Bolalarni monologik nutqqa o’rgatish

---

Bolalarni monologik nutqqa o’rgatish

 

 

Ilk  bolalik  chog‘iga  taalluqli  bo‘lgan  nutq  o‘sishi  va  rivojlanishi  bosqichlari  turli 

sohalar  olimlarini,  jumladan  pedagog-psixologlar,  lingvistlarni,  eng  avvalo,  bu 

nutq  rivojlanishidagi  o‘ziga  xos  davr  bo‘lganligi  uchun  ham  qiziqtiradi.  Uning 

o‘ziga  xosligi  shundaki,  u  nutqni  o‘stirish  va  rivojlantirish  uchun  senzitiv 

hisoblanadi:  bu  davrda  nutq  muloqot  vositasi  sifatida  paydo  bo‘ladi  va 

takomillashadi; u shunchalik jadal sur’atlarda rivojlanadiki, nutqning keyingi butun 

ontogenezi  jarayonida  ushbu  holat  boshqa  kuzatilmaydi.  K.D.Ushinskiyning 

ta’kidlashicha,  «…bola  ikki-uch  yilda  shuncha  narsani  oson  va  tez  o‘rganib 

oladiki, keyin  yigirma yil qunt bilan astoydil o‘qigan taqdirda ham  uning  yarmini 

o‘zlashtira olmaydi». 

Ilk  yoshdagi  bolalar  nutqini  o‘rganishga  E.I.Tixeeva,  M.M.Kolsova, 

N.M.Askarina,  G.M.Lyamina,  M.I.Lisina  va  boshqa  ko‘plab  taniqli  olimlar, 

pedagoglar va metodistlar sezilarli hissa qo‘shishgan.  

Ilk yoshda nutqni o‘stirish va rivojlantirish ikki yo‘nalish bo‘yicha ro‘y beradi: 

1 – nutqni tushunishni takomillashtirish;  

2 – bola nutqining faolligini shakllantirish. 

Bolalar  nutqini  psixologiya-pedagogika  nuqtai  nazaridan  tadqiq  etishni  F.A.Soxin 

va O.S.Ushakovalar tasnifiga ko‘ra, uchta yo‘nalishga ajratish mumkin:  

-  tarkibiy  –  til  tizimining  turli  tarkibiy  darajalari  –  fonetik,  leksik,  grammatik 

darajalarini shakllantirish; 

-  funksional  –  kommunikativ  funksiyada  tilni  egallash  ko‘nikmalarini 

shakllantirish;  

- kognitiv – til va nutq hodisalarini eng oddiy usulda anglashni shakllantirish. 

Ilmiy  tadqiqotlar  va  yo‘nalishlar  tahlili  maktabgacha  yoshdagi  bolalar  nutqining 

turli  tomonlarini  rivojlantirish  xususiyatlari  hamda  ularning  ilmiy  adabiyotda 

o‘rganilganlik darajasini aniqlash imkonini beradi.  

V.I.Loginova,  YU.S.Lyaxovskaya,  V.V.Gerbova,  E.M.Strunina  va  boshqalarning 

tadqiqotlarida  bolalar  ona  tili  leksikasini  o‘zlashtirib  olishlarining  o‘ziga  xos 

xususiyatlari yoritilgan. 

Maktabgacha  yoshdagi  bolalarning  lug‘atni  o‘zlashtirishlarida  ikki  jihat  ajratib 

ko‘rsatilgan:  atrofdagi  olam  lug‘atini  (so‘z  boyligini)  anglash  bilan  birgalikda 

---

rivojlantirish;  lug‘atni  til  birligi  sifatida  o‘zlashtirish.  Ular  predmetli  aloqalar  va 

munosabatlar  mantig‘ida  ham,  til  mantig‘i  borasida  ham  so‘z  ustida  ishlash 

zarurligini isbotlab berishgan.  

Bolalar  nutqining  grammatik  tuzilishi  sohasidagi  tadqiqotlar  bolalarda  nutqning 

morfologik  va  sintaktik  tomonlarini  shakllantirish  (F.A.Soxin,  M.I.Popova, 

A.V.Zaxarova, V.I.YAdeshko, A.G.Tambovseva va boshq.), ona tilining so‘z hosil 

qilish  tizimi  xususiyatlarini  aniqlash,  shuningdek,  bolalar  nutqining  grammatik 

tuzilishini  takomillashtirishga  oid  pedagogik  ishda  nafaqat  odatdagi  grammatik 

xatoliklarni  o‘rganish  va  tuzatishga,  balki  birinchi  navbatda  grammatik 

umumlashmalarni shakllantirishga e’tiborni qaratish zarurligini isbotlash imkonini 

berdi.  

Bolalar  tomonidan  tilning  tovush  tizimini  o‘zlashtirilishi  bo‘yicha  o‘tkazilgan 

tadqiqotlarda 

(G.M.Lyamina, 

E.I.Radina, 

G.A.Tumakova, 

A.I.Maksakov, 

M.I.Gening, N.A.German va boshq.) o‘rganish predmeti sifatida xizmat qildi.  

Logopediyaning  bolalar  nutqidagi  kamchiliklarning  oldini  olish  bilan  bog‘liq 

masalalar doirasini ishlab chiquvchi profilaktik yo‘nalishi keng tarqalgan. 

Bolalar  nutqini  rivojlantirishga  oid  yuqorida  ko‘rsatib  o‘tilgan  yondashuvlar 

maktabgacha yoshdagi bolalarning tilni tizim sifatida, ya’ni tovush tomoni,  lug‘at 

tarkibi  va  grammatik  tuzilishni  birgalikda  o‘zlashtirishlarini  o‘rganish  sohasiga 

taalluqlidir.  

Bolaning til tizimini egallash borasidagi barcha yutuqlarini muloqotni ta’minlovchi 

mazmunli,  keng  yoyilgan  fikr  sifatida  qaraladigan  ravon  nutq  o‘z  ichiga  oladi.  U 

mazmunliligi,  mantiqliligi  va  izchilligi  bilan  ajralib  turadi.  Ravon  nutq  bola  til 

boyligini  qanchalik  o‘zlashtirganligining  ko‘rsatkichi  hisoblanadi,  u  bolaning 

aqlan, estetik, emotsional jihatdan rivojlanish darajasini aks ettiradi. 

Maktabgacha  yoshdagi  bolalarning  ravon  nutqi  tadqiqotchilari  E.I.Tixeeva, 

E.A.Flerina, A.M.Leushina, L.A.Penevskaya va boshqalar bolalar og‘zaki nutq va 

hikoya  qilishni o‘zlashtirishining  o‘ziga  xos  xususiyatlari,  dialogik  va  monologik 

nutqning  o‘zaro  bog‘liqligini  chuqur  tushunish  asosiga  quriladigan  ravon  nutqni 

o‘qitish  tizimiga  asos  solishgan.  Ular  tomonidan  bolalar  hikoyalari  tasniflab 

chiqilgan  bo‘lib,  uning  asosini  fikr  bildirish  manbasi:  predmetlarni  tavsiflash, 

adabiy matnlarni hikoya qilib berish, suratga qarab hikoya qilish, shaxsiy va jamoa 

tajribasidan misol keltirish, ijodiy hikoya qilishlar tashkil etadi.  

Monologik  nutqni  o‘stirish  va  rivojlantirish  nazariyasi  va  metodikasining  yanada 

rivojlanishi  bolalar  ravon  nutq  turlari  va  fikr  bildirishning  turli  xillarini 

o‘zlashtirish  xususiyatlarining chuqur tadqiq etilishi bilan  tavsiflanadi. Izohlovchi 

nutqlar,  mulohaza  shaklidagi  jumlalarning  xususiyatlari  o‘rganiladi  va  uning 

negizida bolalarga monologlarning turli xillarini o‘rgatish metodikasi yaratiladi. 

---

F.A.Soxin,  O.S.Ushakova  va  ularning  shogirdlari  tomonidan  ravon  nutqni 

shakllantirishninig  turli  jihatlari  bo‘yicha  olib  borilgan  tadqiqotlar  ravon  nutqni 

baholashning shunchaki mantiqlilik, izchillikdan ko‘ra yanada aniqroq mezonlarini 

qidirishni  galdagi  vazifalardan  biri  qilib  qo‘ydi.  Ravonlikning  asosiy  ko‘rsatkichi 

sifatida  so‘zlar,  gaplar  va  fikrlarning  qismlari  o‘rtasida  zarur  aloqa  vositalaridan 

foydalangan  holda,  matnni  tarkibiy  jihatdan  to‘g‘ri  tuzish  qobiliyatini 

shakllantirish qabul qilingan.  

Maktabgacha  yoshdagi  bolalar  nutqini  rivojlantirish  masalalarini  tadqiq  etish 

O‘zbekiston Respublikasida o‘tgan asrning 50-yillarida boshlangan. Maktabgacha 

ta’lim sohasidagi birinchi fan nomzodi A.V.Nikolskaya  mahalliy millat bolalariga 

rus  tilini  o‘qitish  zarurligi  masalasini  ko‘tarib  chiqdi.  U  tomonidan  o‘tkazilgan 

sinov  tadqiqotlari  (1958-60  yillar)  natijasida  maktabgacha  katta  yoshli  o‘zbek 

bolalariga  ruscha  og‘zaki  nutqni  o‘rgatish  metodikasining  asosiy  mazmuni 

belgilangan va uning asosiy masalalari ishlab chiqilgan. 

XX asrning 70-yillarida A.V.Nikolskayaning ilmiy rahbarligi ostida E.M.Razbaeva 

tomonidan  maktabgacha  yoshdagi katta bolalarda o‘qilgan asarlar asosida kattalar 

mehnatiga  hurmatni  tarbiyalash  bo‘yicha  tadqiqot  o‘tkazildi.  S.O.G‘ozieva 

tomonidan  (E.M.Razbaevaning  ilmiy  rahbarligi  ostida)  maktabgacha  katta 

yoshdagi  bolalarda  o‘zbek  xalq  og‘zaki  ijodidan  (xalq  ertaklari,  o‘yinlar) 

foydalanish  asosida  atrofdagilarga  adolatli  munosabatda  bo‘lishni  shakllantirish 

masalalari tadqiq qilindi.  

1979 yildan boshlab to bugungi kungacha maktabgacha yoshdagi bolalarga ona tili 

va o‘zga tilni (rus, o‘zbek) o‘qitish  muammosi O‘zbekiston olimlari,  metodistlari, 

psixologlarining  tadqiqot  ob’ekti  hisoblanadi  (F.R.Qodirova,  R.M.Qodirova, 

G.X.Jumasheva,  D.Abdurahimova,  L.R.Mirjalilova,  N.SH.Nurmuhammedova  va 

boshq.). 

Barcha  tadqiqotchilar  bola  nutqini  va  uning  rivojlanishini  alohida  ajratilgan  holda 

emas,  balki  katta  yoshli  kishining  bolaga  pedagogik  ta’siri  bilan  o‘zaro 

bog‘liqlikda  ko‘rib  chiqadilar.  Ushbu  yondashuv  o‘rinlidir,  zero  fandagi 

zamonaviy  tadqiqotlar  nutqni  o‘zlashtirish  va  ijtimoiy  o‘zaro  hamkorlik  –  o‘zaro 

bog‘liq jarayonlardir, nutqni o‘stirish va rivojlantirish esa – ijodiy jarayon, biroq u 

stixiyali jarayon emas, degan fikrga asoslanadi.  

Inson tajribasining tarixan shakllangan  mazmuni so‘zli shaklda umumlashtirilgan, 

uni bayon etish va o‘zlashtirish esa ushbu jarayonda nutqning ham ishtirok etishini 

nazarda tutadi. Nutq bolaga inson  madaniyatining  barcha yutuqlariga yo‘l ochadi. 

Umuman  shaxsning  va  barcha  asosiy  psixik  jarayonlar  (qabul  qilish,  fikrlash  va 

boshq.)ning  shakllanishi  ham  bolada  nutqning  rivojlanishi  bilan  bog‘liqdir. 

Bolaning  psixik  jihatdan  shakllanishida  nutqning  alohida  o‘rin  tutishi  uning  turli 

bosqichlarda  rivojlanishiga  yordam  beruvchi  shart-sharoitlar  va  omillarni  bilishni 

juda  muhim  qilib  qo‘yadi.  Nutqning  rivojlanishi  bilan  harakatlanuvchi  kuchlar 

---

haqidagi  masala,  ushbu  holat  shiddat  bilan,  sakrash  tarzida  ro‘y  berishi  tufayli 

ham, muhim ahamiyat kasb etadi. 

Bolalarda  nutq  rivojlanishini  rag‘batlantiruvchi  yoki  unga  to‘sqinlik  qiluvchi 

kuchlarni  aniqlash  ushbu  jarayonga  aniq  maqsadni  ko‘zlagan  holda  pedagogik 

ta’sir ko‘rsatishni tashkil etish kalitidir.  

Olimlar bolalarni o‘qitishni  ularning  yuqori darajadagi  aqliy  va nutqiy rivojlanish 

darajasini ta’minlash, til qobiliyatlarini shakllantirish imkonini beradigan darajada 

optimal  tashkil  etish  yo‘llarini  topish  borasida  faol  ish  olib  bormoqdalar.  Nutqni 

o‘qitishning  nazariy  va  empirik  muammolarini  tadqiq  etish  quyidagi  nazariy 

qoidalardan kelib chiquvchi umumiy boshlang‘ich pozitsiyalarga ega: 

- ta’lim maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirishda, ayniqsa zamonaviy 

noqulay nutqiy muhit sharoitida hal qiluvchi ahamiyatga ega;  

-  nutqni  o‘rgatish  –  «…dan  to  …gacha»  kabi  qattiq  qoliplar  to‘g‘ri  kelmaydigan 

hamda  nutqni  rivojlantirishning  yosh  qonuniyatlari  va  bolaning  individual 

xususiyatlari bilan belgilanadigan ijodiy jarayondir; 

-  nutqni  rivojlantirishning  asosida  kommunikativ  yondashuv  bo‘lishi  kerak, 

xususan:  ona  tilini  o‘zlashtirish  nutqiy  muloqot  faoliyatiga  qo‘shilishi,  o‘quv 

sharoiti tabiiy muloqot sharoitlariga yaqinlashtirilishi lozim;  

-  o‘qitish  vaziyatida  katta  yoshli  odamning  bola  bilan  o‘zaro  hamkorligining 

xususiyati  ushbu  bola  uchun  etakchi  bo‘lgan  muloqot  shakli  bilan  belgilanishi 

lozim; 

-  til  ustida  nutqiy  faoliyat  tuzilmasi  doirasida  hamda  uning  barcha 

komponentlarini:  undov-motivatsiya,  yo‘naltirish-tadqiqot,  ijro  komponentlarini 

hisobga olgan holda ish olib borish zarur;  

-nutqni  o‘qitish  bolalarning  tilni  o‘rganish  bo‘yicha  mustaqil  faoliyatiga 

asoslanishi va bolalar faolligining boshqa turlari bilan bog‘liq bo‘lishi kerak. 

Hozirgi  paytda  maktabgacha  yoshdagi  bolalarga  nutqni  o‘qitish  muammosini 

ishlab  chiqish  mazkur  metodologik  xolatlardan  kelib  chiqqan  holda  olib 

borilmoqda.  

Maktabgacha  yoshdagi  bolalar  nutqini  rivojlantirish  sohasidagi  psixologik, 

pedagogik tadqiqotlarni tahlil qilish quyidagi xulosalarga kelish imkonini beradi: 

-nutqni  o‘stirish  va  rivojlantirish  –  bolaning  individual  psixik  rivojlanishida 

markaziy o‘rin tutuvchi ijtimoiy-tarixiy tajribani o‘zlashtirishining murakkab, ko‘p 

omilli jarayonidir;  

---

-nutqni  o‘stirish  va  rivojlantirish  –  bu  malakali  pedagogik  rahbarlikni  nazarda 

tutuvchi ijodiy jarayon, lekin u stixiyali jarayon emas; 

-bola  nutqni  o‘stirish  va  rivojlantirish  jarayonini  boshqaruvchi  pedagog  bu 

jarayonning  turli  yosh  bosqichlaridagi  qonuniyatlari,  mexanizmlari,  o‘ziga 

xosliklarini  bilishi,  nutqiy  rivojlantirishning  o‘ziga  xosliklarini  ko‘ra  olishi  va 

bolaning  individualligini  hisobga  olgan  holda,  uning  nutqiga  ta’sir  ko‘rsatishning 

eng samarali yo‘llarini tanlashi lozim.  

2.