Bolalarda predmetlarning o`lchami bilan tanishtirish vazifalari. Ko’rgazmali qurol yasash. Reja

Tayyorlov guruhida narsalarning shakli haqidagi tasavvurlarni shakllantirish
Kattalik. Maktabga tayyorlash go’ruhida o’quv yiliboshida bolalarda buyumlarning uzunligi, kengligi, balandligini aniklash malakasi mustahkamlanadi. Shundan keyin ular shartli o’lchovlar yordamida buyum-larning uzunliklari, kengliklari va balandliklari-ni o’lchash hamda taqqoslashga o’rgatiladi.. Bolalarga eng oldin o’lchashning ma’nosi va ahamiyatini tushuntirish, o’lchash usullarini ko’rsatish, o’lchash-da amal qilish lozim bo’lgan tsoidalarni aytish kerak. Shundan keyin bola har xil ob’ektlarni o’lchash usul-larini amalda egallaydi.Mashg’ulotlarni sochiluvchi jismlarning hajmlarinio’lchashdan boshlash maqsadga muvofiq. Bunday qilishshuning uchun ham maqsadga muvofiqki, sochiluvchi jismlarni o’lchash jarayoni masofalarni o’lchashga nisbatan qiziqarliroqdir. Bundan tashqari, sochiluvchi jismlarhajmini o’lchash suyuqlik hajmini o’lchashga qaragandakam mashaqqatlidir. Birinchi mashg’ulotning ikkinchiqismida bolalarni buyumlarning uzunliklarini o’lchashbilan tanishtirish mumkin.
Bularning hammasi (nimadan boshlash) maktabgachatarbiya yoshidagi bolaning matematikaviy rivojlanishrejasida printsipial emas, ammo mashg’ulot o’tkazishuslubiyati uchun ahamiyatga ega.
Birinchi mashg’ulot. Bolalarning kattaliklarni shartli o’lchov bilan o’lchash haqidagi tasavvurlarinitarkib toptirish. Guruchni o’lchash. Lentaking uzunligini o’lchash.
Birinchi mashg’ulot uchun nima muhim? Bolalargashuni ko’rsatish kerakki, sanash uchun o’lchash mumkin vao’lchash kerak, o’lchamay turib, sanash mumkin emas. Buo’rinda mashg’ulotda har xil kattaliklarni (sochiluvchiva masofali) ko’rsatish kerak. Bolalarni o’lchov hamda«o’lchash» atamasining o’zi bilan, bir xil ma’noli harxil so’zlarni, ya’ni «o’lchashda», «o’lchab bo’lishdi», «o’l-chov» kabi so’zlarni berish orqali tanishtirish kerak. Mashg’ulotni stolda turgan qandaydir buyumlarni(masalan, kubchalarni) sanashdan boshlash mumkin. Bo-lalar kubchalar'ni sanab chiqishadi va natijaviy son-ni aytishadi: hammasi bo’lib 8 ta kubcha. SHundan ke-yin tarbiyachi stolga don (bizning mashg’ulotda guruch)
eolingan kosani qo’yadi. «Bunda qancha guruch borliginiqanday bilish mumkin?» — deb so’raydi tarbiyachi bo-lalarga murojaat qilib. Bolalar «Qancha» savoligajavob berish uchun sanash kerakligiga odatlanib qo-lishgan. SHu sababli bunday deyishadi: «Sanash kerak.»«Qanday sanash kerak?» Ana shu yerda sanash yo’llariizlana boshlanadi. Odatdagi usul bilan guruchni sanabchiqish deyarli mumkin emas: bittadan sanab chiqish uzoqvaqt oladi.Bolalar eng yaxshi hol «tortish kerak», deb javob berishadi. «To’g’ri», ammo bizda tarozi yo’q-ku, — deydi tarbiyachi. Uyda ham har doim tarozi bo’lavermaydi,biz esa shavla pishirishimiz kerak. Buning uchun biznima qilamiz?» Tarbiyachi bitta stakanni olib, unibolalarga ko’rsatadi va so’raydi: «Bunda qancha guruchborligini stakan bilan bilish mumkinmi? Mana ko’r-sataman». Stakanni guruchga to’ldiradi va bolalarninge’tiborini stakanning to’laligiga qaratadi, shundankeyin guruchni bo’sh kosaga soladi va uni stol ustiga qo’yadi. «Bolalar, — deydi tarbiyachi, — biz sanoqdanadashib ketmasligimiz uchun, siz o’z patnislaringizgafishkalarni, men esa kubchalarni qo’yaman.. Kosaga nechtastakan guruch solsak, shuncha kubcha va shuncha fishka qo’ya-miz. SHundan keyin so’raydi:
—Men necha stakan guruch soldim?
—Bir stakan.
—Men stolga nechta kubchani qo’yishim kerak?
—Bitta.
— Sizlar oldingizga nechta fishka qo’yishingiz
kerak?
— Bitta.
Mashg’ulot boshidayoq qilingan bunday aniqlashti-rishdan keyin, tarbiyachi bolalarning kosaga har qaysiag’darilgan stakan guruch uchun bittadan fishka qo’yibborishlarini kuzatib borishi kerak. Bu o’rinda mash-g’ulotdagi asosiy moment — o’lchashni o’rgatish, Bolalare’tiborini chalgitmaslik uchun «Men necha stakan guruchsoldim?» —deb so’rash shart emas, shu bilan birga, sta-kanning, ya’ni o’lchovning bir xilda to’la bo’lishinikuzatib borish kerak. Tarbiyachi bolalar e’tiborini va bajarilayotgan ishlar mazmuni qanday tushunilgakinibunday tekshiradi. Ikkinchi stakan ag’darilib bo’lin-ganidan keyin, tarbiyachi bolalar e’tiborini bu sta-kanda ham oldingi stakanda qancha guruch bo’^sa, shunchaguruch borligiga, shuning uchun fishkani undagi guruchikkinchi kosaga to’kib bo’linganidan keyingiga qo’yili-shi kerakligiga qaratadi. Navbatdagi, ya’ni uchinchistakanga tarbiyachi ataylab, yarmidan oshiribroq guruchsoladi, uni kosaga yaqinlashtiradi, shu vaqggacha stakanlar guruchga to’ldirilib, kosaga to’kilgan edi, bo-lalar o’lchash natijasini belgilash uchun fnshkaga cho’-zilganlarini ko’radi. SHu vaktda tarbiyachi bolalare’tiborini stakanning to’la emasligiga qaratadi, ol-dingi stakanlarning to’laligi qanday bo’lganliginiko’rsatadi,' tusho’ntiradi, bolalarga shu mashg’ulotdabelgilangan o’lchov bo’yicha stakanni guruch bilan to’l-irishni taklif qiladi, shunga amal qilish majburiy-ligini ta’kidlaydi, shundan keyingina bolalarga guruchni to’kish va navbatdagi fishkani qo’yishga ruxsatberiladi. To’rtinchi stakanni to’g’ri to’ldirish, beshinchistakanni iloji boricha uyub to’ldirish kerakki, undagiguruch oldingilaridan ko’proq bo’lsii. SHundan keyinsiz bolalarning qancha to’la bo’lsa, shuncha yaxshi, kambo’lgandagina noto’g’ri, deb hisoblab, yana fishkagavaqtidan oldin intilayotganlarini ko’rasiz. Bolalare’tiborini yana oldingi stakanlarning qatsday bo’lgan-ligiga qaratish, ularda guruch ko’p bo’lganini, ammobundagidan kam bo’lganiga, guruch miqdori bir xil, ya’nibaravardan bo’lgan stakanlarnigina sanash kerakligiga qaratish kerak. Shundan keyin ortiqcha guruchni to’king'va aytganingizdek qiling, so’ngra oldin to’rt Stakanguruch solingan tog’arachaga soling, shundan keyinginabolalar fishkani qo’yishlari kerak. Oxirgi stakannitog’aragacha ag’darayotganda tarbiyachi bolalar e’tiborini, yana stakanning to’laligiga daratadi, oldingi to’-kilgan stakanlardagi guruchlar shunday to’la bo’lganinieslatadi (o’lchash uchun 6—8 stakan guruch olish maqsadgamuvofiq. Ba’zi tarbiyachilar bolalarni 10 gacha sanash bo’yicha ko’proq mashq qildirish maqsadida stakan olishni yaxshi ko’radilar. 6—8 stakan guruch! Olinganda bolalar uzoq o’lchashlar va qayta sanashlar bilan charchab qolmaydilar, biz aytgan momentlarning hammasini ko’rsatishga ulgurish mumkin bo’ladi. SHundan keyin bolalar fishkalarni sanab chiqadilar va bizda qancha guruch bo’lganini aytishadi.
Bu mashg’ulot uchun guruch solingan va solinadigan idishlar shaffof bo’lgani yaxshi, shunda bolalar biridishda guruch kamayib, ikkinchisida ko’payib borayot-ganini ayoniy ko’rib turadilar, ya’ni shunday qilingandabolalar butun o’lchash texnologiyasining guvohi bo’ladi-lar. SHu mashg’ulot uchun ham shaffof stakanlar olishma’quldir.
Endi, hamma guruch.o’lchanib, bolalar hamma stakan- lar sonini aytganlaridan keyin, tarbiyachi istalgannatijaga bolalar qanday usul bilan erishganlariniaytishi kerak. SHu sababli tarbiyachi: «Bolalar bizsizlar bilai nimalar qildik» — deb so’raydi.
——Biz sanadik.
—To’g’ri. Sanash uchun esa biz nimalar qildik?
— Biz stakanlarga guruch soldik va uni to’kdik.
—Biz sizlar bilan guruchni o’lchadik. Biz o’lchadikva tog’arachamizda qancha guruch borligini bildik.
Endi guruch faqat stakanlar bilan o’lchanmasliginibolalarda don (yorma) faqat stakanlarda o’lyaanadi,._ degan noto’g’ri tasavvur shakllanib krlmaslygi uchun] ko’rsatish payti keldi. Bolalarga piyolani ko’rsating va«Guruchni piyola bilan o’lchash mumkinmi?» — deb so’rang.Bolalar javoblariga bog’liqmas holda o’lchash mumkin-ligini ko’rsating, buning uchun tog’arachadagi guruchdanikkita piyolani to’ldirib, ikkinchi tog’arachaga ag’daring.
Endi taqsimchani ko’rsating.
— Taqsimcha bilan guruch o’lchash mumkinmi?
Odatda, bu savol bolalarda negadir anglashilmovchilik tug’diradi. Ularga taqsimcha bilan o’lchab bo’lmas-dek ko’rinadi, albatta. Taqsimcha bilan xam guruchnio’lchash mumkinligini ko’rsating,. ammo biz bu noqulaybo’lgani uchun taqsimchadan o’lchov sifatida deyarli ^foy-dalanmaymiz. SHundan keyin qoshiqni (osh yoki choy qoshiqni, yoki ikkalasini ham ko’rsatish mumkin) ko’rsatib,
undan guruchni o’lchashda o’lchov sifatida foydalanishmumkinligini namoyish qilish orqali bolalarga yuqo-ridagi savollarning o’zini berish kerak, Bunda ko’pmiqdordagi guruchni o’lchashda krshiqdan o’lchov sifati-da foydalanish noqulay ekanini ko’rsatish, tushunti-rish kerak.SHunday kilib, biz birinchi galda bolalarni guruch-ni har xil shartli o’lchovlar yordamida o’lchash bilan
tanishtirdik. Bolalar nima qilganliklarini so’zlarbilan «o’lchashda», «o’lchab chiqishdi» deyilishini bilish-di. Endi bu buyumlarning hammasi (guruch, stakan, piyo-la, taqsimcha, qoshiq) stolda qolsin, siz esa bolalargachiroyli uzun lentani ko’rsating va ulardan «Bu len-taning uzunligi qanday ekanini bilish uchun nima qi-lish kerak?», «Buni aniklash uchun nima qilish, nimanisanash kerak?» — deb so’rang. Stolda turgan buyumlar va hozirgina bajarilganish bolalarga to’g’ri javobni aytib beradi. Odatda,ular bunday deyishadi: «Ulchab chikish kerak», «Qandayqilib?»—deb so’raydi tarbiyachi va stolda turgan bu-yumlarni ko’rsatadi. «Stakan bilan o’lchash mumkinmi?».
«Yo’q» — deb javob berishadi bolalar. «Bu bilan-chi?» — deydi tarbiyachi va lentaiing bir kismiga ma-salan, sakkizdan bir qismiga teng kartondan qilinganingichka tasmachani ko’rsatadi. (Tarbiyachi guruchni ham, lentani ham o’lchashda qanday kattalikni o’lcham qilibolishni oldindan bolalar ishtirokisiz, belgilab qo’yadi, bunda u o’lcham o’lchanayotgan narsada aniq bir butun sonmarta bo’lishi kerakligini hisobga oladi.)
SHundan keyin lentaning uzunligi bo’yicha doskagaGorizontal mahkamlab qo’yish maqsadga muvofiq. So’ng-ra biz guruch bilan qilgan operatsiyani takrorlash ke-rak, ya’ni bolalarga o’lchovni butunicha qo’yish, bundao’lchash natijasini fishka bilan belgilash kerak eka-nini tushuntirish kerak (bu haqda bolalarga tushunar-li so’zlarda, masalan, guruch bilan yuqorida tavsif-langandek gapirish kerak). Karton tasmacha uchinchi mar-ta qo’yilganda doskaga bo’r bilan o’lchov tamom bo’lganjoyni emas, balki undan beriroqni, ya’ni taxminan o’l-chovning yarmida chiziq bilan belgilab qo’yib, bungabolalarning e’tiborini tortish kerak, vaqtidan oldinfishka, qo’ymoqchi bo’lgan shoshtsaloqlarni to’xtatish ke-
rak. SHundan keyin to’g’ri bajarish kerak. SHuningdek,o’sha lentani navbatdagi o’lchashlardan birida o’lchovdanancha katta bo’lakni belgilash kerak, bunda yana bola-lar e’tiborini shunga qaratish, va shundan keyin qan-day qilib to’g’ri bajarishni bolalar bilan aniqlabolish kerak. Natijada bolalarning stollarida biz-ning o’lchov. lenta uzunligiga necha marta butun joy-lashgan bo’lsa, shuncha fishka (sizning stolingizda esashuncha kubcha) yotadi. SHundan keyin bolalar bilan len-taning uzunligini topish uchun nima qilganliklarinianiqlashtirish kerak. Biz o’lchadik va bu lenta uzun-
ligida mana bunday karton tasmachalardan shuncha bor.Bolalarga boshqa o’lchovlarni ham ko’rsating: qog’oz tas-ma, faner-tasmasi, qalam, o’lchanayotgan lentadan anchaqisqa lentacha. Bu buyumlar bilan lentani qanday o’l-chashni ko’rsating.
SHundan keyin o’z stolingiz chetiga (yaxshi ko’rinibturadiga.n qilib) bolalar bilan bugun o’lchagan buyum-laringizning hammasini qo’ying. Qo’lingizga stakan vakarton tasmachani oling. Bu buyumlar o’xshashmi, debbolalardan so’rang. Bolalar uLarga qarab, «yo’q» de-yishlari mumkin, bu tushunarli. — «SHunday bo’lsa ham,.— deydi tarbiyachi, — bu o’xshashmas buyumlar nimasibilandir o’xshash. Nimasi bilan?» Agar bolalar ja-vob berishmasa, uzingiz javob bering: «Biz ular bilano’lchadik. Biz piyola bilan ham, qalam bilan ham, karton tasmacha Bilan xam ulchadik. Ulchadik. Ulchab chikdik» Gapirganda suzning ildizi –ulchashni ovoz Bilan ajrating. SHundan keyin bolalarga ayting: «Agar men stakan xakida xam , piyola xakida xam, bular ulchovlar desam, tugri buladimi, siz nima deysiz? Tugri bularning xammasi ulchov, biz guruchni piyola, taksimcha, stakan koshik Bilan ulchadik. Biz lentani karton tasma, kogoz tasmasi, faner tasmasi Bilan ulchadik».
Birinchi mashgulotda bolalarga berilishi kerak bulgan asosiy masalalar anna shulardan ibroat. Ularning mustakil roli chegaralangan buladi.
SHunday xollar xam buladiki donni yoki suvni ulchash bolalarda kiyinchiliklar vujudga keltirishi mumkin. Stakan Bilan ulchanib boshka idishga solingan guruchni bolalar guruch uyumi deb tasavvur kilishadi. SHuning uchun ular «Bunda necha stakan guruch bor?» degan savolga javob berishdan kiynalishadi.
Birinchi mashgulotning Ushbu variantini taklif kilish mumkin. Tarbiyachi togorachadagi guruchni stakanlarga soladi. Natijada bolalar oldida guruch Bilan tuldirilgan va bushab kolgan togoracha Bilan bir katorda stakan paydo buladi.
Bu xolda ulchash natijalarini fishka Bilan belgilamaslik kerak, chunki bu xolda sanokdan adashib ketish kiyin, bolalar tugridan tugri guruchli stakanlarni sanaydilar. Bu xil ulchash kursatilganidan keyin biz yukorida aytganimizdek, shartli ulchov-bitta stakan Bilan bulmasligi kerak. Yana bita eslatma bolalar ulchovning kanday Tula bulishini kurishlari va mashgulotda adashib kolmasliklari uchun (bunda guruchni oltita stakanga solib emas, balki bita stakanga solib ulchash nazarda tutuilmokda) tarbiyachi ikkita stakan oladi. Guruch Bilan tuldirilgan bita stakan etalon uchunolinadi va butun ulchash davomida stolda turadi.
Biz ulchashga oid birinchi mashgulot xakida gapirib, dasturning mikdor va sanok, shakl, fazo va vakt bulimlariga oid masalalarga tuxtalmadik. Bu dastur masalalarining bittasi yoki bir nechtasi mazkur mashgulot mazmuniga kiradimi? Ulchashga bagishlangan birinchi yoki ikkinchi mashgulotga dasturning boshka masalalarini kiritmaslikni maslaxat beramiz. Bolalarning e’tiborlarini tevarak atrofning mikdoriy tomonini bilishning Yangi usulini – ulchashni urganishga karating.
Vaxolanki, bu urinda mashgulotning tuzilishi xakida bu jarayonning mufassalligiga berilmagan xolda yani biz bita mashgulotga oladigan dastur masalalarining mikdori xakida , xar bir mashgulotga uyinni kiritish majburiy yoki majburiy emasligi xakida tuxtalmay turib suzlash urinli. Gap boshka yokda yani xar bir matematik mashgulot shunday tuzilishi kerakki unda pedagog stoli yonida ishlash, topshirikni tushuntirish, tarbiyachining kursatishlari Bilan bir katorda albatta bolalarning mustakil ishlashi uz stolida tarkatma materiallar Bilan ishlashi xakida bormokda. Bu ikki kismning (yani tarbiyachining tushuntirishi va bolalarning mustakil ishlashi) solishtirma salmogi xar darsda xar xil buladi. CHunonchi yukorida tavsiflangan ulchashga doir birinchi mashgulotda asosan tarbiyachi ishladi, bolalar uning ulchash natijalarini fishkalar Bilan kayd kilib bordilar. Bu xoll uzini okladi. Ikkinchi mashgulotda biz eslatib utgan kismlarning solishtirma salmogi keskin uzgaradi. Endi asosan bolalar uz stollarida utirgan xolda ulchashlarni bajarib ishlaydilar. Tarbiyachi ularning ishlarini nazorat kilib Suz Bilan kursatish Bilan yordam beradi.
Ikkinchi mashgulot. Navbatdagi (uchinchi, turtinchi ) mashgulotlarni tavsiflashda bunday mufassal tuxtalmaymiz. Ikkinchi mashgulot esa bolalarda ulchash malakalarini tarkib toptirish uchun printsipial jixatdan muxim.
Bolalarning stolda xar kaysi bola uchun yogoch idish (unda don buladi), taksimcha Osh koshik, chu pyoki fishkalar nabori kuyilgan buladi. Tarbiyachi stakanlarga oldindan besh Osh koshikdan don solib kuyadi. Ammo bu xakda bolalarga indamaydi. Tarbiyachining stolida xam usha buyumlar turadi. Mashgulot togorachadagi, kogoz xaltachadagi don mikdorini kanday oydinlashtirishdan boshlanadi. Bolalar ulchash xakida ulchov xakida eslaydilar. Tarbiyachi bir koshik donni kanday tulalikda olishni kursatadi. SHu maksadda uz idishidan ikki Osh koshik don olinadi va chutning ikkita toshi surib kuyiladi. Bolalar xam mustakil o’lchayotganlarida har bir qoshiq olinib,to’kilganidan keyin cho’tning bitta toshini surib qo’yishlari;kerak bo’ladi. Tushuntirib va ko’rsatib bo’linganidan
keyin bolalar ishlashga kirishmoqlari mumkin. Tar-biyachi bolalarning ishlarini kuzatib turadi, ammo harbir bolaga qrshiqni qanday to’ldirishni ko’rsatmaydi.U so’z bilangina eslatib turadi, ya’ni og’zaki eslatibturadi: «Esingizdami, men sizga qoshiqqa qancha donsolishni ko’rsatgan edim, yana esingizdami, hamma qoshiqlarni bir xil to’ldirishkerakligini aytgan edim».
Bolalar dastlab xato qiladilar, yanglishadilar.Ulchash jarayoni ularni o’ziga jalb qiladi, shu sababliular o’lchash mazmo’niga kiradigan hamma komponentgaham alohida e’tibor bermaydilar. Odatda ular kr-shiqqa qancha guruch olinganidan qat’i nazar, qoshiqdaqo’l bilan bajarilgan harakatlar miqdorini sanaydi-lar. Birinchi mashg’ulot uchun bu qayg’uli hol emas, chun-
ki bu hol tarbiyachiga mashg’ulot natijalarini qarayot-ganda, ya’ni to’g’ri o’lchashning afzalligi eng ayoniy bo’l-gan paytda bolalarning xatolariga e’tibor berishimkonini beradi. Keyingi hamma mashg’ulotlar davomi-da o’lchovnyng to’la bo’lishini kuzatib borish kerak.Bolalarning birinchi o’lchashlarida xato qilishlariturgan ran bo’lgan holda qiyin ahvoldan qanday chiqishkerak? Bu xatolarga nisbatan qanday munosabatda bo’-lish kerak? Biz o’tkazgan mashg’ulotlardan misol kel-
tiramiz.
Donni qanda-y o’lchash tushuntirilganidan keyin, bo- lalar ishlashga kirishadilar. Idishlardagi donni taq-simchaga to’kishadi, har gal natijani cho’tda belgilabborishadi. Mashg’ulot davomida o’lchovning to’la bo’lishikerakligiii bolalarga eslatib turdik, ammo hozirchaeslatish ish boshlash uchun yo’llanma emas edi, shungako’ra bolalar cho’t donalarini surishardi. Natijada
Anvarda 5 donagina surildi, Samadda hatto 26 ta soq-qa, bo’ldi, boshqalarda ham anchagina soqqa surildi.Biz Anvardan stakanida qancha don borligini so’radik,ammo u topgan natija boshqalarnikidan shunchalik kamekanidan juda siqilib, javobni eshittirib aytishnixohlamadi va tarbiyachining o’zigagina aytish uchun ja-vob so’radi. Boshqa bolalarning o’lchash natijalarini
oydinlashtirdik: kimda 7, kimda 1.3, kimda 26 chiqqa-nini so’radik. «Endi esa, — dedi tarbiyachi, — men siz-larga sirni ®chib beraman: har qaysi idishda besh qr-shiqdangina don bor edi. Bittagina aniq javob bun-day bo’lishi mumkin: «Mening stakanimda 5 qoshiq donbor».
Anvar o’rnidan turib, baland tovush bilan aytdi:
«Men to’g’ri topdim, mening bokalimda 5 qrshiq don bor.Men buni o’lchab bildim. Men qoshiqqa siz ko’rsatgan-dek, miqdorda don soldim».
Endi, nega shunchali har xil javob chiqqanini bola-larning o’zlari qanchalik tushunganliklarini aniqlashmuhim edi. SHu tufayli tarbiyachi bolalarga tegishlisavollarni berdi. Mana ularning javoblari.Lola. Saidda shuncha ko’p chiqishining sababi, u qoshiqlarni to’ldirmay olabergan va cho’tda, qoshiqlarnidonga to’la, deb hisoblab, donalarni surabergan. Bu-ning ustiga u poldagi guruchlarni ham terib olgan vataqsimchaga solgan, buni to’la qoshiq, deb hisoblabdonalarni surabergan.
Gulnora. Menda 7 qoshiq bo’ldi, chunki men qoshiqnijuda to’ldirib olishga qo’rqdim va menga siz qanchaolgan bo’lsangiz shuncha olgandek bo’lib tuyuldi, aslidaesa men kamroq olgan ekanman, shu sababli mendaolingan guruch miqdori 5 emas, ozgina ko’p — 7 qoshiqbo’ldi.
SHunday qilib, ko’rib turibmizki, bolalar faqato’rtoqlarining ishlarinigina emas, balki o’zlari ba-jargan ishlarini ham tahlil qila olishar, sabab bog’-lanishlarini topa olar ekanlar.
Tarbiyachi mashg’ulot oxirida bolalar e’tiborini yanao’z stoliga qaratadi. Stolda suv solingan grafin tu-ribdi. Suv sezilib turishi uchun unga ozgina rang be-rish maqsadga muvofiq. Grafin bilan stakan ham tu-radi. Tarbiyachi bolalarga suvni qanday o’lchashni ko’r-satadi, tushuntiradi. Bu ish bajarilish texnikasigako’ra, sochiluvchi jismlarni o’lchashni eslatadi, shu sa-babli tarbiyachining o’zi ko’p emas, ikki stakan o’lchaydi,bolalar o’z stollariga tegishli miqdorda fishka qo’ya-dilar. Tarbiyachi krlgan suvni o’lchash uchun bir qanchabolani bittadan (yoki ikkitadan) chaqiradi, qolganbolalar o’z stollariga fishkalar qo’yish bilan o’lchashnatijalarini belgilaydilar.
SHu bilan ikkinchi mashg’ulot tamomlanishi mumkin.Nechta stakan olindi va aynan nechta yog’och .idish olindi?Stakanlar yog’och bo’lishi shart emas plastmassa bo’lsahyam bo’laveradi, ammo shaffof bo’lmasligi kerak. SHisha stakan to’g’ri kelmaydi, chunki bolalar moddalar -mik_-dorining bir xil sathda ekanligini ko’radilar va o’l-chashni o’z qo’shnilarining «javobiga to’g’rilash»ga ha-
rakat qiladilar, aslida esa, hammadan don satxi birxil ekanini oldindan ko’rmasdan, har qaysi bola o’zio’lchashni o’rganishi muhimdir. Nega stakanlar olinadi? Baland idishdan bolalar guruchni qoshiqqa oson ola-dilar, uncha sermehnat emas, bolalar e’tiborini o’l-chashning barcha shartlarini bajargavdagina jarayon-ning o’zida to’playdilar, ortiqcha qiyinchiliklarga uch-ramaydilar.
Bolalarning ko’nikmalari mustahkamlanib, avto- matlashgandan keyin suyuq yoki sochiluvchi moddalarnio’lchash mashg’ulotlarga kiritiladi, ana o’shanda yasen
idishlar yordamida o’lchashlarni ham qarash mumkin bo’-ladiMashg’ulotlarda suyuqliklarni.' yoki sochiluvchi mod-dalarni o’lchashlarda bolalar e’tiborini shunga tortishkerakki, o’lchashning boshida suyuqlik yoki don ko’pligidastakan yoki qoshyq (umuman, biz nima bilan o’lchamoqchibo’lsak, o’sha) ixtiyorsiz to’la bo’lishiga, o’lchashning oxi-rida esa, stakan yoki qoshiqni to’ldirish ancha mushkul
bo’ladi, shu sababli ular yetarlicha bo’lmasliklarigaqaratish kerak. Bolalar bu qiyinchilikni eslarida tu-tishlari va o’z ishlarida bir tekislikni, o’lchashningboshida ham, oxirida ham o’lchovlarning bir xilda to’labo’lishlariga amal qilgan holda, saqlashlari muhimdir.Bolalarni o’lchashga o’rgatishga ketma-ket 7—9 mashg’u-lotni ajratish kerak. Щundan keyin mashg’ulotga das-
turning boshqa masalalari davriy ravishda kiritibturiladi.Bolalarni yana nimaga o’rgatish kerak? Ularni bu-yumlarning uzunligi va kengligini o’lchashga o’rgatishkerak. Bunda ushbular o’lchanadigan buyumlar bo’lishimumkin: har xil shakldagi va har.xil rangdagi qog’ozvaraqlari; bolalar va kattalar uchun stollar (bundabolalar stolni o’lchaganda nafaqat uning uzunligi vakengligini, balki balandligini ham o’lchaydilar)'; bu-lar har xil uzunlikdagi lenta va arg’amchilar bo’lishimumkin va.h.k.Har bir predmetning uzunligi va kengligi bir o’l-chovning o’zi bilan o’lchanishi muhimdir,'. shunday bo’l-ganda bolalar o’lchash natijasida predmetning'uzuNl'igykengligidan qancha ortiq ekanini ayta oladilar. Buma’lum ot ni aniqlashda ularga fishkalar ham yorDamberadi.
Qog’oz varag’i uzunligini shartli o’lchov yordamidao’lchashda bolalar, masalan, ko’k doirachalarni, varaq-
ning kengligini o’lchaganda qizil doirachalarni qo’ya-dilar. SHundan keyin ko’k doirachalarni ham, qizildoirachalarni ham sanashadi, qaysi doirachalar ko’pli-gini aniqlashadi va tarbiyachining ushbu savoliga javobberishadi: «Nima uzun va qancha uzun?»Bolalar' o’lchashni yetarli darajada egallab olgun-laricha va sanoqda yanglishmaydigan bo’lgunlariga qa-dar o’lchash natijalar'ini belgilovchi fishkalar ishla-tila beriladi.
Buyumlarning uzunliklari va kengliklarini o’lchash- ni to’g’ri to’rtburchak shaklidagi qog’oz varag’idan bosh-lash qulay. Bunda tarbiyachi oldindan kenglik va uzun-likni qoldiqsiz,. aniq son marta joylashadigan o’l-chovni (masalan, karton tasmachani) tanlab qo’yadi. «Qol-diq» qoladigan o’lchashdan ham qo’rqmaslik kerak, bushunday o’lchashni, masalan, o’lchov.4 marta to’la joyla-
shadi va yana ozgina o’lchanmagan joy qoladi. Bolalarbunday holda qancha qolganini qo’llarida yoki o’lchovyordamida ko’rsatishlari kerak. Ammo bu xil o’lchashlar-ni bajarishga shoshilmaslik kerak.
Bolalarni buyumlarning uzunlik va kengliklarinixdr xil kattalikdagi o’lchovlar bilan o’lchash bo’yichaI mashq qildirish kerak. Bolalar qog’oz varag’i uzun-ligi va kengligini karton tasmacha bilan o’lchab bo’l-ganlaridan keyin va o’lchov necha marta to’la joylash-ganini aniqlab olganlaridan keyin, tarbiyachi bola-larga shartli o’lchov sifatida oldingisidan ancha kattatasmani taklif qilishi kerak. Bolalar o’sha qog’ozvarag’ini o’lchaydilar, o’lchash natijasida mutlaqr bosh-qa, oldingilaridan ancha kichik sonlar hosil bo’ladi.Nega? Ulchanayotgan kattalik o’zgarmagani holda son-larning o’lchov kattaligiga bog’liqligiga, bu qonuniyat-ga bolalar e’tiborini oddiygina qaratish emas, bal-
ki shunday tushuntirish muhimki, bu qonuniyatlar ularuchun tushunarli bo’lsin. B u bolalarni sistematik ra-vishda mustaqil mashq qilishlari natijasida tushu-narli bo’ladi. Bolalar har xil kattalikdagi o’lchovlarbilan nafaqat qog’ozvarag’i, stollar va boshqa narsalar-ni o’lchashlari, balki, suvni, donlarni o’lchashdari va harqanday holda ham varag’lar o’sha-o’sha, don miqdori o’zgarmay qolganiga, ammo bir holda o’lchov masalan, besh martajoylashganiga, boshqa bir holda o’n marta joylashga-niga, uchinchi holda esa hammasi bo’lib ikki marta joy-lashganiga va ularning hammasi o’lchovlar har xil bo’l-ganligi sabab ekaniga, o’lchov qancha katta bo’lsa, shunchamarta kam sonda joylashganiga, va aksincha, o’lchov kri-cha kichik bo’lsa, shuncha marta kup son qadar joylash-ganiga ishonch hosil qilishlari kerak. Yana- shuni hamnameyish qilish muhimki, idishdagi suyuqlikning ba-
landligiga qarab, uning hajmi haqida fikr yuritishmumkin emas. Bizga suv ko’pdek ko’ringanda ham, kam-dek ko’ringanda ham, haqiqiy holni bilib olish uchunhar doim bir xil o’lchov bilan o’lchash kerak. Buni bo-lalarga konkret (aniq) misollarda ko’rsating: tar-biyachining stolida ikkita yarim litrli bankada sutturibdi. Bolalar sutlarni qarab, bankalar ham birxil, ulardagi sut ham teng ekaniga ishonch hosil qila-dilar. SHundan keyin tarbiyachi bir bankadagi sutnibaland va ingichka shishaga quyadi, ikkinchi bankadagisutni esa keng kostryulkaga quyadi.Ikkala idishdagi sut miqdori teng bo’lishiga qa-ramay, suyuqlik sathi tez o’zgardi.SHunday qilib, bolalarni shartli o’lchov yordamida
don va suyuqlik hajmini, buyumlarning uzunlik vakengliklarnni o’lchashga o’rgatdik. Bu mashqlarning ham-masini bajarish natijasida bolalar u yoki bu buyum-ning uzunligi qanday ekanini ko’z bilan chamalabaniqlab olishni o’rganishadi. Bu haqiqatda ham, shun-day ekaniga ishonch xrsil qilish uchun, tarbiyachi mash-g’ulotlarning birida bolalarga lenta va qog’oz polos-kani ko’rsatadi hamda bu qog’oz poloska lenta uz'unli-giga necha marta joylashishini ko’z bilan aniqlashnitaklif qiladi. Bolalar u yoki bu sonni ko’rsatishadi.SHundan keyin tarbiyachi lentani o’lchaydi, bolalar esaxatO qilganliklari yoki qilmaganliklarini ko’rishadi.Agar mashqlar yetarli bo’lgan bo’lsa, xatolar sodir bo’l-
maydi. Bolalarga buyumlarning o’zini har xil katta-likdagi o’lchovlar bilan ko’zda chamalab o’lchashni mashqqildirish ma’qul, bunda har gal xuddi shu o’lchovniko’z bilan chamalashni haqiqiy o’lchash bilan tekshiribturilishi kerak,
Taxminan yettinchi mashg’ulotdan boshlab, buyumlarniteng qismlarga qanday bo’lishni o’lchashdan foydalanib, bolalarga o’rgatish kerak. Uch, besh, yettita teng qismga qanday bo’lish kerak?
Juda oson. Bolalarga shartli. o’lchov bilan o’lchashnio’rgatishda o’lchov buyumga (xususiy holda qog’oz vara-g’iga) uch marta ham, besh marta ham, yetti marta hamjoylashish hollari bo’ldi, albatta. Bolalar varaq-ning uzunligi bo’yicha o’lchovni qo’yib borar ekanlar,. har gal o’lchov tugagan joyga qalam bilan nuqta qo’yadi-lar, so’ngra shu nuqtadan o’lchovni yana qo’yadilar va h.k`Biz qog’oz varag’ini buklab, shu bukilgan chiziq bo’-yicha qirqib, uch, besh yoki yetti shuningdek, ikki, to’rt^olti, sakkiz va h.k. qismga ega bo’lamiz.
Har xil qismlarning kattaliklarini taqqoslashmuhim. Bolalar ushbu savollarga qiziq-qiziq javob-
lar berishadi: «Sen nima deysan, yettidan bir qismkattami yoki uchdan bir qismmi?». Ko’pincha bunday ja-vob berishadi: «Albatta, yettidan bir katta». Biz bo-lalarga ko’rsatadigan va bolalarning o’zlari krg’oz va-raqlarini (bunda hamma varaqlar teng) uchta, beshtava yettita teng qismga bo’lishga oid mashg’ulotda biz bo-lalardan uchdan birni va yettidan birni ko’rsatishni,qaysi varaq katta ekanini taqqoslab aytishni so’ray-miz. Bunda farq anchagina bo’lsa ham, bolalar bundaxato qilmaydilar, ular uchdan bir yettidan birdavkatta ekanini to’g’ri aniqlaydilar.Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning olgan bi-limlari o’yinlarda va o’yin-mashqlarda puxtalanadi^Masalan, «Qo’g’irchoqni kiyintir» >gyinida ularga qo’-g’irchoqning balandligini o’lchash va rangli qog’ozdavunga moe uzunlikda ko’ylak bichish taklif qilinadi.Bolalarga kitoblarni yamash uchun tayyorlash topshiri-g’ini berish mumkin. Ular qog’oz varag’i o’lchovini oli-shadi. Bola varaqni o’lchaydi va qancha zagotovka tay-yorlash mumkinligini aytadi, shundan keyin ularniqirqadi.
Uzini o’zi tekshirish uchun savollar
1.«Kattalik» tushunchasining mazmuni.
2.Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning kattalik haqida-gi tushunchalar (uzunlik, massa, yuz, hajm) ni idrok kilish xusu-siyatlari.
3.Buyumlarning o’lchamlari haqidagi tasavvurlarning xususi-yatlari: uch o’lchovli differentsiatsiyalash, buyumlarning o’lchovlaribo’yicha, tranzitivlik (to’ppa-to’g’ri) munosabatlarini o’rnatish.
4.Bolalarning uzunlik va xajmni o’lchash usullari va o’lchov- lar haqidagi bilimlarining o’ziga xosligi.
5. Bolalar o’lchash harakatlarining xususiyatlari.
6.Har xil yoshdagi guruh bolalarini buyumlarning . o’lchamiva kattalik bilan tanishtirish masalasi.
7.Maktabgacha tarbiya yoshidagi har xil yoshdagi guruhlardabuyumlarning o’lchami bilan tanishtirish (mashg’ulotlardan qismlar«o’rsatish).
8.Bolalarni kattalikni o’lchashga o’rgatish.
9.Har xil yoshdagi guruhlarda bolalarni buyumlarning o’lcham-lari bilan tanishtirish uchun didaktik o’yinlardan foydalanish.
10. Bolalar bog’chasida mashg’ulotlar o’tkazish uchun materialtanlashga qo’yiladigan talablar