Yog‘ almashining o‘ziga xosligi.
Yog‗lar organizm hujayralari tarkibini asosiy qismi bo‗lib, hujayra
membranalari tarkibiga kiradi. Ular kam issiklik o‗tkizish xususiyatiga ega,
shuning uchun organizmni sovub kolishdan saklaydi. Yog‗lar organizmga yog‗da
yeruvchi vitaminlar A,D,Ye,K ni yetkazishda katta rol o‗ynaydi. Yog‗ kislotalari
eng kerakli energiya manbai hisoblanadi, va organizmning sutka davomida
energiyaga bo‗lgan talabini 30-60 % mikdorda koplaydi.
Katta yoshdagi bolalar qon zardobida yog‗ kislotalarining miqdori
quyidagicha: palmitn 37 %, stearin 13,24 %, olein 28 %, linolin 17,88 %.
Bolalarda chaqaloqlik davrida linolin va linoen kislotasining miqdori kamdir.
Yog‗ to‗qimalarida xar xil triglitseridlarning nisbati bolaning yoshi,
ovqatlanish xarakteri, modda almashuvining o‗ziga xosligigiga bog‗liq.
Yog‗ to‗qimalarining kimeviy strukturasi ravojlanashini homilada,
chaqaloqlarda va ko‗krak yoshidagi bolalarda 3-ta davrga bo‗lish mumkin. Homila
va chaqaloq bolalarda hayotining birinchi kunlarida yog‗ to‗qimalarida neytral
yog‗lar, holisterin, efirlari,fosfatlar va erkin yog‗ kislotalari aniklanadi. Bir oylik
bolalarda neytral yog‗lar va holisterin efirlari aniklanadi, fosfatlar bo‗lmaydi. 5-6
oylikda esa holisterin efirlarining miqdori juda pasayib ketadi.
Bolaninng yog‗ to‗qimalari katta yoshdagilar yog‗ to‗qimalaridan farq
qiladi. Bolaning yog‗ to‗qimalarida suyuk yog‗ kislotalari olein. Qattiq yog‗
to‗qimalaridan ko‗pdir.Bu ayniqsa chaqaloqlik davrida yaqqol namoyon bo‗ladi.
Yog‗lar surilganda ichakning limfatik bo‗shlig‗iga tushadi, u yerga
vorsinkalar orqali tushishi, ovqat lipemiyasi deyiladi.Bolalarda bu holat ko‗p
bo‗ladi. Lipemiya holati ko‗krak bilan boqilayotgan va sun‘iy ovqatlantiralayotgan
bolalarda 3 soatdan keyin aniklanib, 8-9 soat davom etadi. Ishlatilgan yog‗larning
5-10% axlat orqali chiqariladi. Xar xil yoshda sutkadagi kaloriyaning 30-50% yog‗
hisobiga qoplanadi. Yog‗larning almashinuvida jigar katta ahamiyatga ega. Jigarda
yog‗larning parchalanishi, yog‗ kislotalari va neytral yog‗larning sintezi, keton
tanachalarining hosil bo‗lishi, to‗yingan yog‗ kislotalarining to‗yinmagan holatga
o‗tishi, fosfolipidlarning hosil bo‗lishi yuz beradi. Bundan tashqari oshqozon osti
bezining sekretor funksiyasi jigar tomonidan aktivlantiriladi. Jigarning anatomik va
funksional rivojlanishi bola tug‗ilgandan so‗ng davom etadi va bola 8 yoshga
yetgandagina tugaydi.
Yog‗larning eng muhim fraksiyalarining miqdori xar xil yoshdagi bolalarda
xar xil: bola hayotining birinchi yarmida yog‗larning miqdori katta yoshdagi
bolalarnikidan kam, chunki bu yoshda yog‗lar ko‗p ishlatiladi.
358
Bola kattalashgan sari umumiy lipidlardan tashqari, uning fraksiyalari ham
ko‗payadi, ya‘ni betta lipoproteidlar, fosfolipidlar, holesteri va x.k.yog‗
kislotalarining parchalanishi natijasida hujayra yog‗ tanachalari hosil bo‗ladi,
bularga bette oqsimoy kislota atsetoatsetat kislota va kiradi. Jigar keton tanachalari
hosil bo‗ladigan asosiy organdir. Jigardan qonga tushgan keton tanachalari Krebs
siklida oqsidlanadi., bu oksidlanish muskul , o‗pka va buyraklarda yuz beradi.
Shuning uchun normada ularni qonda va siydikda kam mikdorda aniklanadi. Lekin
keton tanachalarining miqdori ovqatda ketogen moddalarning ko‗p tushishi
natijasida ko‗payishi mumkin. Ketogen moddalarga ko‗pchilik kism yog‗lar va
oqsillar, aminoqislotalar kiradi. Agar ovqat asosan yog‗ va oqsillardan tashqil
topgan bo‗lsa, ketoz rivojlanadi va buning natijasida atsetonomik qusish deb
nomlanadigan kasallik uchraydi, bunda kusukda, nafas olganda va siyganda atseton
xidi keladi. Qusish 1-2 kun davom etishi mumkin va to‗satdan to‗xtashi mumkin.
Yog‗ almashinuvining tug‗ma buzilishida quyidagi kasalliklar kelib chiqishi
mumkin:
Plazmatik lipoidoz holati – bu irsiy kasallik. Bunda qonda neytral yog‗lar
ko‗payadi. Giperlipedemiya, terida ksantomalar aniklanadi. Jigar va taloq
kattalashadi. Bunday bemorlar hayvon yog‗ini kam iste‘mol qilishlari kerak.
Niman Pik kasalligi – irsiy kasallik. Bunda sfingomielin almashinuvi
buziladi. Bunda moddalar miyada, jigarda, retikuloendotelial sistemalarda
to‗planadi. Kasallik yomon kechadi, gepatosplenomegaliya, gipotrofiya,
gipotoniya, ruxiy rivojlanishni buzilishi., ko‗r va kar bo‗lish kuzatiladi. Kasallik
davolanmaydi.
Goshe kasalligi, tug‗ma irsiy kasallik. Bunda serebrolizin nerv va
retikuloendotelial sistemada to‗planadi. Kasallik o‗tkir va surunkali kechadi.
Klinikada bolaning jismonan v ruxan o‗sishining sustligi aniklanadi. Qorin
kattalashadi, gepatosplenomegaliya, terining sarg‗ayishi, qon kuyilishlar
kuzatiladi. Kasallikni effektiv davolash metodi yo‗q.
Amavratik idiotiya /Tey – Saks kasalligi/. Kasallik irsiy. kasallik asosida
yog‗larni MNSda to‗planishida kuzatiladi. Ko‗rish qobiliyati pasayishi, bolaning
aklan rivojlanmasligi kuzatiladi. Ko‗zning tubida qizg‗ish dog‗lar aniklanadi. Ko‗z
nervi atrofiyaga uchraydi. Kasallikni effektiv davolash metodi yo‗q.
SUV VA TUZ ALMAShINUVINING O‗ZIGA XOS XUSUSIYaTLARI,
ULARNING BUZILIShI SINDROMLARI
Organizmning hayot faoliyatida suvning roli hammaga ma‘lum. Hayotni
suvsiz tasavvur qilish mumkin emas. Suv, turli ko‗rinishda organizmning barcha
to‗qimalari tarkibiga kirib, organik va neorganik moddalarning erituvchisi
hisoblanadi, fiziologik, kimyoviy, fizik-kimyoviy, kolloid va enzim xarakteridagi
protseslarda ishtiroq etadi. Organizmdagi ichki muxitning bir xil holatda saklanishi
ma‘lum mikdordagi suvning borligi bilan bog‗liqdir. Chaqaloqlarda suv miqdori
tana og‗irlishining 75-80 % ni tashqil qiladi va bolaning to‗g‗ilish davridagi
rivojlanganlik darajasiga bog‗liq. Bolalarda suvning miqdori bir yoshga tulguncha
ancha kamayadi va 1 yoshda 60%, 5 yoshda esa 65% va keyinchalik bola o‗sishi
davomida bolaning yoshi va jinsiga 60-65% atrofida bo‗ladi.
359
Organizmda suyuqlik uchta oralikda joylashgan: hujayra ichidagi (hujayra
tashqarisidagi), intenstitsial va tomirlar ichidagi suyuqlik. Intenstitsial suvga
limfadan tashqari plevra, qorin bo‗shlig‗idagi, perikarddagi, orka miyadagi
suyuqliklar kirib, ular bir-biridan ajralib turmaydi, ular orasida doimo suv
almashinib turadi va biror bo‗shliqning suvsizlanishi boshqa bo‗shliqlar orasidagi
modda almashinuviga ta‘sir ko‗rsatadi. Ayniqsa tomir ichidagi va interstitsial
suyuqliklar orasida yaqin bog‗liqlik bo‗lib, tomir ichidagi plazmaning miqdori
kamayganda, bu kamchilik interstitsial suyuqlik bilan to‗ldiriladi. Hujayra
tashqarisidagi suyuqlik hujayralar uchun eng kerakli muxit bo‗lib, xajmi va tarkibi
jixatidan hujayra ichki suyuqligidan farq qiladi. hujayra tashqi suyuqligining
umumiy miqdori bolaning yoshiga qarab o‗zgarib turadi, chaqaloqlarda tana
og‗irligining 50% ni, 1 oylik bolalarda 36,1 %ni, 1-3 oylikda – 33,4% ni, 6-12
oylikda 26-30% ni, 5 yoshda 22 %ni va kattalarda 2015% ni tashqil qiladi.
Demak, bola qancha katta bo‗lsa, hujayra tashqi suyuqligi shuncha kam
bo‗ladi. Hujayra tashqarisidagi suyuqlikning xajmi fiziologik sharoitda ayniqsa
bolalarda o‗zgaruvchandir, ko‗krak yoshidagi bolalarda hujayra tashqarisidagi
suyuqlikning asosiy qismini plazma va limfa tashqil qiladi, lekin birlashtiruvchi
to‗qimadagi suvning miqdori ko‗p emas, shuning uchun bir yoshgacha bo‗lgan
bolalarda barcha hujayra tashqarisidagi suyuqlik to‗qimalar bilan bog‗lanmagan
bo‗lib, xarakatchandir. Shu sababli bolalar suvni tez yo‗qotib va yana tez to‗play
oladilar – bu xususiyat yosh bolalarga "gidrolabillik" deyiladi. Bolalarda xar xil
endogen va ekzogen faktorlar ta‘sirida suv almashinuvi tezgina buziladi. Xujayra
ichki suyuqligining xajmi yoshiga qarab ko‗paya boradi: chaqaloqlarda 30-40% ni,
1-6 oylikda 30% ni, 1 yoshida 35% ni, 1-5 yoshida 35-40% ni, kattalarda 40-45
%ni tashqil qiladi.
Degidratatsiya holatida bolalarda faqat hujayra tashqi suyuqligi emas, balki
hujayra ichki suyuqligining miqdori ham kamayadi. Gidrotatsiya holati gemotoqrit
darajasining o‗zgarishi bilan baholanadi: chaqaloqlarda 10-14 kunligida gemotoqrit
miqdori – 58,1 %ni, 4-10 yoshida 37 %ni, 10-14 yoshida 39 (30-50) %ni va
kattalarda 41 (36-48) %ni tashqil qiladi.
Organizm suyuqlikning shu miqdorini bir xil holatda tutish uchun
tashqaridan suv olishi kerak, ya‘ni ovqat orqali.
Suyuqlikning taqsimlanishi va uning elektrolit tarkibining bir xilda bo‗lishi
neyrogumoral mexanizmlar tomonidan boshqariladi. Lekin neyrogumoral
mexanizmlarning boshqarish faoliyati suv va tuzning yetarli mikdorda kirishi,
shuningdek tashqariga chikarilishiga bog‗liq. Bolaning tez o‗sishi natijasida suv va
elektrolitlar almashinuvining o‗ta tarangliklari ortadi. Bolalarga tana og‗irligining
1 kg ga kattalarga qaraganda ko‗proq suv talab kilinadi: bolaning suvga talabi
birinchi yarim yillikla 130-150 ml/kg og‗iriligini, bir yoshga yetganda 120-140
ml/kg, 5 yoshda 90-100 ml/kg ni tashqil qiladi. Keyinchalik bolaning sutkadagi
suvga talabi sekin asta kamayib boradi va faqat 12-13 yoshlarida kattalarnikiga
yaqinlashib boradi, ya‘ni 40-60 ml/kg. O‗g‗il bolalarda suvga talab kiz bolalardan
ko‗proqdir. Demak, bola qancha yosh bo‗lsa, qanchalik tez o‗ssa, shunchalik suvga
talab ko‗proq bo‗ladi. Organizm tomonidan qabul kilingan suv bola ichagida
kattalarnikiga qaraganda tezroq so‗riladi. Suvning miqdori bolalarda, ma‘lum
360
aylanishlardan so‗ng 40% buyrak orqali, 52 % teri va o‗pka orqali, 6 % ichak
orqali ajralib chikadi va faqatgina 1-2 % organizmda koladi.
Ayniqsa suvning teri va o‗pka orqali ajralishi katta e‘tiborga loyikdir.
Suvning o‗pka orqali ajralishi nafas olishning tezligiga bog‗liqdir, shuning uchun
bu holat kichik yoshli bolalarda uchraydi, bola qancha yosh bo‗lsa, nafas olish soni
ko‗p bo‗ladi. Bolalarda bu turda suvning ajralishi kattalarga qaraganda 2 marotaba
ko‗pdir. O‗pka orqali toza suv ajralgani uchun, o‗pkadagi giperventilyatsiya holati
giperelektrolitemiyani rivojlanishi hujayra tashqarisidagi suyuqlikning osmotik
bosimini oshishiga olib keladi.
Teri orqali suvning ajralishi tashqi muhitga, ya‘ni temperaturaga bog‗liqdir.
Organizmda issiklik ajralishini kuchayishi, yana suyuqlikning ko‗proq ichilganda,
teri orqali suv ajralishi kuchayadi.
Bolalarda kattalardan farqliroq suvning organizmga ko‗proq kirishi diurezni
oshirmaydi, ortiqcha suv o‗pka orqali ventilyatsiyaning kuchliligi tufayli va teri
orqali chikarib tashlanadi.
Organizmning normal hayot faoliyati uchun suyuqlikning faqat miqdorigina
emas, balki sifati ham ahamiyatga ega, chunki shu suyuqlik orqali hujayralar
kurilish va ozuqa materiallari oladilar, bu suyuqlik hujayra faoliyati uchun kerakli
bo‗lgan fizik-kimyoviy sharoitni ta‘minlaydi. Hujayra hayot faoliyati uchun eng
asosiy shartlardan biri qonning interstitsial va hujayra ichki suyuqligining osmotik
bosimining doimiyligidir.
Organizmning biologik suyuqliklariga tuz va kolloid eritmalar ham kiradi.
Suv va tuz almashinuvida organizmda fizik-kimyoviy protsesslar ahamiyatga ega
bo‗lib, bulardan asosiy faktorlar osmotik, onkotik bosim va elektrolitlarning
dissotsiatsiyalanish darajasi hisoblanadi. Osmotik bosim deganda eruvchi
moddaning eritmada hosil kilgan bosimi tushuniladi va yarim o‗tkazgich
membrana yog‗damida aniklanadi. Bu yarim o‗tkazgich membrana erigan moddani
o‗tkazmay, eritmani toza erituvchidan ajratadi. Osmotik bosimni darajasini
aniqlovchi asosiy ionlarga natriy va xlor kiradi.
Tana suyuqliklarida boshqa elektrolitlar ham bor – bular kationlardir.
Biologik suyuqliklarda ionlar qonsentratsiyasi grafiklarda tasvirlanadi,
ularni ionogrammalar deyiladi. Bunda elektrolitlarning normal qonsentratsiyasi u
yoki bu patologiyadagi elektrolitlar miqdori bilan solishtiriladi. Ionogramma
tekshirilayotgan suyuqlikda elektrolitlarning miqdorini tezlik bilan baholashga,
kerakli komponentlar nisbatini aniklashga yog‗dam beradi. Ionogrammani tuzish
uchun qon zardobida laboratoriyada natriy va kaliy miqdorini aniklash kerak – bu
kation ustuni hisoblanadi. Kationlarga kalsiy, magniy ham kiradi, lekin ularning
miqdori natriy va kaliynikiga nisbatan kamdir, shuning uchun ularni miqdorini
laboratoriyada aniklamaslikka ruxsat berilgan, kationlar ustunida kalsiy va
magniyning normal mikdorlarigina belgilanadi. Anionlar ustunida pastda
oqsillarning soni (bular m-ekv da ifodalanadi), so‗ngra bikarbanatlar va xlor soni
belgilanadi. Kationlar anionlar tomonidan bir xil holatda ushlab turilgani uchun,
kationlar va anionlar ustuni kattaligi jixatidan bir xil bo‗lishi kerak.
Ionogrammalarni kuzatganda kationlar va kaliyning, anionlar va xlor,
bikarbonatlarning egallagan maydoniga e‘tibor beriladi. Kationlar yig‗indisi
361
anionlar yig‗indisiga teng bo‗lib koladi. Plazma tarkibida u yoki bu
elektrolitlarning miqdori kamaygan holda ham, ya‘ni patologiya holida ham. U
yoki bu elektrolitlarning miqdorini kamayishi yoki ko‗payishi boshqa elektrolitlar
miqdoriga ham ta‘sir ko‗rsatadi. Ayniqsa bikarbonat ionlari xarakatchanligi bilan
ajralib turadi, bikarbonat ionlarining kamayganida ularning o‗rnini xlor, organik
kislotalar egallaydi; xlor miqdorining kamayganida esa bikarbonat anionlar
defitsitini koplaydi. Agarda ionogrammada bikarbonat maydoni kamaysa, kislota
qoldig‗i maydoni ko‗paysa, gipoxloremik atsidoz haqida gapiriladi. Bikarbonat
maydonining kamayishi boshqa anionlar maydonining kengayishiga olib keladi
(ko‗pincha bu xlor ionlaridir) va bu holat giperxloremik atsidoz deyiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |