot - bu ijtimoiy munosabatlarning qattiq maktabidir. 6-7 yoshga kelib, tengdoshlarga bo'lgan munosabat yana sezilarli darajada o'zgaradi. Bolalar bir-birlariga qayerda va nima ko'rganlarini aytib beradilar, rejalari yoki afzal ko'rganlari bilan bo'lishadilar, boshqa bolalarning fazilatlari va xatti-harakatlarini baholaydilar.Bundan tashqari, katta maktabgacha yoshdagi bolalar sheriklarida nafaqat o'yinchoqlarini, xatolarini yoki muvaffaqiyatlarini, balki uning xohish-istaklarini, afzal ko'rganlarini, kayfiyatlarini ham ko'rish imkoniga ega bo’ladilar. Ushbu yoshdagi bolalar nafaqat o'zlari haqida gaplashishadi, balki tengdoshlariga savol berishadi: ular nima qilishni xohlashi, nima yoqishi, qayerda bo'lganligi, ko'rgan narsalari bilan qiziqishadi. Ushbu sodda savollar boshqa odamga nisbatan shaxsiy munosabat paydo bo'lishini aks ettiradi. Olti yoshga kelib, ko'plab bolalar o'z tengdoshlariga yordam berishni, unga biror narsa berishni xohlashadi. Xafagarchilik, hasad, raqobatbardoshlik kamroq uchraydi va besh yoshida bo'lgani kabi keskin bo’lmaydi.Shuningdek, 6-7 yoshga kelib, maktabgacha yoshdagi bolalar tengdoshlariga nisbatan mehribonlik va bir-birlariga yordam berish qobiliyatini sezilarli darajada oshiradilar. Endi maktabgacha yoshdagi bolalar nafaqat o'zlari haqida gaplashishadi, balki o'z tengdoshlariga savollar berishadi: u nima qilishni xohlaydi, nimani yoqtiradi, qayerda edi, nimani ko'rgan va hokazo. O’z tengdoshiga qiziqish uyg'onadi.6 yoshga kelib, ko'plab bolalar o'z tengdoshlarining faoliyati va tajribalarida hissiy ishtirokni sezilarli darajada oshirdilar. Bolalar uchun boshqa bola nima qilayotgani (u o'ynaydi, chizadi, qaysi kitoblarga qaraydi), qiziqarli bo’lib qoladi.Agar 4-5 yoshli bolalar katta yoshlilarga ergashib, o'z tengdoshlarining xatti-harakatlarini qoralashsa, u holda 6 yoshli o'g'il bolalar, aksincha, do'sti bilan katta yoshdagilarga "qarshilik" da birlashishi, uni himoya qilishi yoki oqlashi mumkin. Masalan, kattalar bitta bolani salbiy baholaganlarida boshqa bir bola o'rtog'ining yonida turib yonini olishi mumkin.Bularning barchasi yoshi kattaroq maktabgacha yoshdagi bolalarning fikrlari va xatti-harakatlari nafaqat kattalarni ijobiy baholabgina qolmay, balki o'zlarining afzalliklarini ta'kidlabgina qolmay, balki boshqa bolaga ham o'zini yaxshi his qilishiga qaratilganligini ko'rsatadi.Ko'p bolalar allaqachon muvaffaqiyatlar va muvaffaqiyatsizliklar bilan bir xil yoshdagi odamlarga hamdard bo'lishga qodir. Shunday qilib, masalan, bolalar bog'chasidagi o'qituvchi o'z do'stini maqtaganidan xursand bo'ladi va u muvaffaqiyatsiz bo'lganda xafa bo'ladi yoki yordam berishga harakat qiladi. Tengdosh bola uchun nafaqat o'zini o'zi tasdiqlash vositasi va o'zi bilan taqqoslash ob'ekti, nafaqat afzal ko'rgan sherik, balki yutuqlari va o'yinchoqlaridan qat'iy nazar muhim va qiziqarli bo'lgan qimmatbaho shaxsga aylanadi.Bolalar boshqa bolaning boshidan kechiradigan va nimani afzal ko'rishlari bilan qiziqishadi. Endi tengdosh nafaqat o'zi bilan taqqoslash ob'ekti va nafaqat hayajonli o'yinning hamkori, balki o'z his-tuyg'ulari va afzalliklari bilan qadrli, ahamiyatli insoniy shaxsdir. Kattaroq maktabgacha yoshda, tengdoshlarga bo'lgan munosabat o'zaro ta'sirning o'ziga xos sharoitlariga bog'liq bo'lmagan holda barqarorroq bo'ladi. Ular o'z do'stlari haqida qayg'uradilar, ular bilan o'ynashni, stol yonida o'tirishni, sayr qilishni va hokazolarni afzal ko'rishadi. Do'stlar bir-birlariga qayerda va nima ko'rganliklari haqida aytib berishadi, rejalari yoki afzalliklari bilan bo'lishadilar, ularning fazilatlarini baholaydilar.Shunday qilib, olti yoshli bolada kommunikativ faoliyatning eng yuqori shakli - vaziyatdan tashqari-shaxsiy aloqa ustunlik qiladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning aloqalari yuqori hissiylik va xotirjamlik bilan ajralib turadiAgar kattalar bilan muloqotda hatto eng kichkina bolalar ham muayyan xatti-harakatlar qoidalariga rioya qilsalar, tengdoshlari bilan o'zaro aloqada o'zlarini erkin tutadilar. Ularning harakatlari o'ziga xos yumshoqlik va tabiiylik bilan ajralib turadi.Tengdoshlar bilan muloqotning o'ziga xos xususiyati - tashabbuskorlik harakatlarning ustunligi. Muloqot sherik bilan o'zaro munosabatni, unga e'tiborni, uni eshitish va takliflariga javob berishni o'z ichiga oladi.Ro'yxatda keltirilgan xususiyatlar butun maktabgacha yoshdagi (3 yoshdan 6-7 yoshgacha) bolalarning aloqalariga xosdir.
Turli mamlakatlar olimlarini tashvishga soladigan asosiy masala bu bola hayotida va uning aqliy rivojlanishida tengdoshlari bilan muloqotning roli va vazifalari ekan.
Мактабгача ёш даврида болаларнинг бир-бири билан мулоқоти барча параметрларда сезиларли даражада ўзгаради: мулоқотнинг мазмуни, мотивлари ва воситалари ўзгаради. Бу ўзгаришлар аста-секин, силлиқ содир бўлиши мумкин, лекин уларда синиш каби сифатий ўзгаришлар юз беради. Икки йилдан етти йилгача иккита синиш бор; биринчиси тахминан тўрт йил, иккинчиси тахминан олти йил ичида содир бўлади. Бу тоíпламларни болалар мулоқотининг ривожланишидаги уч босқичнинг вақт чегаралари деб ҳисоблаш мумкин. Бу босқичлар катталар билан мулоқот соҳасига ўхшатиб, пресчоолерларнинг тенгдошлари билан мулоқот шакллари деб аталди.
Мулоқот онтогенезининг босқичлари бўлган ўзига хос ҳосилаларни биз "мулоқот шакллари" деб атадик. Мулоқот шакли ўз тараққиётининг маълум босқичида яхлит хусусиятлар тўпламида олинган ва бир неча параметрлар билан тавсифланган коммуникатив фаолият деб аталади. Улар орасида асосийлари қуйидаги 5 та параметрда намоён бўлади:
1) мактабгача болалик даврида ушбу мулоқот шаклининг юзага келиш вақти;
2) боланинг кенгроқ ҳаёт фаолияти тизимида тутган ўрни;
3) ушбу мулоқот шаклидаги болалар томонидан қондириладиган еҳтиёжларнинг асосий мазмуни;
4) ривожланишнинг муайян босқичида болани бошқа одамлар билан мулоқот қилишга ундайдиган етакчи мотивлар;
5) асосий алоқа воситаси бўлиб, унинг ёрдамида боланинг одамлар билан мулоқоти шу мулоқот шакли доирасида амалга оширилади.
Тенгдошлар билан мулоқот шакллари:
* Ҳиссий ва амалий (2-4 ёш)
Бола ўз тенгдошлари қувноқ вазиятларда иштирок этишни кутади ва ўз-ўзини ифода этади. Унинг ўйинига тенгдоши қўшилиб, яхши кайфият давом этса кифоя. Шу билан бирга, ҳар бир kishi ўзига еътиборни жалб қилишга интилади.
* Вазиятли ва жараёнли (4 дан 6 ёшгача)
Бу давр ролли ўйинларда кўпроқ намоён бўлади. Ҳикоя-ролли ўйин жамоавий бўлади. Ўйиндан ташқари: йигитлар ролларни тақсимлашга, ўйин шартларига рози бўлишга ундайди.
* Вазиятдан ташқари (6 ёшдан 7 ёшгача)

Нутқнинг ярми тенгдошларига мурожаат қилиш қўшимча вазиятли характерга ега бўлади: яъни улар қаерда бўлганликлари, нима қилганликлари ҳақида гапирадилар ва дўстининг ҳаракатларига баҳо берадилар. "Соф алоқа" − ҳаракат ёки ўйин билан боғлиқ бўлмаган, суҳбат. Болаларнинг ҳақиқий муносабатлари даражасида, кўпроқ алоқа юзага чиқади. Бунда ҳамкорлик зарурати билан бир қаторда тенгдошининг тан олиши ва ҳурматга муҳтожлик яққол кўзга ташланади.

Мактабгача ёшдаги бола ва уларнинг тенгдошлари ўртасида алоқа учун уч етакчи сабаб бор:
* фаолият мотиви, унинг таъсири остида бола тенгдошини амалий ҳамкорликда шерик сифатида мулоқот қилишга ундайди, иккаласи ҳам биргаликдаги фаолият жараёнидан ижобий ҳиссий ҳолатларини намоён этади;
* "кўринмас кўзгу" мотивида ўзини намоён қилувчи шахсий омил, яъни бола тенгдошининг ҳаракатларида ўзига нисбатан муносабатни кўради ва бошқа ҳолатларни деярли сезмайди;
* когнитив мотив, унинг таъсири остида тенгдош билан мулоқот болага тенг шерик сифатида амалга оширилади, бу еса билиш ва ўз-ўзини билишни ривожлантириш учун ишлатилиши мумкин.
Мактабгача ёшдаги болаларда коммуникациянинг биринчи ва енг муҳим хусусияти коммуникатив ҳаракатларнинг хилма-хиллиги ва уларнинг ўта кенглигидир. Мактабгача ёшдаги болаларнинг тенгдошлари билан мулоқотида сиз катталар билан алоқада деярли топилмайдиган кўплаб ҳаракатлар ва мурожаатларни кузатишингиз мумкин. Тенгдошлар билан мулоқот қилишда бола у билан баҳслашади, унинг иродасини, тинчланишини, талабларини, буйруқларини, алдовларини, ёмонликларини ва ҳоказоларни кўтаради. Тенгдош билан мулоқотда ўхшатиш, ўхшатишга ҳаракат қилиш, гина-кудурат билдириш, атайлаб шеригига жавоб бермаслик, ноз-карашма, хаёл суриш каби мураккаб хулқ-атвор шакллари юзага келади. Бундай кенг қамровли болалар алоқалари турли хил алоқа вазифалари билан белгиланади. Мактабгача ёшнинг охирига қадар катталар асосан баҳолаш манбаи, янги маълумотлар ва ҳаракат нақшлари бўлиб қолмоқда. Тенгдошга нисбатан 3-4 ёшидан бошлаб бола анча кенг доирадаги мулоқот вазифаларини ҳал қилади: шерикнинг ҳаракатларини бошқариш, уларнинг фаолиятини кузатиш, аниқ хатти-ҳаракатларни баҳолаш, биргаликда ўйнаш, ўз қолипларини солиш, ўзи билан таққослаш. Коммуникатив вазифаларнинг бундай хилма-хиллиги коммуникатив ҳаракатларнинг кенг кўламда ривожланишини талаб қилади.
Тенгдошлари билан мулоқоти ва уларнинг катталар билан умумлашмаси ўртасидаги иккинчи ажойиб фарқ унинг ўта ёрқин ҳиссий тўйинганлигидир. Ўртача тенгдошларнинг мулоқотида (В. Ветрова фикрича) турли емоционал ҳолатларни ифодаловчи 9-10 баробар кўп маъноли ва мимик ифодалар мавжуд: қаҳр, қаҳр-ғазабдан қувончга, нозиклик ва хушёрликдан курашга ва ҳок. Тенгдошларга қаратилган ҳаракатлар жуда катта таъсирчанлиги билан ажралиб туради. Мактабгача ёшдаги болалар контактларининг бундай кучли ҳиссий интенсивлиги 4 ёшидан бошлаб, тенгдошларининг янада афзал ва жозибали мулоқот ҳамкорига айланиши билан боғлиқ. Мулоқотга бўлган эҳтиёжнинг интенсивлик даражасини ва ҳамкорига интилиш ўлчови катта ёшдагиларга нисбатан тенгдоши билан ўзаро таъсиридан сезиларли даражада юқори.
Қуйида болаларнинг ўз тенгдошлари билан муносабатини ўрганишга қаратилган айрим методларни кўриб чиқамиз: