Bolalarni monologik nutqqa o’rgatish

Ta’lim tili

 

Bolalar soni 

 

Nutqni egallash darajasi

 

 

YUqori  

 

O‘rta  

 

Past  

 

1. Rus tili  

 

38  

 

7

 (18,42%)  

 

19 

49,91%)  

 

12 (31,67%)  

 

 

 

 

 

---

2. O‘zbek tili  

38  

-  

20 (52,6%)   18 (47,43%)  

Rus  tilida  «R»,  «L»  tovushlaridagi  fonetik  buzilishlar  (noto‘g‘ri  talaffuz)  3  nafar 

bolada kuzatildi. Leksik buzilishlar shundan iborat bo‘ldiki, bunda bolalar bir so‘z 

o‘rniga  boshqasini  qo‘lladilar,  masalan, 

pustil  strelu

  o‘rniga 

strelnul;vstretil

 

o‘rniga 

vstretilsya;jila babka s dedom

 o‘rniga 

jila baba s detkoy.

 

Grammatika  sohasidagi  kamchiliklar  shundan  iboratki,  bunda  bolalar  so‘zlarni 

rodda  noto‘g‘ri  moslashtirdilar  (

vstretilsya  kolobok  lisu

),  gap  bo‘laklari  ham 

noto‘g‘ri  joylashtirilgan  (inversiya):  - 

A  doktora  tam  ne  bыlo,  a  volk  tolko  bыl;  I 

navstrechu emu vstretilsya zayas

 va boshq.  

Maktabgacha  katta  yoshdagi  bolalarning  nutqini  tadqiq  etish  natijalarini  sifat 

jihatdan  tahlil  etish  shuni  ko‘rsatdiki,  eng  ko‘p  fikr  bildirishlar  hajmi  sevimli 

ertaklarni  aytib  berish  hissasiga,  eng  kami  esa,  o‘z  shaxsiy  tajribasidan  kelib 

chiqib, hikoya tuzish hissasiga to‘g‘ri keldi.  

Fikr bildirish  hajmi va nutqning tezkorligi nafaqat bolaning  faol lug‘at zahirasini, 

balki  uning  «o‘ta  tezkor  sintez»  qila  olish  qobiliyatini  ham  tavsiflaydi.  Bundan 

tashqari,  fikr  bildirish  hajmi  uning  ob’ekt  bilan  tanishlik  darajasidan  dalolat 

bermoqda. Bolalarning biron-bir narsa, hodisa haqidagi bilimlari qanchalik chuqur 

va xilma-xil bo‘lsa, ularning fikr bildirishlari ham shunchalik keng bo‘ladi.  

Bolalarning nutqida oddiy gaplar ko‘pchilikni tashkil qiladi. Ba’zan ESA, VA kabi 

bog‘lovchilar ishtirokida tuzilgan va ba’zan esa ularsiz bog‘langan qo‘shma gaplar 

ham  uchrab  turadi.  Bildirish  xususiyatiga  ko‘ra  bolalar  hikoyalaridagi  aksariyat 

gaplar  darak  gaplardir,  nutq  bir  xil  ohangda  jaranglaydi,  ko‘pincha  so‘zlar 

o‘rtasidagi sintaktik bog‘liqlik, ya’ni: gapdagi so‘zlar tartibi, inversiya buzilishiga 

oid xatoliklarga yo‘l qo‘yiladi. 

Hikoya  qilib  berishda  so‘z  birikmalarini  tuzishda  xatoliklarga  yo‘l  qo‘yilishi 

kuzatildi  

- eganing kesim bilan noto‘g‘ri bog‘lanishi: 

prishyol lisa

; 

- aniqlovchining aniqlanuvchi so‘z bilan  noto‘g‘ri bog‘lanishi: 

vstretilsya medved, 

vstretilsya lisa;

 

-  kelishikda  va  kelishik-gap  boshqaruvidagi  xatoliklar: 

mы  s  mishkoy  xodili  na 

zoopark.

 

Bolalar  fikrlarining  tahlili  shuni  ko‘rsatdiki,  ularning  nutqida  aniq  ma’noli  otlar 

ustunlik qiladi. Nutqni otlar bilan boyitish quyidagi sharoitlar ta’sirida ro‘y beradi: 

bola  o‘zi  uchun  qandaydir  ahamiyatga  ega  bo‘lgan  narsalarninggina  nomlarini 

o‘zlashtirib olmoqda; unga tanish narsalar va shaxslar ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.  

---

SHuni  ta’kidlash  lozimki,  bolalar  nutqida  sifatdosh  va  ravishdosh  uchramaydi. 

Ularning  nutqida  qiyosiy  daraja  mavjud  emas.  Maktabgacha  yoshdagi  katta 

bolalarning ravon nutqini tadqiq etish natijalari quyidagilarni ko‘rsatdi: 

-  18  nafar  bola  ertakni  mustaqil  aytib  bera  oldi;  20  nafar  bola  esa  kattalar 

yordamida aytib berdi.  

Ertakni  aytib  berishda  bironta  ham  bola  o‘z  nutqida  nutqning  ifoda  vositalaridan 

foydalanmadi. Nutqning bir  maromdaligi  faqat 15 nafar bolada kuzatildi, 23 nafar 

bolada esa, u mavjud bo‘lmadi. 

Ertakni  aytib  berishda  bolalar  tomonidan  qo‘llanilayotgan  so‘zlar  soni  19  dan  65 

tagacha  etdi;  gaplar  soni  esa  5-14  ni  tashkil  qildi.  Bolalar  nutqda  asosan,  oddiy, 

ikki tarkibli gaplardan foydalanishdi.  

Suratga qarab mustaqil ravishda hikoya tuzishni 11 nafar bola eplay oldi, 15 nafar 

bola  esa  uni  kattalar  yordamida  (yo‘naltiruvchi  savollar  bilan)  tuzishdi,  12  nafar 

bola esa faqat sinov o‘tkazuvchining savollariga javob berishdi, xolos. 

Hikoya  qilib  berishda  17  nafar  bolada  mantiqiy  ketma-ketlik  qayd  etildi,  21  nafar 

bolada esa u mavjud bo‘lmadi. Suratga qarab hikoya qilishda so‘zlarning soni 6-46 

tani, gaplar soni esa 3-9 tani tashkil etdi.  

«Alvon gul» ertagini (qisqacha mazmunini) 2 nafar bola, «SHolg‘om» ertagini 14 

nafar  bola,  «qurbaqa  malika»  ertagini  (qisqacha  mazmunini)  2  nafar  bola, 

«Bo‘g‘irsoq»  ertagini  15  nafar  bola,  «g‘ozlar-oqqushlar»  ertagini  (qisqacha 

mazmunini)  4  nafar  bola,  «Etti  echkicha»  ertagini  (qisqacha  mazmunini)  1  nafar 

bola aytib berdi. 

SHaxsiy tajriba  haqida 10  nafar bola  mustaqil  ravishda, 28  nafar bola esa kattalar 

yordamida hikoya qilib berishdi; sevimli o‘yinchog‘i haqida 17 ta bola, dam olish 

kuni  haqida  15  ta  bola,  hayvonlar  haqida  2  ta  bola  hikoya  qilib  berishdi;  5  nafar 

bola  esa  sevimli  o‘yinchog‘i  va  dam  olish  kuni  haqida  bitta  hikoya  tuzishdi. 

Bolalar  hikoyalaridagi  so‘zlar  soni  11-54  tani,  gaplar  soni  esa  4-12  tani  tashkil 

qildi.  Bolalar  asosan,  oddiy,  ikki  tarkibli  gaplardan  foydalandilar.  Bolalarning 

ravon nutqidagi kamchiliklar quyidagilardan iborat edi: ortiqcha so‘zlarni qo‘llash 

27 nafar bolada kuzatildi. SHu o‘rinda qayd etish lozimki, o‘zbek millatiga mansub 

bolalar  ruscha  nutqda  ortiqcha  so‘zlarni  o‘zbek  tilida  qo‘lladilar  (yana,  emas  va 

boshq.).  

O‘zbek  tilidagi  nutq  madaniyatini  tadqiq  etish  natijalari  shundan  dalolat 

bermoqdaki,  o‘rganilayotgan  bolalarning  artikulyasiya  apparatlarida  biron-bir 

organik  kamchiliklar  qayd  etilmagan  (qisqa  qizilo‘ngach,  dislaliya  –  tinglash 

qobiliyati  normal  bo‘lgani  holda  tovushlarni  talaffuz  qilishning  buzilishi  va 

boshq.).  3  nafar  bolada  yashirin  rinolaliya  (ovoz  tembri  va  tovush  talaffuz 

qilishning buzilishi) – ya’ni, poliplar tufayli burundan havo o‘tmasligi aniqlangan; 

---

4 nafar bolada disfoniya – haddan tashqari baland ovozda gapirish (qo‘shiq aytish, 

o‘yin paytida qichqirish) natijasidagi zo‘riqish sababli ovozning zaiflashib, xirillab 

qolishi kuzatildi. 

Bolalar nutqida nutqiy nafas olishning shakllanmaganligi, bolalarning nutqiy nafas 

chiqarishni  so‘zlanayotgan  jumlaning  uzunligiga  mos  ravishda  taqsimlay 

olmaganliklari tufayli pauzalar kuzatildi.  

Leksik  buzilishlar  shundan  iborat  bo‘ldiki,  bolalar  kerakli  so‘zlar  o‘rniga  ushbu 

vaziyatga mos kelmaydigan boshqa so‘zlarni qo‘lladilar.  

Grammatika  sohasidagi  kamchiliklar  shundan  iborat  bo‘ldiki,  bolalar  gapda 

so‘zlarni noto‘g‘ri joylashtirdilar (inversiya).  

Axborot tusiga ko‘ra bolalar hikoyalaridagi aksariyat gaplar darak gaplardan iborat 

bo‘ldi.  Hikoya  tuzishda  bolalar  nutqi  bir  xil  ohangda  jarangladi  (monoton),  savol 

yoki undov ovoz bilan ta’kidlanmaydi, 

Maktabgacha katta yoshdagi bolalarning ona (o‘zbek) tilidagi ravon nutqini tadqiq 

qilish  natijalari  og‘zaki  matnni  so‘zlab  berishda  jumlalar  hajmi  4-10  ta  gap 

doirasida,  yoki  13-45  ta  so‘zdan  iborat  bo‘lishini  aniqlash  imkonini  berdi.  Eng 

ko‘p  jumlalar  hajmi  ertakni  aytib  berish,  suratga  qarab  hikoya  tuzish  hissasiga 

to‘g‘ri keladi. Bolalarning hikoyalari leksik jihatdan juda sayoz bo‘lib, ularda sifat, 

fe’lning  sifatdosh  va  ravishdosh  shakllari  mavjud  emas.  Hikoyalar  faqat  sanab 

berish  bilan  cheklanildi,  ularda  obrazli  so‘zlar  va  ifodalar  mavjud  emas,  o‘z 

fikrlarini bayon etishda ketma-ketlikka rioya qilinmaydi.  Bolalarning  nutqi  ifodali 

emas.  

Bolalar hikoyalarida so‘zlar soni 11-26 tani, gaplar soni esa 2-6 tani tashkil qildi. 

Bolalar  asosan  oddiy,  ikki  tarkibli  gaplardan  foydalanishdi.  29  nafar  bolada 

ortiqcha  so‘zlardan  (keyin,  yana,  emas  va  boshq.)  foydalanish,  shuningdek 

takrorlashlar  kuzatildi;  9  nafar  bolada  fonetik  nuqsonlar  (noto‘g‘ri  talaffuz, 

tushunarsizlik, so‘zlarning oxirini yutib yuborish) qayd etildi. 

13  nafar  bola  ertakni  o‘zi  aytib  bera  oldi,  15  nafar  bola  esa  pedagog  yordamida 

aytib  berishdi,  10  nafar  bola  esa  ertaklarni  bilmasliklarini  bahona  qilib,  uni  aytib 

berishdan 

bosh 

tortishdi. 

Bolalar 

amalda 

nutqda 

ifoda 

vositalaridan 

foydalanmadilar.  Ravon  bayon  qilish  faqat  11  nafar  bolada  kuzatildi,  27  nafar 

bolada esa bunday holat umuman kuzatilmadi.  

Hikoya  qilish  chog‘ida  bolalar  tomonidan  qo‘llanilgan  so‘zlar  13-45  tani,  gaplar 

esa  4-10  tani  tashkil  qildi.  Bolalar  asosan  oddiy,  ikki  tarkibli  gaplardan 

foydalandilar. 

«Bo‘g‘irsoq»  ertagini  (qisqacha  mazmunini)  bor-yo‘g‘i  5  nafar  bola  aytib  berdi, 

«SHolg‘om» ertagini 6 nafar bola, «Ona echki» ertagini esa 2 ta bola aytib berdi.  

---

Shaxsiy  tajriba  haqida  7  nafar  bola  mustaqil  ravishda  hikoya  qilib  berishdi,  21 

nafar  bola  esa  pedagog  yordamida  (yo‘naltiruvchi  savollar  bilan)  hikoya  qilishdi. 

Sevimli  o‘yinchoq  haqida  11  nafar  bola,  dam  olish  kuni  haqida  13  nafar  bola, 

hayvonlar  haqida  9  nafar  bola  hikoya  qilishdi,  5  nafar  bola  dam  olish  kunini 

qanday o‘tkazganliklarini eslay olmasliklarini bahona qilib, hikoya qilib berishdan 

bosh tortdilar. 

Yuqorida bayon qilinganlar bolani  har tomonlama rivojlantirish omili sifatida ona 

tiliga  o‘qitishning  umumiy  muammolarini  tadqiq  etish  zarurligidan  dalolat 

bermoqda.  

Nutqning  barcha  jihatlarini  rivojlantirish  bolaning  turli  janrlarda  –  ertaklar, 

hikoyalar  tuzish,  she’r  to‘qishda  namoyon  bo‘ladigan  mustaqil  so‘z  ijodkorligi 

rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatadi.