Bolalarda nutqning rivojlanishi

Hissiyot shakllari
His-tuyg‘ular ko‘pincha kishining xulq-atvoriga alohida bir hissiy ohang bag‘ishlaydi, ma’lum darajada davom etadigan, ancha mustahkam kechinmalarni vujudga keltiradi. Ba’zan his-tuyg‘ular birdaniga paydo bo‘lib, shiddatli va nisbatan tez o‘tadi. Ana shu uzoq davom etadigan yoki qizqa muddatli kechinmalar hissiy holatlar deb ataladi. Ular jumlasiga hissiy ton, (stenik va astenik holatlar),
kayfiyatlar, affektlar, ehtiroslar, stressli holatlar kiradi. Hissiy ton (yunon. tonus – zo‘riqish, urg‘u berish) psixik jarayonning o‘ziga xos sifat jihati tarzida vujudga keladi. Hissiyot bu o‘rinda bilishga intilayotgan, o‘zgartirayotgan, egallayotgan
shaxsda ma’lum munosabatni namoyon qiluvchi narsalar, hodisa va harakatlarning alohida xossasi, xislati hamda xususiyati ma’nosida gavdalanadi. Masalan, yoqimli muloqotdosh, kulgili hangoma, badbo‘y hid, behayo kino va h.k.. Emotsiyalar hissiy kechinmalarning o‘ziga xos shakllaridan biridir. Emotsiya u yoki bu hissiyotning insonda bevosita kechishi jarayonidan iborat. Masalan, shaxs tomonidan musiqani sevish emotsiyani vujudga keltirmaydi, balki buning uchun
musiqani eshitish, ijrochi mahoratiga tahsin aytish, undan huzurlanish kabilar salbiy va ijobiy emotsiyalar deyiladi. Qo‘rqish, dahshat hissiy kechinma sifatida obyektlarga shaxsning munosabatini aks ettirib turlicha shaklda namoyon bo‘lishi mumkin; odam dahshatdan qochadi, qo‘rquvdan serrayib qoladi, o‘zini idora qilolmay har tomonga uradi, hatto o‘zini xavf-xatarga tashlashi ham mumkin. Ko‘pincha emotsiyalar o‘zining ta’sirchanligi bilan bir-biridan farq qilishiga qaramay, bunday hissiy holatlar stenik (yunon. sthenos – kuch xususiyati) deyiladi.
Bunday emotsiyalar dadil harakatlarga, ijobiy izlanishlarga kuch bag‘ishlaydi. Xursandchilikdan parvoz qilish, kimlargadir yordamga shoshilish, faollik uning asosiy sifati bo‘lib qoladi.


YANGI MAVZU BAYONI.
Bog‘cha yoshidagi bolalarda xayol bir xilda rivojlanmaydi. Agar kichik yoshdagi bog‘cha bolalarida asosan tiklovchi xayol o‘sgan bo‘lsa, o‘rta va katta yoshdagi bog‘cha bolalarida xayolning ijodiy turi ham o‘sa boshlagan bo‘ladi. Bolaning bog‘cha yoshida harakat doirasining kengayishi, bilimlarining ortishi, turli xil yangi ehtiyoj va qiziqishlarning paydo bo‘lishi unda xayol jarayoni birmuncha tez sur’at bilan rivojlanishiga olib keladi. Shuning uchun bog‘cha yoshidagi
bolalarning xayol qilish qobiliyatlari bog‘chagacha tarbiya yoshidagi bolalar xayolidan har tomonlama ustun turadi. Bog‘cha yoshidagi bolalarning xayoli asosan ixtiyorsiz va tiklovchi xayol bo‘lib, ularning turli-tuman faoliyatlarida o‘sib boradi.Biroq shu narsa diqqatga sazovorki, agar bog‘cha yoshidagi bolalarda
xayol qilish qobiliyati bo‘lmaganda edi, ularning o‘yinlari ham xilma-xil bo‘lmas edi. Demak, bolalarning xayol qilish qobiliyatlari ularni turli xil o‘yinlar o‘ynashga undasa, o‘z navbatida o‘yin ularning xayolini o‘stiradi. Bog‘cha yoshidagi bolalarning xayoli mashg‘ulotlarda ham o‘sib boradi. Masalan, bolalar loy o‘ynashni, ya’ni loydan turli narsalar yasashni (shu jumladan, plastilindan ham), qumdan turli narsalar qurishni, rasm chizishni yaxshi ko‘radilar. Bu mashg‘ulotlar, ayniqsa, rasm chizish mashg‘uloti bolalar xayolini o‘stirishga juda katta ta’sir ko‘rsatadi. Kichik yoshdagi bog‘cha bolalarida hali ijodiy xayolning yo‘qligi ularning rasm chizishlarida yaqqol ko‘rinadi. Masalan, kichik yoshdagi bog‘cha
bolalarining chizgan rasmlari hamma vaqt ro‘zg‘or mavzularidan nariga o‘tmaydi. Chunki, bu yoshdagi bolalar har kuni ko‘rib turadigan narsalari haqidagina xayol qila oladilar. O‘rta va, xususan, katta guruh bolalarining rasm chizishlarida
ijodiy xayolning yuzaga kela boshlagani aniq ko‘rinadi. Ular rasm chizishda faqatgina uy-ro‘zg‘or mavzulari bilan cheklanib qolmay, uzoq o‘tmish va kelajakdagi narsalarga oid rasmlar ham chizadilar. Bu yoshdagi bolalar o‘z o‘yinlarida va chizgan chizmalarida katta odamlarning turli-tuman faoliyatlarini mustaqil tasvirlashga intiladilar. Bunday paytda ular faqat xayoliy tasavvur etish yoki taqlid qilish bilan cheklanib qolmay, balki o‘zlari ijodiy ravishda yangiliklar ham qo‘shib boradilar. Masalan, ular mazmunli o‘yin o‘ynaganlarida yangi-yangi rollarni o‘ylab chiqaradilar «poyezd» yoki «vokzal» o‘yinida poyezdda yoki vokzalda xizmat qiluvchi kishilardan tashqari yo‘lovchilarni vokzalga olib keluvchi transport, ya’ni taksi haydovchi rollarini qo‘shadilar. Katta yoshdagi bog‘cha bolalari o‘zlarining rasmlarida xayoliy obrazlarni (hatto orzularini) aks ettiradilar. Shuning uchun ular ko‘pincha erkin temada; o‘zlarini qiziqtirgan va ayni chog‘dagi ehtiyojlari bilan bog‘liq bo‘lgan narsalar haqida rasm chizadilar. Ana shunday erkin temada rasm chizish jarayonida bolalarning ijodiy xayol qilish qobiliyatlari o‘sib boradi. Bog‘cha yoshidagi bolalar xayolining rivojlanishiga turli xil hikoya va ertaklar ham ta’sir ko‘rsatadi. Xalq turli qiziqarli, ibratli va ta’limiy
ertaklar ijod etishda bog‘cha yoshidagi bolalarni ham unutmagan. O‘zbek xalqining og‘zaki adabiyotida yosh bolalarga tushunarli, sodda til bilan yaratilgan ertaklar mavjud. Bulardan tashqari, rus va boshqa xalqlarning tilidan o‘zbek tiliga tarjima qilingan ertaklar ham ko‘pdir. Bog‘cha yoshidagi bolalar uchun yaratilgan
ertaklarning ko‘pi antropomorfizm xarakteriga egadir. Buning ma’nosi shuki, ertaklarning qahramonlari odamlarga o‘xshab «gapiradigan» hayvonlardan iboratdir. Bolalar bunday ertaklarni juda yoqtiradilar va har doim maroq bilan tinglaydilar. Bog‘cha yoshidagi bolalar hayvonlar haqidagi turli ertaklarni
eshitganlarida ularda shu ertaklardagi obrazlarga nisbatan ma’lum munosabat yuzaga keladi. Masalan, doim yovuzlik qiladigan bo‘ri obrazini, haddan tashqari ayyor tulki obrazlarini bolalar sevmaydilar. Ularga qo‘rqoq quyon, xo‘roz, g‘oz, echki, beozor hayvonlarning obrazlari yoqadi. Turli ertaklar bolalarning
xayollariga to‘g‘ridan to‘g‘ri ta’sir etadi. Ular o‘z xayol kuchlarini ishga solib, eshitayotgan yoki eshitgan ertaklaridagi turli obrazlarning qiyofasiga kiradilar. Boshqacha qilib aytganda, eshitgan ertaklari ular o‘yinining mazmuniga ham ta’sir etadi.Bolalar uchun chiqarilgan turli ertaklarning tarbiyaviy ahamiyatini nazarda tutib, pedagog-tarbiyachilar bolalarga ertak aytib berish va o‘qib berishga alohida e’tibor bilan qarashlari lozim. Shunday qilib, xayol bog‘cha yoshdagi bolalarning taraqqiy etishlarida katta o‘rinni egallaydi. Shuning uchun ham bog‘cha yoshi davrida bolaning xayoli yetarli o‘sgan bo‘lishi kerak. Chunki maktabdagi o‘qish jarayonining birinchi kunidan boshlab bolalarda xayol qilish qobiliyati, xususan tinglash qobiliyati yaxshi o‘sgan bo‘lishi talab qilinadi.Predmet va hodisalarning obrazlari garchi kishining xayoliy tasavvurlarida (obrazlarida) ilgari u shu holda idrok qilmagan tarzda vujudga kelsa ham, biroq bu obrazlar hamisha kishi hayotida
kuzatgan elementlar, qismlardan tashkil topgan bo‘ladi. Kishi biror yangi predmetni, masalan, mashinani yaratar yoki ixtiro qilar ekan, uni o‘zi qayerdadir ko‘rgan, unga (nazariy yoki amaliy jihatdan) tanish qismlar va detallardan
tuzilganligini fikran tasavvur qiladi. Hatto fantast yozuvchilar ham o‘z asarlarining g‘ayritabiiy, aqlga to‘g‘ri kelmaydigan qahramonlarini hayotda kuzatgan narsalarning elementlaridan yaratadilar. Masalan, Gerbert Uells «Dunyolar kurashi» degan fantastik romanida boshi metall silindrga o‘xshagan, qushning
tumshug‘i singari tumshug‘i, oyoqlari esa juda katta hasharotning qo‘l-oyoqlarini
eslatuvchi Mars odamlarini tasvirlaydi. Bu narsa ertaklarda, dostonlarda va xalq fantaziyasi bilan yaratilgan obrazlarga ham taalluqlidir. Shunday qilib, ijod jarayonida hamisha ilgari idrok qilingan narsalarning qayta ishlanishi ro‘y beradi. Xayol dеb odamning ongida ilgaridan bor bo‘lgan vaqtli aloqalarning (assotsiatsiyalarning) qaytadan tiklanish va bir-biri bilan yangicha qo‘shilishi orqali yangi narsa va hodisalarning obrazlarini hosil qilishiga aytiladi. Inson xayolining eng murakkab va eng fantastik obrazlari idrok qilingan obrazlarni qayta ishlashga asoslanadi. Chunonchi, afsonaviy hikoyalardagi obrazlar – dеv, pari, suv parisi va boshqalar ham inson xayolining mahsulidir. Bu afsonaviy hikoya va ertaklar juda katta mubolag‘alarga qaramay, xalqning hayoti, uni o‘rab olgan tabiiy muhit hamda manzaralarni yorqin obrazlar orqali aks ettiradi. Mana shunday afsonaviy,xayoliy ertaklarda xalqning orzu-umidlari ifodalanadi, masalan«Ur to‘qmoq», «Ochil dasturxon», «Uchar gilam» kabilar.Xayolni ko‘pincha fantaziya deb ataydilar, holbuki, ba’zan «fantaziya» degan so‘z bilan haqiqiy hayotga kam aloqador xayolni tushunadilar. Xayolning boyligi idrok qilish ko‘nikmasiga,
predmetlar va hodisalarning obrazlarini kuzatish va xotirada saqlab qolishga bog‘liq bo‘lib, ular keyinchalik qayta ishlab chiqiladi. Bu jarayonda tafakkur muhim rol o‘ynaydi. Tafakkur fantaziya natijalariga tuzatishlar kiritadi, ya’ni tanqidiy baholaydi. His-tuyg‘ular ham xayolga ta’sir ko‘rsatadi va ularning
o‘zlari ko‘p jihatdan xayolga bog‘liq bo‘ladi. Nihoyat kishining xayoli bilan yaratilgan ijodiy niyatlarni amalga oshirish uchun iroda zarur bo‘ladi. Xayolning fiziologik asosi miyaning katta yarimsharlar po‘stlog‘ida ilgari hosil bo‘lgan muvaqqat bog‘lanishlar o‘rtasida yangi birikmalarning paydo bo‘lishidir. Avvalgi
bog‘lanishlarning tiklanishi bu xotira jarayonlaridir. Xayolning ishlashi uchun bu bog‘lanishlarning miya po‘stlog‘ida hali mavjud bo‘lmagan, lekin u yerda bor qo‘zg‘alishlarning qoldiqlaridan tashkil topadigan birikmali yangi sistemalari vujudga kelishi zarur. Xayol ikkala signal sistemasining faoliyati bilan mustahkam bog‘langan. Agar kishi tegishli sezgilar, idroklarga ega, ya’ni atrofdagi voqelikning dastlabki signallarini olgan taqdirdagina, unda narsalar va hodisalar
to‘g‘risidagi obrazlar, tasavvurlar hosil bo‘lishi mumkin. Psixologiyada qo‘rqinch holati (yunon. «phobos» – qo‘rquv) fobiya dеb nomlanadi. Fobiya muayyan sharoitlar va vaziyatlarda shaxsda vujudga kеladigan kuchli asosga ega bo‘lmagan qo‘rqinch va tashvishlanishdan iborat, inson tomonidan yеngish imkoniyati yo‘q muttasil psixopatologik holat. Mazkur patologik holatning ba’zi birlari haqida ma’lumot bеrishga harakat qilamiz:
1) agarafobiya – shaxsning gavjum maydonlardan, shox ko‘chalardan o‘tishga qo‘rqishi;
2) kaustrofobiya – insonning eshigini qulflab yolg‘iz o‘tirishdan qo‘rqishi;
3) monofobiya – shaxsning yakka-yu yolg‘iz, hеch kimsiz qolishdan qo‘rqishi;
4) atropofobiya – insonning ko‘pchilik davrasidan, xaloyiqdan qo‘rqishi;
5) nazofobiya – odamning kasal bo‘lib qolishdan qo‘rqishi;
6) eyrotrofobiya – shaxsning ko‘pchilik davrasida izza bo‘lishdan, o‘zini yo‘qotib qo‘yishdan qo‘rqishi;
7) didaktofobiya – o‘quvchi yoki talabaning o‘qituvchidan qo‘rqishi;
8) yatrofobiya – bеmorning shifokordan qo‘rqishi va h.k..