Bolalar folklori

Bolalar o`yinlari. Inson umrining eng go`zal, beg`ubor onlari bolalik davridir. Go`daklik davridan mehnat faoliyati boshlangunga qadar turli xil mashg`ulotlar bilan shug`llanadi. Uning qiziqishi, yoshiga qarab harakatlar qilishi bolalar o`yinlaridir. S.Ya. Marshakning ta`rificha, “O`yinlar oddiy jismoniy harakatlardangina iborat bo`lmay, ma`lum ritm, ohang, badiiy so`z, syujet va kompozitsiyalarga ega bo`lgan “bolalarning jiddiy mashg`ulotlaridir”. Bolalar yoshlikdan o`yinlar bilan ovunib, undan ma`naviy zavq oladilar, aqliy va jismoniy kamolotga erishadilar. Rus pedagogi A.S. Makarenko bolalar o`yinlarini uch davrga bo`ladi: birinchi davr- 8 oylikdan-6 yoshgacha bo`lib, xona ichidagi o`yinlar davri, ya`ni o`yinchoq davri; ikkinchi davr- 7-12 yoshgacha bo`lib, serharakat o`yinlar davri; uchinchi davr- 13-16 yoshgacha bo`lib, o`yin jarayonlarining asta-sekin mehnat faoliyati bilan almashinishi davri. Bu davrda bolalar ko`pincha jamoa bo`lib turli o`yinlar o`ynaydilar. Xususan, sport o`yinlari shu davrga mos keladi. Kuzatishlar shuni asoslaydiki, bola birinchi va ikkinchi davrda faqat o`yin bilan mashg`ul bo`ladi, uchinchi davr bola ulg`ayib, jismoniy shakllanib borgach, sport o`yinlari bilan shug`ullanadi.
O`zbeklar, ular bilan birga yashagan xalqlar va qabilalarning milliy o`yinlari haqidagi dastlabki ma`lumotlar bizgacha XI asrning buyuk lingvisti, tarixchisi, etnografi Mahmud Qoshg`ariyning “Devonu lug`otit turk” asari orqali yetib kelgan. Devon muallifi O`rta Osiyo territoriyasida yashagan qabila va xalqlarning milliy tillariga, ayrim so`zlariga izohot berish orqali kishilarning mashg`ulotlarini va bolalarining o`yinlarigacha tilga oladi, ularning qoidalariga ta`rif beradi. Devonda “Mono`z-mono`z”, “O`tush-o`tush”, “Tobiq”, “ Salavot”, “Quvushish” singari o`yinlar va ularning qoidalari haqida ma`lumotlar berilgan. Masalan, “Mono`z-mono`z” bolalar o`yini kompozitsiyasi quyidagicha; “Bolalar tiz cho`kib, dengiz bo`yida o`tiradular. Sonlari orasiga ho`l qum solib to`ldiradilar. So`ng qo`llari bilan qumni uradilar. Ulardan biri ona boshi bo`lib, mono`z-mono`z deydi. Qolganlari na mono`z-nimaning mo`nguzi (shoxi) deb so`raydilar. U birin-ketin shoxli hayvonlarni nomini sanab ketadi. Uning ketidan ular ham takrorlaydilar. So`ng ona boshi shu nomlar ichidan shoxi yo`q hayvonlani tuya, ot, qo`y kabilarni aytib, bolalarni chalg`itadi. Qaysi bola uning ketidan shoxsiz hayvon nomini aytib yuborsa, u o`yindan chiqariladi. Bu o`yin o`g`il va qiz bolalar ishtirokida o`ynalaveradi. Yoki Sharqning mashhur chovgon o`yini – ot ustida o`ynaladigan o`yinlar orasida keng tarqalgan. Bolalar ham o`zlarini kichik “chovgonlarini” o`ylab topganlar. “Devonu lug`otit turk”da bu tobiq deb atalgan. Bu o`yin o`g`il bolalar o`rtasida o`ynalib, ular bir-birlarini ustiga chiqib, “ot” qilib minganlar. “Ot”ning xatti-harakatlarida o`zini tutolmay, yiqilgan bola yutqazib, o`rin almashadi. Bu o`yinlar qadimdan qolgan o`yin izlari bo`lib, keyingi davrlarda ham bu o`yinning mazmunini saqlagan holda bolalar o`zlariga moslab o`ynaganlar. O`yinga kiritilgan har bir yangi belgi unga yangi mazmun bag`ishlaydi. Masalan “Salavot” o`yini ham bunga misol bo`ladi. Bolalar bir necha joyni koptok sig`adigan qilib o`yadilar. Keyin ikki guruhga bo`linadilar. Chek tashlab, bir tomon ikkinchi tomonning ustiga minib oladilar va qo`llaridagi koptokni haligi chuqur tomonga yo`naltiradilar. Koptok chuqurchaga tushib qolsa yoki biron bolaga tegib ketsa, mingan bola tushadi va mindirgan bola uni ustiga minib, qo`lidagi koptokni chuqurlar tomon yo`naltiradi. Bolaning minish oldidan aytadigan so`zlari o`ziga xos;
- Men minaman, ko`tarasan.
Ko`tarolmasang, o`livorasan,
Yo bo`lmasa, qochivorasan.
Astak, pastak, calavot!
Bolalarning tez harakat qilishga, chaqqon, epchil bo`lishga undaydigan o`yinlar o`g`il va qiz bolalar ishtirokida o`ynaladi. “Berkinmachoq”, “Yetib ketdi”, “Churrum kesdi”, “Quvlashmachoq”, “Oq terakmi, ko`k terak?” kabi o`yinlar shular jumlasiga kiradi. Bu o`yinlarning kompozitsiyasi deyarli bir-biridan farq qilmaydi. O`yin quyidagicha boshlanadi: Bir to`da bolalar baravariga:
Yoshinmachoq, oshga pichoq, kim oyni ko`rdi?-deb, qo`llarini baland ko`taradilar. Ko`tarishdan orqada qolgan bola devorga yuzini qo`yib, ko`zini yumib, sanay boshlaydi. –Bir,ikki, uch, to`rt, besh, olti, yetti, ketti! Bo`lsa ham bo`ldi, bo`lmasa ham bo`ldi, - deb bola ko`zini ochib, bolalarni qidirishga tushadi. Qaysi bolani oldin topsa, o`sha yutqazadi. Ana shu zaylda o`yin davom etadi.
“Boylandi” –o`yini ham bolalarning sevimli o`yinlaridan biri hisoblanadi. O`yin boshida ikkita onaboshi belgilab olinadi.
1-ona boshi: - Qo`ying qayda?
2-ona boshi: - Qo`yliqda.
- Tuzing qayda?
- Tuzluqda.
- Qo`ying nima yeydi?
- O`t yeydi, beda yeydi.
- Qo`ying nima beradi?
- Yog`, go`sht, jo`n beradi.
- Shu qizingga nima beray?
- Karnaymi? Surnaymi, childirma?
-Surnay.
Bu o`yin ko`proq qizlar o`rtasida o`ynaladi. Bugungi kun bolalar o`yinlarida ota-bobolarimiz, buvilarimizning aksariyat o`yinlari o`z xususiyatini, izlarini yo`qotmagan. Bu o`yinlar zamirida yangi-yangi o`yinlar ham bolalar tomonidan yaratilmoqda. “Aytishma o`yinlar”, “Lolagul”, “Bulbulim-bulbulim” va bir qancha “Sanamalar” shular jumlasidandir. O`yinlar bolalarni jismonan baquvvat bo`lishini ta`minlash bilan birga aqlini charxlaydi, tafakkurini oshiradi, xotirasini mustahkamlaydi.
Bolalarning jamoa bo`lib o`ynaydigan o`yinlarida sanamalar alohida o`ringa ega. Ko`pchilik bolalar orasidan onaboshi saylab olishda yoki navbatchini belgilashda sanoq termalari bolalar o`yinlarida juda qo`l keladi. Sanoq termalari ko`pincha ohang va ritm qoidalariga qat`iy bo`ysungan kichik she`riy parchalardan iborat bo`ladi. Masalan, o`zbek bolalari o`rtasida keng tarqalgan sanoqlar anchani tashkil etadi.
Bir, ikki, o`n olti,
O`n olti deb kim aytdi?
O`n olti deb men aytdim,
Ishonmasang sanab boq.
Yoki;
Qars, qurs, pomidor,
Onam bergan pomidor.
Bir, ikki, uch, to`rt –
Besh, olti, yetti, ketti!
Sanoqlar ma`lum bir syujet asosiga tuzilmasligi, misralar ham biror ma`noni anglatmasligi mumkin. Ammo bolalarning o`yin boshlashlari yoki o`yin tugashi vaqtida sanoqlar asosiy vazifani bajaradi. Sanoqlar yordamida bolalar o`z o`rinlarini belgilab oladilar. Bu misollar bolalar o`yinlarining nihoyatda keng tarqalganligini tasdiqlaydi. Bu o`yinlar milliyligi jihatidan e`tiborga molik. O`zbek xalqi qadimdan yaratuvchi, bunyodkor xalq. Uning bu jihati yosh avlod harakatida, bolalar o`yinlarida namoyon bo`lmoqda. Rang-barang mavzudagi o`yinlar bolalarning fantaziyasini oshiradi, nutqini ravon qiladi, hayotda yashashga o`rgatadi. O`yinlar bolalarni dastlabki sport mashg`ulotlaridir. Ular yosh avlodni ma`nan yetuk, jismonan baquvvat, ruhan tetik bo`lishiga, inson uchun zarur bo`lgan fazilatlarni tarbiyalashda muhim vosita hisoblanadi.