Болалар боғчасида миқдор ва сон тасаввурларини таркиб топтириш

Ikkinchi kichik guruh. 
Kattalik. Ikkinchi kichik guruhda 
tarbiyachi bolalarga uzunligi, kengligi, balandligi, shuningdek, kattaligi 
bo‗yicha butunlay keskin farq qiluvchi buyumlarni (lentalar, qog‗oz, 
karton brusoklar va boshqalar) taqqoslashni o‗rgatadi. Buyumlarning 
o‗lchamlari bo‗yicha nisbatatlarini aniq so‗zlaridan foydalanib 
ifodalashga o‗rgatadi: uzun – qisqa, uzunliklari bo‗yicha bir xil (teng); 
keng – tor, kenligi bo‗yicha bir xil (teng) baland – past, balandligi 
bo‗yicha bir xil (teng), ortiq – kam, miqdori bo‗yicha bir xil (teng). 
Bunday taqqoslash uchun avval bir – biridan kattaligi bo‗yicha 
biror a‘lomatiga ko‗ra farq qiluvchi buyumlar, masalan, kengligi 
jihatdan bir xil, bir xil rangl, bir xil materialdan tayyorlangan, 
uzunliklari bo‗yicha bir xil bo‗lgan lentalarni berish mumkin. Bir lenta 
ikkinchisidan biroz uzunroq (qisqaroq0 bo‗lishi kerak. Bu bolalarning 
buyumlardagi masofa elementlarini ajratishga yordam beradi. 
Maktabgacha yoshdagi bolalarni kattalik alomatlari bo‗yicha 
buyumlarni taqqoslashga o‗rgatishda u yoki bu obektning uzunligi 
kengligi, balandligi, deb nimani aytilishini qo‗l harakati bilan ko‗rsatish 
zarur. Masalan, 2 ta lentaning uzunliklari bo‗yicha taqqoslashda 
tarbiyachi qo‗lini birinchi lenta bo‗ylab ham, ikkinchi lenta bo‗ylab ham 
(chapdan o‗ngga) yuritib, ―bu lenta uzunroq, bu lenta esa qisqaroq 
(kaltaroq)‖ deb tushuntiradi. Shundan keyin bolaga barmog‗i (kafti) 
bilan lenta bo‗ylab (uning bir chekkasidan ikkinchi chekkasigacha) 
o‗tishni taklif qiladi. Obektlarning balandliklari bo‗yicha taqqoslashda 
tarbiyachi qo‗lini buyum bo‗ylab pastdan yuqoriga, asosidan ustki 
qirrasigacha o‗tkazadi; buyumlarning butunicha kattaligi bo‗yicha 
taqqoslashda tarbiyachi qo‗lini oldin birinchi, keyin ikkinchi buyum 
atrofida aylantirib chiqadi. 
Bolalar buyumlarning uzunligi, kengligi, balandligi bo‗yicha 
yonma – yon qo‗yib va birini ikkichisining ustiga qo‗yib taqqoslashga 
o‗rgatiladi. Dastlab buyumlarni yoniga qo‗yib taqqoslashdan boshlash 
maqsadga muvofiq, chunki taqqoslash uchun bir xil rangdagi buyumlar 
beriladi, bunday buyumlar bir – birining ustiga qo‗yib taqqoslansa, 
qo‗shilib ketadi. Har xil rangdagi buyumlardan foydalanayotganda 
ustiga qo‗yib taqqoslash usulidan foydalanish kerak. Tarbiyachi bu 
usullardan foydalanish kerak. Tarbiyachi bu usullardan qanday qildib 
to‗g‗ri foydalanishni ko‗rsatadi: buyumlarning uzunligini yoniga qo‗yib 
taqqoslaganda buyumlarni shunday qator qilib qo‗yish kerakki, ularning 

---

96 
bir tomondagi (masalan, chapdagi) oxirlari yonma- yon tursin. Ustiga 
qo‗yish usulidan foydalanganda buyumlarning nafaqat (chapdagi) 
oxirlarini, balki ularning ustki va ostki qirralari (chekkalari) ni ham 
ustma – ust joylashtiriladi. Tarbyaichi bir qismi ko‗rinib turgan buyum 
uzunroq ekanini tushuntiradi. 
Tarbiyachi bolalarga ajratilgan belgilarni, taqqoslanayotgan ikkala 
buyumning nomini so‗zlar bilan aytishni o‗rgatadi (―Qizil lenta yashil 
lentadan uzun, yashil lenta esa qizil lentadan qisqa‖). 
Tarbiyachi 
buyumlardagi 
belgilarni 
(kenglik, 
balandlik) 
taqqoslashga doir mashqlarga bolalarning qiziqishlarini oshirish uchun 
har xil o‗yin vaziyatlarini hosil qiladi. Masalan, ayiqchalarga sharflar 
bog‗laydi, qo‗g‗irchoqlarga esa lentalar taqishadi. Bitta sharf (lenta) 
bog‗lanadi, ikkinchisi esa bog‗lanmaydi. Nega? Bir sharfni (lentani) 
ikkinchisiga yonma- yon qo‗yib, tarbiyachi birinchisi ikkinchisidan 
qisqa ekanini ko‗rsatadi. Ikkinchi bir o‗yin o‗yin vaziyatida nega bir 
ko‗prikchadan parovoz o‗tgan–u, ikkinchisidan nega o‗tmaganini 
aniqlash; mashina qaysi darvozadan o‗tgan, qaysi darvozadan 
o‗tmaganini, nega aniqlash talab qilinadi. ―Kimning barmoqlari uzun?‖ 
―Kimning uyi baland‖, ―Kimning sharfi keng?‖ va boshqa turdagi o‗yin 
–mashqlarni o‗tkazish ham mumkin. 
Shundan keyin bir xil shakldagi, har xil rangdagi bittadan boqsha 
komponentlari (parametrlari) teng buyumlarni taqqoslashga kirishiladi, 
bunda (balandligi yoki uzunligi va b.) bolalarning e‘tibori teng 
bo‗lmagan parametrlarga qaratiladi. Ajralib turgan parametri, kattaligi 
bo‗yicha kontrast bo‗lgan buyumlar taqqoslash uchun olinadi, bu hol 
ularni ajratishni ancha osonlashtiradi. O‗yin vaziyatidan foydalanish 
mumkin. Masalan, ikkinchi kichik guruh bolalari bilan o‗tkaziladigan 
mashg‗ulotlarda (uzunlik haqidagi tasavvurlarni tarkib toptirishda) 
tarbiyachi har qaysi bolaga bir –biridan uzunligi bilan farq qiluvchi 
ikkitadan rangli qalam beradi. O‗yinchoq quyon uzun qalamlarni, 
o‗yinchoq mushuk esa kalta qalamlarni ―yig‗adi‖. Tarbiyachi 
bolalarning e‘tiborini quyonning quloqlari uzun, dumi esa kalta ekaniga, 
mushukning dumi uzun, quloqlari esa kalta ekaniga qaratadi. 
Shundan keyin tarbiyachi bolalarni ajratilgan parametri bo‗yicha 
buyumlarni bevosita taqqoslashga o‗rgatadi. Bu bosqichda bolalar 
amaliy harakatlar (ustiga qo‗yish, yoniga qo‗yish va b.) ni 
o‗zlashtirishadi. Bunday harakatlar natijasida bolalar nisbiy kattalikni 
aniqlaydilar. Shu maqsadda taqqoslanuvchi parametrlari kontrast 
bo‗lmagan buyumlardan foydalanishadi. Shu bilan bir vaqtda 

---

97 
bolalarning tenglik haqidagi tasavvuri (―balandligi, uzunligi. Kengligi‖ 
va b. Bo‗yicha teng) tarkib topadi. Chunonchi, ―baland – past – teng‖ 
(balandligi bo‗yicha) ekanligi haqidagi tasavvurlarni tarkib toptirishda 
balandlikning 
o‗zini ajratilganidan keyin bolalarga, masalan, 
balandlikning o‗zini ajratilganidan keyin bolalarga, masalan, balandligi 
bo‗yicha (kontrast bo‗lgan) farq qilmaydigan ikkita minorachani berish 
mumkin. Tarbiyachi ikkita minorachani stolning har xil chetlariga 
qo‗yadi va bolalardan ular balandliklari bo‗yicha teng yoki teng 
emasliklarini so‗raydi. Odatdagidek bolalarning fikrlari bir xil 
bo‗lmaydi. Ulardan qaysilari haq, qaysi minora baland ekanini qanday 
bilish mumkin? Tarbiyachi ikkila minorani yonma- yon qo‗yib, o‗z 
harakatlarini tushuntiradi. Bunday holatda qaysi minoracha baland ekani 
hammaga ko‗rinib turadi. 
Bolalarning masofalarni aniqlashlarini osonlashtirish uchun atrof – 
muhitdagi shunday buyumlardan foydalanish kerakki, ularda masofa 
ko‗proq 
o‗rinni egallasin, shu bilan bir qatorda dastlabki 
mashg‗ulotlarda yassi byumlardan ko‗proq foydalanish kerak. 
Bundan tashqari, bolalar uchun amaliy ahamiyatga ega bo‗lgan, 
har xil faoliyatlardan ular keng foydalanadigan buyumlardan 
foydalanishga harakat qilish kerak; bular har xil uzunlik va kenglikdagi 
lentalar, har xil uzunlikdagi sakragichlar, qurilish materiallari detallari 
(har xil uzunlikdagi brusoklar, kengligi har xi plastinalar, yo‗g‗onliklari 
har xil silindrlar, tayoqlar), har xil balandlikdagi piramidalar, keng 
archachalar va boshqa ko‗pgina buyumlar va o‗yinchoqlar bo‗lishi 
mumkin. Har qaysi mashg‗ulotda bolalarga tarqatma material (kengligi 
teng bo‗lgan holda har xil uzunlikdagi qog‗oz poloskalar va aksincha, 
uzunligi teng bo‗lgan har xil kenglikdagi qog‗oz poloskalar; har xil 
uzunlikdagi, har xil kenglikdagi qog‗oz poloskalar, iplar, har xil 
qalinlikdai latta puttalar va b.) bilan ishlash imkonini berish kerak. 
Tarqatma materiallar bilan ishlash har bir bolaga buyumlarning 
kattaliklarini har tomonlama tekshirish imkonini beradi. 
Bolalarda har xil uzunlikdagi buyumlarni farqlash va tegishli 
atamalar bilan aniqlash malakalari tarkib topishiga va shakllanishiga 
imkon bergan ba‘zi mashg‗ulotlarni qaraymiz. 
Ikkinchi kichik guruhda o‗tkazilgan birinchi mashg‗ulotning dastur 
mazmuni quyidagilardan iborat: 
1) bolalarga taqqoslash natijasida buyumlardagi masofani 
ajratishni o‗rgatish; 

---

98 
2) yoniga qo‗yish va ustiga qo‗yish usullaridan foydalanib, 
taqqoslash bilan uzun va kalta buyumlarni farqlash malakasini 
rivojlantirish; 
3) bolalarni har xil uzunlikdagi buyumlarni mos atamalar bilan 
aniqlash bo‗yicha mashq qildirish. 
Mashg‗ulotlar uchun har xil uzunlikdagi ikkita lenta va ikkita 
chizg‗ich didaktik material bo‗lib xizmat qiladi; bolalar uchun va qisqa 
(kalta) qog‗oz poloskadan foydalanishadi. Tarbiyachi bolalar e‘tiborini 
doskadagi biri ikkinchisining tagiga qoqib qo‗yilgan lentalarga qaratadi 
va ularning kattaliklarini topishni taklif qiladi. Bolalar bir lenta baland, 
ikkinchisi past (Lola);, biri uzun, ikkinchisi qisqa (Zamira); biri kalta, 
ikkinchisi esa katta (Said) deb javob berishadi. Ko‗rib turibmizki, 
Zamiragina to‗g‗ri javob bergan. Bolalarning javoblarini aniqlashtirib, 
tarbiyachi ta‘kidlaydi: ―Lentalar uzunliklari bo‗yicha har xil. Biri uzun, 
ikkinchisi kalta‖. Tarbiyachi lentalarning kattaliklarini aytish bilan bir 
vaqtda ularni ko‗rsatadi. (―Mana uzun lentaning uzunligi, mana kalta 
lentaning uzunligi‖). Shundan keyin bolalar lentalarning uzunliklarini 
ko‗rsatishadi, bunda ular ko‗rsatilayotgan lentaning kattaligini aytib 
turishadi, 5-6 ta boladan so‗ralganidan keyin tarbiyachi yakun 
yasagandek bo‗ldi: ―Bu lentalar uzunliklari bo‗yicha har xil. Bir lenta 
uzun, ikkinchi lenta esa kalta‖. Har xil uzunlikdagi chizg‗ichlarning 
kattaliklari ham xuddi shunday usul bilan taqqochlandi va aniqlandi. 
Mashg‗ulotning ikkinchi qismida bolalarning hammasi tarbiyachining 
ushbu topshirig‗ini bajarishadi: uzun, kalta poloskani ko‗rsat kalta
poloska tagiga uzun poloskani shunday qo‗yki, ularning chap oxirlari 
tekis tursin; uzun, kalta poloskaga bayroqcha, kalta poloskaga koptok 
rasmini chiz. Har bir topshiriq bajarilganidan keyin tarbiyachi 
bolalardan so‗rab, ularni taqqoslanayotgan buyumlarning kattaliklariga 
aniq ta‘rif berishga o‗rgata bordi. Mashg‗ulot oxiriga kelib, ba‘zi bolalar 
hatto bunday yoyiq gaplarning ham uddasidan chiqishdi; ―Men uzun 
poloskaga bayroqcha rasmni, kalta poloskaga koptok rasmini soldim‖. 
Bolalarning hammasi uzun va kalta buyumlarni to‗g‗ri 
ko‗rsatishdi, ammo ba‘zi bolalar poloskalarni katta va kichik poloska, 
deb aniqlashni davom ettirishdi. Bunday aniqlashlarni bir mashg‗ulot 
davomida amalga oshirib bo‗lmaydi. Shu sababli navbatdagi ikki 
mashg‗ulot davomida tarbiyachi bolalarning uzun va kalta buyumlarni 
mos atamalar bilan aniqlab taqqoslash va farqlash malakalarini 
mustahkamladi. Bunda u bolalarda har qanday uzunlikdagi buyumlar 
uzun – qisqa (kalta), uzunroq – kaltaroq buyumlar kabi umumiy 

---

99 
tasavvurni tarkib toptirish uchun taqqoslanadigan buyumlar doirasini 
asta – sekin kengaytirib borishni lozim topdi. 
Shunday mashqlar natijasida bolalar buyumning nisbiy kattaligini 
asta –sekin ko‗z bilan chamalab aniqlashga o‗rgatiladi. Bolada kattalik 
bo‗yicha munosabatlarni aniqlash usulining o‗zi shakllanadi. 
―Keng – tor – teng‖ (kengligi bo‗yicha) tasavvuri ham buyumlarni 
ustiga qo‗yish usuli bilan shakllantiriladi. 
―Yo‗g‗on – ingichka – teng‖ (qalinligi (yo‗g‗onligi) bo‗yicha) 
tasavvuri har xil buyumlarni bevosita taqqoslash (yoniga qo‗yish usuli 
bilan) da shakllanadi. Buning qalinligi bo‗yicha har xil, yo‗g‗onligi 
bo‗yicha har xil qalamlarni olish mumkin. 
Bolalar har xil o‗lchamli buyumlarni taqqoslay oladigan va tegishli 
belgilarni ajrata oladigan bo‗lganlaridan keyin ―Topshiriq‖ didaktik 
o‗yini o‗tkaziladi. Topshiriqni tarbiyachi beradi (masalan, qo‗g‗irchoq 
nomidan), bolalar esa u aytgan buyumni )qo‗g‗irchoqni), masalan, 
baland archani, uzun qalamni, keng lentani (2 – 3 juft buyumlar orasidan 
tanlab) ko‗rsatishlari yoki keltirishlari kerak. 
Bolalar 
kontrast 
o‗lchamli 
buyumlarni 
taqqoslashga 
o‗rgatilganidan keyin tarbiyachi ularni buyumlarning uzunliklari, 
balandliklari bo‗yicha teng bo‗lish bilan tanishtiradi, uzunliklari 
bo‗yicha bir xil (teng), balandliklari bo‗yicha bir xil (teng) degan 
ifodalardan 
foydalanishga 
o‗rgatadi. Shu maqsadda ―shunday 
uzunlikdagi lentani top‖, ―balandligi shunday archani top‖ kabi o‗yin 
mashqlardan foydalanish mumkin.