Bo‘lib, «Maxsus pedagogika» fani namunaviy dasturi asosida yaratilgan

8.2.Koxlear implantatsiya muammolari, rivojlanish istiqbollari 
Koxlear  implantant  tizimlarini  ishlab  chiqaruvchi  firmalar  koxlear 
implantantlarning turli jihatlarini yaxshilab, ularni doimiy ravishda takomillashtirib 
boradilar.  Mazkur  takomillashtirish  ishlari  bir  necha  yo‘nalishlarda  amalga 
oshiriladi:  
• koxlear implantant hajmining kichrayishi; 
• to‘laqonli implantatsiya etiladigan moslamalarning yaratilishi; 
• akustik signallarni qayta ishlash strategiyasining takomillashishi; 
• koxlear  implantant  vositasida  uzatiladigan  nutqning  tushunarlilik 
darajasining ortishi; 
• koxlear implantant yordamida musiqani idrok etishning yaxshilanishi; 
• elektr manbasidan foydalanishning pasayishi; 
• chig‘anoqning  ossifikatsiyasi  yoki  anomaliyasi  holatida  implantatsiya 
uchun elektrodlar modifikatsiyasining ishlab chiqilishi; 
• chig‘anoqning  kam  jarohatlanishi,  tovush  signallarini  uzatish  sifatining 
yaxshilanishi  va  b.  uchun  elektrodlar  konstruksiyasi  va  elektrod  nositellarining 
takomillashishi;  
• Koxlear implantantlarning eshituv apparati bilan birlashgan modellarining 
ishlab chiqilishi (elektroakustik korreksiya); 
• Koxlear  implantant  protsessorlarini  sozlashning  ob’ektiv  usullarining 
rivojlanishi; 
• binaural implantatsiyaning rivojlanishi.   
Koxlear  implantantlarning  ilk  eksperimental  modellari  shu  qadar  katta  va 
og‘ir  bo‘lganki,  hatto  bir  kishi  har  doim  ham  ularni  ko‘tara  olmagan.  Koxlear 
implantant  tizimlarining  ilk  tijorat  tizimlari  o‘z  hajmiga  ko‘ra  cho‘ntak  eshituv 
apparatlariga yaqinlasha borgan. 2003 yilda koxlear implantantning birinchi quloq 
orti  modeli  paydo  bo‘ldi.  Hozirda  koxlear  implantantlarning  quloq  orti 
modellarining  hajmi  va  og‘irligi  kichrayib  bormoqda,  koxlear  implantantning 
bolalarga  mo‘ljallangan  modellari  ham  mavjud  bo‘lib, bola qulog‘iga  taqiladigan 

---

221 
 
koxlear implantant bir qismining og‘irligi 2 grammni tashkil etadi. 
Koxlear  implantantning  butunlay  implantatsiya  etiladigan  modellari  ishlab 
chiqilmoqda.  Bunday  koxlear  implantantni  yaratishdagi  asosiy  muammo  elektr 
manbai vositasida oziqlanishdan holi bo‘lgan holda uning ishini ta’minlab berishga 
qodir modellarni yaratishdadir. 
Ko‘p  kanalli  koxlear  implantantlar  yordamida  idrok  etiladigan  nutqning 
tushunarliligining  yaxshilanishi  avvalo  signallarni  tahlil  etish  strategiyasi  bilan 
belgilanadi.  Nutqiy  belgilarni  ajratish  strategiyasiga  ega  koxlear  implantantning 
birinchi modellarida nutqning tushunarlilik darajasi 30% ni tashkil etgan. Nutqning 
nozik  vaqt  strukturasi  haqidagi  axborotlarni  uzatuvchi,  tahlil  etishning  tezkor 
strategiyasiga  ega  (CIS)  koxlear  implantantlarning  zamonaviy  tizimlari  80-95% 
nutq tushunarliligiga erishish imkonini beradi (Koroleva, 2002; Cochlear implants, 
2006; Wilson et al., 1991). Hozirgi vaqtda barcha еtakchi ishlab chiqaruvchilar o‘z 
modellarida 
CIS-strategiyalaridan 
yoki  ularga  o‘xshash  strategiyalardan 
foydalanadilar  (Altman,  Tavartkiladze,  2003;  Cochlear  implants,  2003b;  Diller  et 
al.,  2005).    “Opus-2”  (“MED-EL  firmasi”)  va  “Harmony”  (“Advanced 
Bionics”firmasi)  Koxlear  implantant  tizimlarida  mazkur  strategiyaning 
takomillashishi  musiqani  uzatish  sifatini  yaxshilanishiga  va  bemorlarda  uning 
tabiiy idrok etilishiga imkon berdi
71
.  
Standart  uzunlikdagi  elektrod  taquvchiga  kiritish  imkoni  bo‘lmagan 
chig‘anoqning  qisman  ossifikatsiyasi  yoki  anomaliyasiga  ega  kishilar  uchun 
mo‘ljallangan  elektrod  takuvchining  turli  modifikatsiyalari  (qisqartirilgan, 
qisilgan) yaratilgan. 
Qisqartirilgan  elektrod  past  chastotali  diapazonda  eshitish  qoldig‘iga  ega 
kishilarga implantatsiya etish uchun qo‘llaniladi. Bunda koxlear implantant yuqori 
chastotali tovush axborotlarini uzatadi, past chastotali axborotlarni esa kishi  u yoki 
                                                           
71
 
Ching T.Y.C., Incerti P., Hill M. Binaural benefits for adults who use hearing 
aids  and  coghlear  implants  in  opposite  ears//  Ear  Hear.  2012.  Vol.  25(6).  P. 
565-600
 

---

222 
 
bu qulog‘ida joylashgan eshituv apparati yordamida idrok etadi.  Tadqiqotlarning 
ko‘rsatishicha,  bunda  insonda  idrok  etilayotgan  nutqning  yanada  yuqori 
tushunarliligi  va  tabiiy  jarangiga  erishiladi.  Bunday  bemorlar  uchun  koxlear 
implantantlarning  maxsus  modellari  ishlab  chiqilgan,  mazkur  modellarda  bir 
moslamada  koxlear  implantant  va  “Duet”  “MED-EL”,  Avstriya  tizimidagi  EA 
birlashgan. 
Elektrod konstruksiyasining takomillashishi quyidagilarga qaratilgan
72
: 
•  chig‘anoqning  minimal  darajada  jarohatlanishiga  (demak,  eshituv 
qoldig‘ini saqlab qolishga); 
•  elektrodlarni modiolyusga demak eshituv nerviga yaqinlashtirish, har bir 
elektrod  bilan  chig‘anoq  maydonini  yanada  lokal  stimulyatsiya  etish  imkonini 
beradi. Tokning zararlantiruvchi ta’sirini, energiyadan foydalanishni kamaytiradi. 
•  operatsiya vaqtida uning kirishini еngillashtirish. 
Ushbu  maqsadda  yo‘naltiruvchi  zondga  va  b.  ega  egiluvchan  elektrod 
taquvchilari bo‘lgan modellar ishlab chiqilgan.  
Koxlear  implantant  yordam  berishga  qodir  bo‘lmagan  eshituv  nervi 
zararlangan kishilarda eshitishni tiklash uchun miya o‘zagi implantanti yaratilgan. 
U  miya  o‘zagining  koxlear  yadrolariga  neyroxirurgik  operatsiya  vaqtida 
implantatsiya etiladi. Bunda Koxlear implantantdagi singari protsessor qo‘llaniladi. 
Birinchi  bor  miya  o‘zagining  implantanti  implantatsiyasi  “Cochlear”  firmasining 
tizimi  asosida  1993  yilda  amalga  oshirilgan.  Miya  o‘zagi  implantantlaridan 
dunyodagi bir necha yuz kishilar foydalanadilar. 
Koxlear implantant tizimlarining ishlab chiqaruvchilari takroriy operatsiyani 
o‘tkazmay turib, koxlear implantantning eski tashqi qismini yangisiga almashtirish 
imkoni bo‘lgan koxlear implantantning yangi, yanada takomillashgan modellarini 
ishlab chiqarishga intilmoqdalar. Avval implantatsiya etilgan ko‘pgina bemorlarda 
                                                           
72
 Королева  И.В.,  Пудов  В.И.,  Зонтова  О.В.  Реабилитatsiя  постлингвальних  детей  и 
взрослқх  с  кохлеарними  имплантантами  //  Дефектология  –  Москва,  2001.  –    №  5.  – 
С.21-34.  
 

---

223 
 
Koxlear  implantant  protsessorlarining  cho‘ntak  varianti  quloq  orti  modeliga 
almashtirildi.  Bemorlar  endilikda  eski  quloq  orti  modellarni  yanada  zamonaviy, 
takomillashgan  modellarga  o‘zgartirmoqdalar.  Koxlear  implantant  ichki 
qismlarining  yangi  modifikatsiyalari  ham  yaratilib,  ular  yangi  bemorlarga 
implantatsiya etilmoqda. 
Koxlear 
implantatsiyani 
amalga 
oshirish 
jarayonidagi 
jarrohlik 
yondashuvlari  va  koxlear  implantatsiyadan  so‘ng  bemorlarni  eshituv  nutqiy 
reabilitatsiya  etish  usullari  takomillashib  bormoqda.  Jarrohlik  yondashuvlarining 
rivojlanishi  chig‘anoq  tuzilishiga  jarohat  ta’sirini  minimallashtirishga  imkon 
beruvchi  usullarni  ishlab  chiqishga  yo‘naltirilgan.  Bu  eshituv  qoldig‘ini  saqlab 
qolishga  imkon  beradi.  Jarrohlik  asbob-uskunalarining  takomillashishi  operatsiya 
vaqtini  qisqartirishga  va  o‘z  navbatida  narkozning  uzoq  muddatli  ta’sirini 
kamaytirishga  imkon  beradi,  bu  esa  kichik  yoshli  bolalar  uchun  juda  muhim 
(Cochlear  implants…,  2003a).  Chig‘anoq  rivojlanishining  turli  anomaliyalariga 
ega  bemorlarni  implantatsiya  etishdagi  jarrohlik  yondashuvlarining  ishlab 
chiqilishi ham muhim ahamiyatga ega. 
Koxlear 
implantatsiyani 
rivojlantirishda, 
ayniqsa 
yosh 
bolalarga 
mo‘ljallangan koxlear implantant protsessorining  ishlash qobiliyati va sozlanishini 
baholashning  ob’ektiv  usullarini  yaratishga  muhim  o‘rin  ajratilgan.  Buning 
natijasida  zamonaviy  tizimlar  koxlear  implantant  protsessorlarini  sozlashda 
quyidagi  ob’ektiv  jismoniy  va  fiziologik  ko‘rsatkichlardan  foydalanish  imkonini 
berad. (Cochlear implants…, 2003b): 
• 
elektrodlarning qarshilik ko‘rsatishi; 
• 
tok darajasi; 
• 
elektr stimulyatsiyasiga stapedial refleks; 
• 
eshituv nervi faoliyatining potensiali (nerv javobining telemetriyasi); 
• 
elektr stimulyatsiyasiga miya o‘zak potensialining uyg‘onishi. 
Uzatilayotgan  nutq  sifatini  ta’minlovchi  koxlear  implantant  tizimlarining 
takomillashishi,  jarrohlik  yondashuvlari  va  eshituv  nutqiy  reabilitatsiya 
usullarining  rivojlanib  borishi  sayin  Koxlear  implantantdan  foydalanishni 

---

224 
 
istovchilar soni ortib bormoqda. 2008 yilga kelib  dunyoda  koxlear implantantdan 
foydalanuvchilar  soni  200  mingga  yaqinlashdi.  Shuningdek  koxlear  implantatsiya 
tavsiya  etilayotgan  bemorlar  soni  ortib  bormoqda.  Agarda  avvallari  mazkur 
operatsiyalar  kech  kar  bo‘lganlar  bilan  amalga  oshirilgan  bo‘lsa,  bugungi  kunda 
mazkur  operatsiyalar  tug‘ma    kar  bo‘lgan  bolalar  bilan  amalga  oshirilmoqda. 
Koxlear implantatsiya turli yoshdagi bolalar bilan, jumladan, 1 yoshgacha bo‘lgan 
bolalar  bilan  o‘tkaziladi.  Aniqlanishicha,  implantatsiya  qanchaliy  erta  o‘tkazilsa, 
uning  natijalari  shunchalik  yaxshi  bo‘ladi.  Implantatsiya  eshitish  chegarasidagi  
(chegara  80-90  Db),  eshitish  neyropatiyasi  bo‘lgan  bemorlarga,  boshqa 
nuqsonlarga  ega  (ko‘ruv,  intellekt,  bolalar  serebral  falaji  va  b.)  bo‘lgan  bolalar 
bilan o‘tkaziladi. 
Binaural 
implantatsiya 
koxlear 
implantatsiya 
takomillashishining 
yo‘nalishlaridan biri hisoblanib, koxlear implantantni o‘ng va chap quloqqa kiritish 
demak  (Litovsky  et  al.,  2004).  Binaural  implantatsiya  eshituv  apparati  vositasida 
binaural protezlash singari quyidagilarni ta’minlaydi
73
: 
• 
signal balandligini umumlashtiradi; 
• 
“bosh soyasi” effektidan holilik; 
• 
tovush  lokalizatsiyasi,  reverberatsiya,  shovqin  sharoitda  nutqni  idrok 
etish, bir nechta so‘zlashuvchilar bilan muloqot etish uchun lozim bo‘lgan binaural 
implantatsiya.  
Uzoq  vaqt  koxlear  implantatsiya  faqat  bir  quloqda  (monaural)  amalga 
oshirilgan,  bu  ma’lum  darajada  koxlear  implantant  tizimlarining  yuqori  bahosi 
bilan  shartlangan.    “MED-EL”  firmasi  bilateral  implantatsiya  sohasidagi  еtakchi 
hisoblanadi.  Ilk  bilateral  koxlear  implantant  1996  yilda  katta  yoshli  kishida,  ikki 
yildan  so‘ng  esa  bolada  amalga  oshirilgan.  2002  yilga  kelib  ikkita  Koxlear 
implantantdan  foydalanuvchilar  soni  500dan  ziyodni  tashkil  etdi,  bu  esa  binaural 
koxlear  implantatsiyaning  monaural  koxlear  implantatsiya  bilan  solishtirganda 
                                                           
73
 
Ching T.Y.C., Incerti P., Hill M. Binaural benefits for adults who use hearing 
aids and coghlear implants in opposite ears// Ear Hear. 2012. Vol. 25(6). P. 565-
600
 

---

225 
 
katta  samaradorligini,  shu  jumladan  moddiy  jihatdan  ham  xamyonbop  ekanligini 
isbotlab bergan maxsus tadqiqotlarni o‘tkazishga imkon berdi (Kuehn-Inachor  et 
al.,  2004;  Litovsky    et  al.,    2004;  Luntz  et  al.,  2005;  Mueller  et  al.,  2002;  va  b.).  
Binaural implantatsiyaning ustunlik jihati quyidagidan iborat: 
• 
shovqin sharoitda nutqning tushunarliligi10-12%ga ortadi; 
• 
fazoda tovush manbaining lokalizatsiyasi yaxshilanadi; 
• 
reverberatsiya 
sharoitida, 
bir  necha  so‘zlashuvchilar  bilan 
suhbatlashishda nutqning tushunarliligi ortadi (cocktail  party  effect);  
• 
bolalar  eshitishni  va  turli  tovushlarni  ajrata  olishni  tez  o‘rganadilar, 
lug‘at boyligini tezroq to‘playdilar, gapirishni o‘rganadilar.    
Katta yoshli kishilarning ta’kidlashicha, ikki KIdan foydalanishda: 
• 
tovush va nutq nisbatan tabiiyroq jaranglaydi; 
• 
ular tovushlarni bir tomondan emas, turli tomonlardan idrok etadilar; 
• 
nutqni tinglash yanada qulayroq, nutq nisbatan tabiiyroq jaranglaydi; 
• 
tinglash jarayoni kamroq urinishlarni va kam toliqishni talab etadi. 
Natijada  Yevropaning  qator  mamlakatlari  va  AQShda  sug‘urta 
kompaniyalari  bemorlarga  implantatsiya  o‘tkazish  uchun  lozim  bo‘lgan  sarf-
harajatlarni  to‘lay  boshladilar.  Hozirgi  kunda,  Germaniyada  avval  implantatsiya 
etilgan bemorlarning ko‘pchiligiga istaklariga ko‘ra ikkinchi quloqda implantatsiya 
amalga oshirilmoqda, jumladan, ota-onalarning istaklari asosida  ular farzandlariga 
ham.  Germaniyadagi  80%  bolalarga  jarrohlik  operatsiyalari  binaural  amalga 
oshirilmoqda.  Ikki  koxlear  implantatsiyani  taqishni  istagan  yangi  bemorlarga  
operatsiya  ikki  quloqda  bir  vaqtda  yoki  kichik  interval  bilan  amalga  oshiriladi. 
Binaural  implantatsiyaning  bir  vaqtda  amalga  oshirilishi  narkozning  bemorga 
bo‘lgan uzoq muddatli ta’sirining oldini oladi, bu esa bolalar uchun juda muhim. 
Bu  shuningdek,  binaural  eshituv  idrokining  tabiiy  rivojlanishini  ta’minlaydi  va 
eshituv nutqiy reabilitatsiyaning muddatini qisqartiradi.  
Isbotlanishicha, agarda birinchi va ikkinchi operatsiyalar o‘rtasidagi interval 
katta  bo‘lmasa,  ikkinchi  quloqdagi  implantatsiyaning  samarasi  yuqoriroq  bo‘ladi 
(Litovsky  et al., 2006).  

---

226 
 
Biroq,  bemorlarning  bir  qismi  (yoki  bolalar  ota-onalari)  ikkinchi  quloqda 
implantatsiyani  moddiy  sababdan  emas,  balki  boshqa  qator  sabablar  bois 
o‘tkazishni istashmaydi
74
: 
• 
nutqni  idrok  etish  sifatidan  va  bir  koxlear  implantant  bilan  hayot 
kechirish sifatidan qoniqish; 
• 
ikkinchi bor jarrohlik operatsiyasini o‘tkazishni istamaslik; 
• 
ikkinchi quloqda eshitish apparatidan foydalanish; 
• 
ikkinchi  quloqni  koxlear  implantant  ning  yanada  zamonaviy 
modellariga,  jumladan  to‘laligicha  implantatsiya  etiladigan  modellariga  saqlab 
qolish; 
• 
estetik o‘ylardan kelib chiqib, yana bir qurilmani taqishni istamaslik. 
Eshituv  stimulyatsiyasining  ikkinchi  quloq  implantatsiyasi  natijalariga 
sezilarli  ta’sirini  inobatga  olib,  mutaxassislar  va  ota-onalar  Koxlear  implantantga 
ega    bolani  implantatsiya  etilmagan  quloqda  eshitish  apparatini  taqishni  davom 
ettirishiga  maksimal  darajada  harakat  qilishlari  kerak.  Bu  tegishli  binaural 
implantatsiya  uchun  kerakli  bo‘lgan  eshituv  markazlarining  rivojlanishini, 
shuningdek, karlikni davolashning yangi usullarini rivojlanishini ta’minlaydi.    
 
                                                           
74
 
Ching T.Y., Psarros C., Hill M. et all. Should children who use coghlear implants 
wear hearing aids in the opposite ear? // Ear Hear. 2013. Vol. 22(5). P. 365-380
 

---

227