Болалар тарбия жамоаси ва ягона педагогик жараённинг асосий шакли

Bolalar jamoasining shakllanish boskichlari. Jamoaning vujudga kelish uchun turt boskich zarur. Jamoaning shakllanish boskichlarida dastlab ukituvchi butun guruxga talab kuyadi xamda mazkur jarayonda jamoa faollarining shakllanishiga aloxida e’tibor karatadi. Navbatdagi boskichda muayyan darajada shakllangan jamoa faollari (aktivi) jamoa a’zolari oldiga ma’lum talablarni kuyadi. Uchinchi boskichda esa jamoa umumiy xolda jamoaning xar a’zosidan muayyan tarzdagi faoliyatni olib borishni talab kiladi. Sunggi (turtinchi) boskichda esa jamoaning xar bir a’zosi uz oldiga mustakil ravishda jamoa manfaatlarini ifoda etuvchi talabni kuyish layokatiga ega buladi. Ushbu jarayon moxiyatini kuyidagicha bayon etish mumkin
Jamoaga kuyilayotgan talablar mazmunidagi fark jamoa rivojlanishi boskichini aniklovchi yorkin tashkiliy kursatkich sanaladi. Jamoaning amaliy faoliyati mazmuni, jamoa a’zolarining jamoa oldidagi javobgarligi, ular urtasidagi ijodiy xamkorlik, shuningdek, ularning xulk-atvori axlokiy kamolot darajalarini kursatuvchi muxim belgilar sifatida namoyon buladi. Jamoani shakllantirishda uning xayotini belgilovchi ichki jarayonining moxiyatini inobatga olish zarur.
Jamoaning shakllanish boskichlarini belgilash shartli xisoblanadi, zero, jamoaning shakllanishi muayyan chegara yoki oralikka ega emas. Shunga karamay ukituvchiik nuktai nazardan jamoaning shakllanishini muayyan boskichlarga ajratish juda muximdir. Bolalar jamoasini ma’lum rivojlanish boskichlarga ajratish aloxida axamiyat kasb etadi. Bolalar jamoasi rivojlanishining xar bir boskichi jamoa a’zolariga nisbatan samarali ukituvchiik ta’sir kursatishning makbul shakl va metodlarini tanlash imkonini beradi.
Jamoa rivojlanishining birinchi boskichi. Mazkur boskichda talab fakat ukituvchilar tomonidan kuyiladi. Bu jamoa rivojlanishining boshlangich nuktasidir. Ushbu davrdagi jammoa xali tarbiyalovchi jamoa bulmay, balki «tashkil etuvchi birlik» (sinf yoki gurux) xisoblanadi. Ushbu boskichda ukuvchilar ukituvchi tomonidan talablarning kuyilishiga e’tiborsiz karaydilar. Jamoa a’zolarining uzluksiz ijodiy faoliyatini tashkil kilish va ularni muayyan (yagona) maksad atrofida birlashtirishga erishish orkaligina jamoa karor topadi. Ukuvchilarning jamoa faoliyatida ishtirok etishi tufayli asta sekin boyib boradigan tajriba, faoliyat natijasini birgalikda muxokama kilish, kilinajak ishlarni rejalashtirish jamoa a’zolarida mas’uliyat, javobgarlik, faoliyat biriligi, shuningdek, ishchanlik munosabatining paydo bulishi, shuningdek, ukuvchilarda jamoa faoliyatiga nisbatan kizikishni paydo bulishiga olib keladi. Bolalarning jamoa faoliyatini tashkil etish borasdagi tajribaga ega emasliklari bois suz yuritilayotgan boskichda ukituvchining asosiy maksadi jamoa a’zolarini oddiy tarzda uyushtirishdan iborat buladi.
Ushbu boskichda ukituvchining talabchanligi, jamoaning barcha a’zolariga birday talabni kuya olishi, u tomonidan kuyilayotgan talabning kat’iyligi, izchilligi xamda murosasizligi muxim omil xisoblanadi. Bu vaziyatda ukituvchining «xukmdorlik» davri uzok davom etishi mumkin emasligi, bir karashda intizomning vujudga kelganligi ma’lum bulsada, ayni vaktda gurux a’zolarining faolliklarini rivojlantirish uchun zarur buluvchi sharoitning xali mavjud bula olmaganligini xisobga olish zarur.
Jamoa xayotining birinchi boskichida jamoa faolining paydo bulishi ushbu davr uchun xarakterli xodisadir. Jamoa faoli (aktivi) muayyan guruxning shunday a’zolaridirki, ular jamoa manfaatiga muvofik tarzda xarakat kiladilar, ukituvchi faoliyati va talabiga nisbatan xayrixoxlik bilan munosabatda buladilar. Faollar ukituvchining yakin yordamchilari sifatida ish olib boradilar.
Jamoa rivojlanishining ikkinchi boskichi. Ushbu boskich jamoa faolining ukituvchi talabini kullab-kuvvatlash xamda uz navbatida uning uzi bu talablarni jamoa a’zolari zimmasiga kuyishi bilan tafsiflanadi.
Endilikda ukituvchi jamoada paydo bulgan va u bilan boglik muammo, masalalarni yolgiz uzi xal kilmaydi. Jamoa faoli bilan maxsus tarbiyaviy ish olib borish orkali bu ishga uni jalb etadi. Ushbu boskichda jamoa xayotini tashkil kilish usuli murakkablashib boradi, ya’ni, jamoa uz-uzini boshkarishga utadi.
Ukuvchilar amaliy faoliyatining doimiy ravishda murakkablashib borishi mazkur davrining muxim xususiyati sanaladi. Ikkinchi boskichda jamoaning muxim ishlarini ukuvchilar tomonidan mustakil rejalashtirilishi, tadbirlarni utkazishga tiyyorgarlik, uni utkazish xamda faoliyat natijalarini muxokama kilish jamoa faoliyatining ijodiy xususyat kasb etishini kursatuvchi omillar sanaladi.
Jamoaning ijobiy rivojlanishi uning a’zolarida motiv (ragbat)larning paydo bulishi, ijodiy xamkorlik va uzaro yordam munosabatlarining tez sur’atlar bilan rivojlanishiga olib keladi.
Jamoada mustakil faoliyatning yuzaga kelshida jamoa faolining roli bekiyosdir. Ammo jamoa faolining jamoa a’zolari orasida xurmat kozona olishi, ularga namuna bulishi, uz burchlarini anik va puxta bajarishi xamda uz mavkelaridan nourin foydalanmasliklari juda muximdir. Bu urinda A.S.Makarenkoning jamoa faoliga nisbatan «jamoa vijdoni» deya bergan ta’rifini eslab utish joizdir. Jamoa faoli birmuncha imtiyozlar (xukuklar)ga ega bulsada, ayni paytda uning uziga xam oshirilgan talablarning kuyilishi maksadga muvofikdir.
Jamoaning rivojlanishi bu boskichda tuxtab kolishi mumkin emas, chunki faoliyat kursatayotgan kuch jamoaning bir kismigina xolos. Bordi-yu, jamoaning rivojlanishi ushbu boskichda tuxtatib kolinsa, jamoa faolining guruxning boshka a’zolari bilan karama-karshi kuyish xavfli tugilishi mumkin. Bu boskichda jamoaning barcha a’zolarining aloxida faollik kursatishga erishishlari zarur sanaladi.
Jamoa rivojlanishining uchinchi boskichi. Jamoa faliyatida bu boskich anchagina sermaxsul xisoblanadi. A.S.Makarenkoning aniklashiga kura, bu davrda butun jamoa «ayrim uzini chetga olib koluvchi, injik shaxs»larga talab kuya boshlaydi.
Jamoa ishiga ushbu boskichda fakat faolgina emas, balki uning butun a’zolari kizikadi. Jamoa xayotidagi uchinchi boskich, ijtimoiy fikr mavjudligi bilan ifodalanadi. Ukituvchi mazkur yunalishda maksadga muvofik va izchil ish olib borgan sharoitdagina ijtimoiy fikrni shakllantirishga erishishi mumkin. Shu maksadda u yoki bu tadbir rejasi, jamoaning birgalikdagi faoliyati va uning a’zolari xatti-xarakati jamoa bulib muxokama kilinadi, turli mavzularda suxbatlar va ma’ruzalar uyushtiriladi, ukuvchilar urtasida samarali axborot vositalari yordamida ijtimoiy-goyaviy, axlokiy, estetik, ekologik, xukukiy, iktisodiy va xokazo bilimlarning targiboti tashkil etiladi. Ukituvchi jamoa a’zolarining birgalikdagi faoliyatini tashkil etar ekan, jamoa a’zolarining ijodiy tajribasiga xissa kushish imkonini beradigan uzaro munosabatlarini shakllantirishga ta’sir kursatadigan shakl va metodlardan foydalanadi.
Jamoaning xar bir a’zosida ijtimoiy axamiyatli faoliyatni maksadga muvofik ravishda tashkil etish kunikmasini xosil kila olishi jamoa a’zolari orasida barkaror insoniy munosabatlarning tarkib topishiga yordam beradi.
Jamoada barkaror insoniy munosabatlarning yuzaga kelishining sababi - uning a’zolarini ijobiy, madaniy-ma’rifiy mazmunga ega bulgan ishlarni tashkil etishda faol ishtirok etishlaridir.
Jamoa rivojlanishining uchinchi boskichda kursatib utilgan xususiyatlar shundan dalolat beradiki, ushbu boskichda jamoa faoligina emas, balki jamoaning xar bir a’zosi bir-birlariga nisbatan axlokiy mazmundagi talablarni kuya boshlaydilar.
Jamoa rivojlanishining turtinchi boskichi. Bu boskich uning barcha a’zolari jamoa oldida turgan vazifalar asosida uz-uzlariga talablar kuya olishlari bilan tavsiflanadi. Shuni aytish joizki, xar bir boskich jamoa a’zolarining uziga nisbatan muayyan talab kuyishi bilan tavsiflanadi, ammo kuyilgan xar bir talab uziga xos yunalishi (masalan uyindan umuminsoniyat baxti yulida kurashishiga intilish urtasidagi fark) bilan ajralib turadi.
Turtinchi boskich jamoa a’zolarining uziga nisbatan yuksak axlokiy talablar kuya olishlari bilan axamiyatlidir. Jamoaning xayoti va faoliyati mazmuni jamoa a’zolarining xar biri uchun shaxsiy extiyojga aylanadi. Jamoadagi tarbiya jarayoni uz-uzini tarbiyalash jarayoniga aylanadi. Birok bu xolat jamoaning muayyan shaxsni yanada rivojlantirishdagi roli va urnini pasaytirmaydi. Turtinchi boskichda amalga oshiriladigan vazifalar ancha murakkab va mas’uliyatlidir. Mazkur boskichda jamoa oldiga istikbolli, yuksak va murakkab talablarni kuyish uchun mutlako kulay sharoit yaratiladi.
Bugungi kunda ukituvchi-olimlar (L.I.Nikova va boshkalar) bolalar jamoasining rivojlanish jarayonining moxiyatini taxlil kilar ekanlar, uni kuyidagi uch boskichga buladilar:
a) jamoani dastlabki jipslashtirish;
b) jamoani shakllantirish asosida uning xar bir a’zosini individual rivojlantirish;
v) jamoaning umumiy faoliyatini yulga kuyish.
Jamoa xayotida muxim urin tutuvchi xar bir boskichni ajratib kursatish yukorida bayon etilgan fikrlarga zid emas, balki shaxsning rivojlanishida jamoaning yetakchi axamiyatini ta’kidlaydi.
A.S.Makarenko jamoa a’zolari urtasida yuzaga keluvchi munosabatlarining ichki xususiyatlariga katta axamiyat bergan edi. Pedagog jamoada shakllangan eng muxim kuyidagi belgilarni ajratib kursatgan edi:
1) major - doimiy tetiklik, ukuvchilarning faoliyat (xarakat)ga tayyorliklari;
2) uz jamoasining kadriyatlari moxiyatini tushunish, uning uchun gururlanish asosida uz kadr-kimmatini anglash;
3) jamoa a’zolari urtasidagi dustona birlik;
4) jamoaning xar bir a’zosida karor topgan dustona birlik;
5) tarbiyali, ishchan xarakatga yullovchi faollik;
6) xissiyotni boshkara olish xamda mulokot odobiga amal kilish kunikmasi.
Jamoani shakllantirishda jamoa a’zolari va ularning faoliyatlariga kuyiladigan yagona talablar muxim axamiyat kasb etadi.
Yagona talab ukuvchilarning dars jarayonidagi, tanaffus, sinfdan tashkari ishlar vaktidagi, shuningdek, jamoat joylari xamda oiladagi xulk-atvor koidalarni uz ichiga oladi.
Puxta uylab kuyilgan talablar tizimining muntazam amalga oshirilishi maktabda muayyan tartibning urnatilishini ta’minlaydi.
Ukituvchilar tomonidan kuyilgan talablar kuyidagi sharoitlarda ijobiy natija beradi:
1. kuyilayotgan talablar ukuvchi shaxsini xurmat kilish tuygusi bilan uygunlashgan bulishi kerak.
2. Talablar muayyan maktab yoki sinfdagi mavjud sharoitni xisobga olgan xolda kuyilishi lozim.
3. Jamoaga nisbatan kuyilayotgan talablar anik bulishi lozim.
4. Ukuvchilarning tashki kiyofasi, kiyinishi, yurish-turishi xamda muomalasiga nisbatan kuyilayotgan talablar, ularda ma’naviy madaniyatni shakllantirishga xizmat kilishi shart.
Ukuvchi kuyilayotgan talablar xajmi va tizimini bilibgina kolmasdan, talab kuyish metodikasini xam uzlashtira olgan bulishi kerak.
Ukuvchilar jamoasiga nisbatan talablarni kuyish metodikasi bolalarni talablar mazmuni bilan tanishtirish, talablarning axamiyatini tushuntirish, tajriba orttirish xamda ukuvchilar faoliyat, shuningdek, kuyilayotgan talablarning bajarilish xolatini muntazam suratda nazorat kilib turishdan iborat.
Ukuvchilarni talablar bilan tanishtirish kupincha umumiy majlislarda amalga oshiriladi, bunda ta’lim muassasasining direktori yoki ukuv ishlari buyicha direktr urinbosari istikbol rejalari va ularni amalga oshirish jarayonidagi talablar mazmuni bilan ukuvchilarni tanishtiradi. Batafsil tanishtirish ayrim xollarda amalda kursatish, keyinrok sinflar buyicha sinf majlislari yoki maxsus suxbatlarni uyushtirish asosida amalga oshiriladi.
Xulk-atvorni tarkib toptirishga yunaltirilgan talablar bilan tanishtirish mazkur talablar ustida mashk kildirish bilan kushib olib borilishi kerak. Xulk-atvorni tarbiyalash ongni tarbiyalashga karaganda ancha murakkab ish. Ukuvchilar talablar moxiyatini yaxshi anglashlari mumkin, birok aksariyat xollarda ularga rioya kilmaydilar. Shu bois muntazam ravishda mashk kildirish madaniy xulk-atvorni odatga aylantiradi.
Talablarning kuyilishi jarayonida ularga ukuvchilarning amal kilishi ustidan nazorat urnatish lozim. Nazorat kilib borish turli shakllar yordamida amalga oshiriladi, chunonchi, xulk-atvor jurnalini yuritish, sinfdagi navbatchilik uchun stendda baxolarni kayd etib borish va boshkalar. kuyilayotgan talablarning bajarilishi yuzasidan olib borilayotgan nazorat muntazam ravishda, izchil olib borilishi va xakkoniy bulishi zarur. Olib borilgan nazorat natijalaridan ukuvchilarni ogox etib borish maksadga muvofik xisoblanadi.
Jamoani uyushtirish va jipslashtirish unda faol (aktiv)ni tarbiyalash bilan chambarchas boglik. Xar bir ukituvchining jamoani shakllantirish borasidagi xarakti jamoaning tayanch yadrosini tanlashdan boshlanadi.
Jamoa faolini shakllantirish jamoaning u yoki bu faoliyatiga nisbatan extiyoji mazmunidan kelib chikadi.
Ishonchli, ishchan jamoa faolini yaratish uchun ukituvchi ukuvchilar faoliyatini ularning jamoa ishlaridagi ishtiroki, xulk-atvorini kuzatib borishi xar bir ukuvchining ijtimoiy faoliyatni tashkil etish layokatini aniklash zarur.
Jamoa faolini shakllantirishda ukuvchilarning jamoadagi obrusini xam inobatga olish lozim. Jamoa faoli tarkibini bolalarning uzlari, albatta, ukituvchi ishtirokida va raxbarligida tanlasa maksadga muvofik buladi. Ukituvchi jamoa faoli bilan maslaxatlashish asosida tarbiyaviy faoliyatni tashkil etadi.
Jamoa faolining xar bir a’zosi zimmasiga muayyan vazifani yuklash, ularning ma’lum davrda ana shu vazifalar yuzasidan xisobot berib borishlariga erishish maksadga muvofik. Ukituvchi aynan faolga oshirilgan talab kuyadi. Ukuvchilar jamoasida faol raxbarligida uz-uzini boshkarish jamoa a’zolaridan ayrimlarining boshkasi ustidan ustun kelishiga olib kelmasligi kerak.
Shu bois ukituvchi faolni maksadga muvofik faoliyat yuritishini nazorat kilib borishi lozim.
Ukuvchilarning uz-uzini boshkarishi bu ukituvchilar tomonidan tashkil kilinadigan jamoa ishini uyushtirish va boshkarishda ukuvchilarning faol ishtirok etishidir. Uz-uzini boshkarishning shakllari orasida jamoa a’zolarining yigilishi, konferensiyasi xamda turli komissiyalar (masalan, ukuv komissiyasi yoki tozalik komissiyasi) faoliyati muxim urin tutadi.
Ukuvchilar jamoasini shakllantirishda an’analar muxim urin tutadi. Jamoa an’analari jamoa a’zolari tomonidan birdek kullab-kuvvatlanuvchi barkarorlashgan odatlar bulib, ularning mazmunida munosabatlar xususiyati xamda jamoaning ijtimoiy fikri yorkin ifodalanadi.
Jamoa an’analari shartli ravishda ikkiga bulinadi:
a) kundalik faoliyat an’analari;
b) bayram an’analari.
Kundalik faoliyat an’analari ukuvchilarning ukuv faoliyati (uzaro yordam turlari), va mexnat faoliyati (kuchatlar utkazish, xasharlar uyushtirish va boshkalar)ni uz ichiga oladi.
Bayram an’analariga ijtimoiy axamiyatga ega turli vokea xamda xodisalar bilan boglik sanalar (xususan, «Alifbe bayrami», «Mustakillik bayrami», «Navruz bayrami», «Xotira va kadrlash kuni» va boshkalar)ni nishonlash maksadida tashkil etilgan faoliyat kiradi.
An’anaviy bayramlar ukuv muassasalarida turlicha utkaziladi. Ukuvchilar an’analar moxiyatini anglasalar, ularga nisbatan ongli munosabatda bulsalargina uning ta’sir kuchi yukori buladi.
An’analarning yuzaga kelishida ukuvchilarning unga nisbatan munosabati katta axamiyatga ega. Maktab raxbariyati va ukituvchilar ukuvchilar jamoasiga muayyan sanalarga bagishlab xaddan ziyod ortikcha tadbirni uyushtirish talabini kuymasligi zarur.
Tadbirlarni tashkil etish va utkazishda ukituvchilar jamoasi yoki ukituvchi tomonidan ushbu jarayonda ukuvchilar jamoasi bilan birgalikda ish olib borish, ularni an’analarni davom ettirishga urgatish masalasiga aloxida e’tibor karatishlari pedagogik jixatdan ijobiy natijalarni beradi.
Jamoa va uning shaxsni shakllanishidagi urni va roli muammosi yuzasidan olib borilgan ilmiy tadkikotlar shaxs va jamoa urtasidagi munosabatlarning rivojlanishi borasida kuyidagi andozaning yaratilishini ta’minlaydi


Ukuvchilar jamoasi ijtimoiy-foydali axamiyat kasb etuvchi umumiy maksad va birgalikdagi faoliyatga asosan jipslashgan ukuvchilar birlashmasi, guruxidir. Ukuvchilar jamoasi (shuningdek, akademik litsey va kasb-xunar kollejlari ukuvchilari jamoasi)ga rasmiy saylangan (tayinlangan) ukuvchi xamda ukituvchilar yulboshchilik kiladi. Ular sirasiga gurux raxbari, gurux faollari (xususan, gurux yetakchisi (starosta), «Kamolot» tashkilotining gurux bulimi raisi, tozalik komissiyasi raisi, devoriy gazeta muxarriri va boshkalar).
Bolalar jamoalarida rasmiy yetakchilar bilan birga norasmiy yulboshchilarning mavjudligi kuzga tashlanadi. Odatda rasmiy yulboshchilar tarkibini a’lo baxolarga ukiydigan, jamoa ishlarida faol ishtirok etuvchi ukuvchilar tashkil etsa, norasmiy liderlar garchi bu kabi sifatlarni namoyon etmasalarda, ayrim sifatlariga kura tengdoshlarini uz ortlaridan ergashtira oladilar. Bunday ukuvchilar boshkalardan jismonan kuchliligi, kat’iyatliligi, xech narsadan chuchimasligi, uziga bulgan ishonchi bilan ajralib turadilar. Norasmiy liderlarning ma’naviy-axlokiy kiyofasi boshka ukuvchilarga jiddiy ta’sir kursatadi. Shu bois sinf raxbari xamda maktab pedagogik jamoasi bunday liderlarning faoliyatini bevosita va bilvosita nazorat kilib borishlari zarur.
Ukuvchilar uyushmasiga pedagogik raxbarlik, yukorida kayd etilganidek, aksariyat xolatlarda sinf raxbari tomonidan amalga oshiriladi. Shu sababli sinf raxbari guruxning umumiy xamda xar bir a’zosining individual xususiyatlarini bilishi, ularni inobatga olgan xolda jamoaga yondashishi zarur. Sinf raxbarining norasmiy liderlar va ularning shaxsi xakida tulakonli ma’lumotlarga ega bulishi pedagogik faoliyatni samarali tashkil etishga yordam beradi.
Yukorida bildirilgan fikrlardan kuyidagi xulosalarga kelish mumkin.
1. Jamoa bir necha a’zo (kishi)lardan tashkil topgan muayyan gurux bulib, u ijtimoiy axamiyatga ega bulgan umumiy maksad asosida birlashadi xamda mazkur maksadni amalga oshirish uchun yunaltirilgan faoliyatni tashkil etadi.
2. Jamoa uzida bir necha xususiyat (belgi)larni namoyon etadi.
3. Jamoani shakllantirish muayyan konuniyatlarga buysunadigan uzok muddatli, murakkab jarayon bulib, u kupchilik tadkikotchilarning e’tirof etishlariga kura turt boskichdan iborat buladi.
4. Jamoani shakllantirish uziga xos metodika asosida amalga oshriladi. Ushbu metodika doirasida jamoaga nisbatan talablarning kuyilishi, jamoa faoli (aktivi)ni tarbiyalash masalasi aloxida axamiyatga egadir.
5. Jamoaning mustaxkam bulishi, uning a’zolari urtasida uzaro yordam xamda xamkorlikning karor topishida jamoa an’analari muxim axamiyat kasb etadi.

Adabiyotlar: