Bolalar adabiyoti va mumtoz adabiyot namunalari. Alisher Navoiy va Gulxaniyning bolalar kitobxonligidagi oʻrni Reja

Alisher Navoiyning bolalar adabiyotida tutgan o‘rni
Inson axloqiy fazilatlari, ta’lim-tarbiyasi Sharq adabiyotining yetakchi mavzu va mohiyatini tashkil etishi bejiz emas. Bu mavzudagi adabiyot-pandnomalardan tashqari, badiiy yuksak dostonlar, nasriy asarlarda ham “ma’viza”, ya’ni o‘gitnasihat xarakteridagi qismlar bo‘lganligi adabiyotning didaktik tabiatini oydinlashtiradi. Inson odobi, ongi, ilm-u amali tufayli barcha maxluqotlarning afzali, sharifi deb ta’riflanishi turkiy adabiyotda Navoiy dahosi bilan boshlanadi.
Qariyb olti asrdirki, Alisher Navoiy xalq faxri, tilimizning bayroqdori, she’riyat mulkining sultoni, madaniyat va ma’naviyatimizning porloq quyoshi bo‘lib kelayotir. “Yoshlarimiz Navoiyni qanchalik chuqur va puxta bilsa,–deb yozadi I.Haqqul,– ma’rifat, ezgulik, komillik sirlarini o‘shancha kengroq egallaydi. Navoiyning so‘zlari diliga o‘rnashgan odam, o‘zi istasin-istamasin, odamiylik sharafi va kuch-quvvatini idrok etadi. Navoiyni yetarli darajada bilish-adolat, diyonat va imon-e’tiqodning kuchiga ishonch demak”. XV asrning so‘nggi choragi, XVI asrdan e’tiboran Navoiy asarlarini o’qish o‘ziga xos an’anaga aylana borgan. Sharq xalqlari kitobxonligida fors-tojik tilida shohnomaxonlik, sa’diyxonlik, hofizxonlik, rumiyxonlik, jomiyxonlik bilan birga, turkiy (eski o‘zbek) tilidagi yassaviyxonlik, qissaxonlik yonida navoiyxonlik ham qaror topgan. Jumladan, bolalar kitobxonligida Navoiy asarlarining ayricha ahamiyati borligi bejiz emas. Ulug‘ mutafakkir yosh avlod tarbiyasi uchun alohida e’tibor zarurligini o‘z dostonlari va asarlarida yorqin ifoda etgan. Xususan, “Xamsa”ning dastlabki uch dostoni – “Hayrat ul-abror”, Farhod va Shirin”, “Layli va Majnun”, shuningdek, “Mahbub ul-qulub”, “Arba’in” (Qirq hadis)da shoirning axloqiy qarashlari o‘z tajassumini topgandir. Navoiy “Xamsa”sidagi kirish dostoni “Hayrat ul-abror” (Yaxshilarning hayrati) falsafiy, ta’lim-tarbiyaga oid she’riy asar bo‘lib, u Sharq adabiyotidagi xamsanavislik an’anasiga muvofiq yozilgan bo‘lib, didaktik mazmundadir. Navoiy dostonining muqaddima qismidagi munojotlarda Allohning buyuk va beqiyos go‘zalligini ta’rif va tavsif etish bilan birga, shoir barcha mavjudot orasida eng ulug‘i, eng sharaflisi insondir, degan fikrni badiiy yuksak darajada ifoda etadi:
Barchasini garchi latif aylading,
Barchadin insonni sharif aylading.
“Hayrat ul-abror” asarining boshlanishi uch hayrat tavsifidan iborat. Ularda
tabiat, koinot va insonning ulug‘ligi va go‘zalligi tasvir etilgan. Bu uch
mavjudotning yagonaligi, bir-biridan ajralmasligi, ularning hayratomuz darajadagi
uyg‘unligi uch hayratning asosiy mundarijasini tashkil etadi. 63 bobdan tarkib
topgan dostonning 21 faslini an’anaviy muqaddimaviy boblar, 40 bobini – 20
maqolat va 20 hikoyat, qolgan ikki bobini esa – xotima va bir hikoyat tashkil etadi.
Dostondagi yigirma maqolat komil inson o‘zida mujassam etmog‘i lozim bo‘lgan
fazilatlar izhoridan iborat. Asarning bir necha boblari odob-axloq va ta’lim-tarbiya
masalasiga bag‘ishlangan. Navoiy bu dostonning oltinchi maqolatida odob va
kamtarlikni ulug‘lab, ta’lim-tarbiyaga doir qimmatli fikr va mulohazalarini bayon
qilishi bilan birga, takabbur va odobsiz kishilarni qattiq qoralaydi. Shoir adablilik
to‘g‘risida fikr yuritarkan, uni kichiklarga baxtiyorlik, ulug‘larga yuksak
martabalilik omili, deb biladi. Bunda tavoze’ – kamtarlikni asosiy vosita sifatida
talqin etadi. Alisher Navoiy axloqiy qarashlarini ifodalashda hayotiy detallardan
keng foydalanadi: “Qachonki yangi chiqqan oy tavoze’ saqlab, qaddini xam qildi, u kun sayin kamol topa boshladi. ...Osmon ham tavoze`ga rioya qilib egilgani uchun butun olam uning amriga buysunadi...” Hayo va adab insonning sharaf belgisi ekan, kulgi– adabsizlikning belgisi sifatida talqin etiladi. Shoir kaklikning
qahqahasi ovchi tuzog‘iga, g‘unchaning ochilishi (kulib) xazon bo‘lishiga,
chaqmoqning kulgisi yerga pastlashishiga sabab bo‘lganini tasviriy ufodalar orqali
ko‘rsatib beradi.
Shuningdek, Alisher Navoiy kamtarinlik to‘g‘risidagi me’yorni
shunday ko‘rsatadi: qulga bek ortiqcha tavozu’ korsatsa, o‘ziga azob-uqubat iplarini orttirgan bo‘ladi. Gadoning oldida sajda qilish marhamat emas; unga bir dirham bersang, bu unga nisbatan marhamat ko‘rsatishdir. O‘rindan turib bolaga joy berish ham adabdan emas; keksalar bu ishni adab hisoblashmaydi.
Shu tariqa, shoir adablilik shartlarini saqlashda har bir odamning darajasiga
qarab bajarish loyiqligini ta’kidlaydi. Jumladan, ulug‘ mutafakkir yosh bolaga
nisbatan eng zarur ish, uni kichkinaligidan parvarish qilishdir, deb ko‘rsatadi. Uning e’tiroficha, tarbiyaning biri bolaga yaxshi ism qo‘yish bo‘lib, uni nomi bilan
chaqirganlarida uyaladigan bo‘lmasligi kerak. Navoiy bolaga ilmu-adab o‘rgatish
uchun muallim chaqirish lozimligini uqdirar ekan, shafqat qilish foydali, ammo
ortiqchasi zarardir, deydi. Binobarin, har xil balolardan farzandini o‘z mehri bilan
asrashni ota-onaning tavoze’si hisoblasa, ota-onani hurmat qilish–“buni bajarish
uning(farzand) uchun majburiyatdir”,– deydi. Shoir katta-yu kichikka qarata otaonaga xizmatni birdek qilish, xizmati qancha ortiq bo‘lsa ham, kam deb bilishni o‘z o‘gitlarida ilgari suradi:
Boshni fido ayla ato qoshig‘a,
Jismni qil sadqa ano boshig‘a.
Ikki jahoningga tilar sen fazo
Hosil et ushbu ikkisidin rizo.
Tun-u kuningga aylagali nur posh,
Birisin oy angla, birisin quyosh.
Dostonning sakkizinchi maqolatida Navoiy yolg‘izlikka nisbatan ko‘pchilikjamoatni ulug‘lab, kishilarning bir-birlari bilan ahil, do‘st bo‘lishlarini istaydi.
“Hayrat ul-abror”ning o‘ninchi maqolati rostgo‘ylik, halollik va to‘g‘rilikka
bag‘ishlangan. Shoir yolg‘on so‘zlashning yomon oqibatini “Sher bilan Durroj”
masalida ovchining tuzog‘iga tushgan Durroj obrazida hikoya qiladi.
Masalda keltirilishicha, bir beshada sher yashar, har gal bolalasa, chumolilar
(mur) uning bolasini nobud qilaverganidan yurak oldirib qo‘ygandi. Shu sababli:
Tishlabon ul moyai payvandini
Og‘zida asrar edi farzandini.
Biroq shu “beshada” bir durroj ham yashar, hamisha sher vahmidan cho‘chiyverganidan qo‘qqisdan: “farr eta” uchar, bundan shervachcha seskanib
ketardi. Bu holdan sher g‘am chekardi, nihoyat sherning
Ko‘ngli bu ishdin bo‘lib ozorlik,
Boshladi durroj bila yorlik.
Va unga boshiga har qanaqa tashvish tushsa, ko‘maklashmoqqa so‘z berib, qo‘qqisdan uchaverib, uning bolasini qo‘rqitmasligini shart qilib qo‘yadi. Endi durroj uning yonida cho‘chimay, emin-erkin yashay boshlaydi. Hatto shu eminerkinligiga ishonch hosil qilish uchun sherni sinamoqchi bo‘lib, bir gal ovchi domiga tushdim deya faryod ko‘taradi. Sher uni qutqarmoqqa borsa, faryod yolg‘on bo‘lib chiqadi. Durroj bu harakatini bir necha bor takrorladi. Shu sababli sher unga ishonmay qo‘ydi, Boshqa bir mahalda durroj chindan ham sayyod domiga tushadi.
Bu gal u:
Qichqiribon dom aro ul mubtalo,
Necha dedi, dod meni tuttilo.
Sher qulog‘iga yetib ul maqol,
Savtini doyimgidek etti xayol.
Ko‘p eshitib erdi bu yolg‘onini,
O‘yla gumon etti chin afg‘onini.
Har necha kim rost fig‘on ayladi,
Sidqini ham kizb gumon ayladi.
Shu tariqa, durroj o‘z yolg‘onining qurboni bo‘ldi. Masaldan kelib chiqqan xulosa shu!
Ilm ahllariga bag‘ishlangan o‘n birinchi maqolatda ilm va ilm ahli, qalam ahli, el manfaati, savob va jaholat, xudbinlik va xudbinlarga munosabat kabi masalalar axloqiy tahlil etiladi. Navoiy bir musofir, kambag‘al odamning chinakam ilm olishi uchun ne-ne muhtojlik, qashshoqlik, ochlik va sarson-sargardonliklar mashaqqatini bayon qilar ekan, ilmda sohibqiron bo‘lguncha o‘ttiz yillik davr o‘tishini, shunda ham bitta-ikkitagina kamolot egasi bo‘lib yetishishini asoslaydi. Ammo, uning ko‘ngli ilm maskani, ilm dargohi, uning bir qatra vujudi ilm daryosiga aylangani ulkan muvaffaqiyat sifatida talqin etiladi. Alisher Navoiy olimlik martabasini ana shunday yuksaklikda ko‘radi. U ilm ahli deganda ko‘p tillarni va bilimlarni egallagan qomusiy olimlik sharafini nazarda tutib, ularning johillarga xizmat qilishini esa zolimlik, deb baholaydi. Navoiy olimlar bilan jaholat egasi bo‘lgan bek-u amaldorlarning surati va siyratini taqqoslarkan, hayotiy detallarni ayni muqoyasa sifatida eslatib o‘tadi: “Egnidagi to‘nida yuzta yirtiq bo‘lsa ham, gulning to‘ni yirtiq-yirtiq ekani ayb emas-ku! Quyoshning yalang‘ochligi uning ziynati-ku; bulutdan libos kiyganda esa, hamma yoqni qorong‘ilik bosadi. ...Er kishining sharafi kiyimda emas; dur sadafdan uzoq bo‘lsa, bahosi kamaymaydi. Pashshaning ham ust libosi zarrin, ammo uning qo‘nadigan joyi o‘limtiklarning ustidir.”
Darhaqiqat, ma’rifatparvar va buyuk shoir Alisher Navoiyning axloqiyta’limiy qarashlari hozirgi kunda ham shu jihatlari bilan o'z qadr-qimmatini saqlab kelmoqda. U o‘z zamonidayoq yoshlarni ilm-hunar egallash, mehnatni sevishga undab, o‘rganilgan ilm va hunarni xalq, Vatan yo‘lida sarf qilish zarurligini uqdirgan. Navoiy ta’limotida ilm-fanni egallash uchun yoshlikdan boshlab astoydil o‘qish, o‘rganish ta’kidlanadi. Bu jihat shoirning o‘z hayotiy tajribasida ham yetakchi shiorga aylanganini, ya’ni juda yoshligidan ta’lim olgani, o‘qishga berilganidan anglash mumkin. Qolaversa, 4-5 yoshlaridanoq ko‘p she’rlarni yod bilganligi, Farididdin Attorning “Mantiq ut-tayr” (“Qush nutqi”) asarini ham bolalik chog‘laridayoq qayta-qayta o‘qib, yod olgani bu fikrni asoslaydi. Alisher Navoiy umrining so‘nggi damlarigacha iqtidorli yoshlarga, ma’rifatga katta e’tibor qaratganligini kuzatish mumkin. U mehnatkash xalq bolalarini o‘qitish va tarbiyalash uchun maktablar ochish va madrasalar qurish to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qilganligi, podsho Husayn Boyqarodan o‘g‘il va qiz bolalar uchun maktablar ochishni talab qilgani, shaxsan o‘zi madrasalar qurishda tashabbus ko‘rsatgani ham navoiyshunoslar tomonidan ko‘p ta‘kidlangan. Navoiyning fikricha, maktab xalqqa nur keltiradi, unga to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatadi, bolalarni bilimli qiladi. U o‘zining “Ixlosiya” madrasasi yonida maktab ochib, bolalarni o‘qitish va tarbiyalash uchun zarur sharoit yaratib, buning uchun lozim bo‘lgan mablag‘ ajratgani ana shunday e’tiborli dalillardan.
Navoiy dars beruvchini quyoshga o‘xshatadi va bu quyosh o‘z atrofidagi yulduzlarga nur sochadi, ya’ni mudarris “abjadxonalar”ga, hali ilmdan bexabar bo‘lgan toliblarga ilm nurini sochadi, ma’rifat beradi, deydi. Alisher Navoiy ta’limtarbiyaviy fikrlarini o‘zi yaratgan badiiy asarlarida ko‘proq barkamol insonni ifodalovchi ijobiy obrazlar yaratish orqali bayon qiladi. Navoiy aql kuchiga cheksiz ishonadi, komil ishonch bilan ilm-fanning xislati juda katta, deb hisoblaydi.
Alisher Navoiy inson shaxsining kamol topishi bolalikdan boshlanajagini nazarda tutib, dostonlaridagi ayrim boblarni qahramonlarining bolalik tarbiyasiga bag‘ishlaydi. Jumladan, Farhod va Majnun bolaligi tasviri bunga yorqin dalil bo`la oladi. U axloqiy-ta’limiy qarashlarini butun hayoti va ijodiy faoliyatining sintezi hisoblanuvchi “Mahbub ul-qulub” (“Ko'ngillarning sevgani”) pandnomasida yanada chuqurlashtirgan. Bu asar shoirning ustozlari Shayx Sa’diyning “Guliston” va “Bo‘ston”, Abdurahmon Jomiyning “Bahoriston” singari didaktik adabiyot an’analaridan ijodiy ilhomlanib yozilgandir. “Mahbub ul-qulub”da buyuk shoir va mutafakkirning jamiyatdagi turli qatlamlariga mansub shaxslar to‘g‘risida umr bo‘yi qilgan kuzatuvlaridan kelib chiqqan xulosalari yakun topgan. Unda Navoiy yaxshi fe’l-xususiyatlarni sanab o‘tgan, odamlar uchun foydali o‘git va misollar keltirgan. Ayniqsa, o‘gitlar shoirning barhayot da’vatlari tarzida navqiron avlodlarni asrlar osha barkamollik sari undab kelmoqda. Va aytish joizki, Navoiy asarlari xuddi shu nuqtayi nazardan nafaqat bugun, balki o‘tmishda ham bolalar kitobxonligi asosi sifatida ma’lum va mashhur bo‘lgan.
To‘rt asrdan ziyodroq davr mobaynida Alisher Navoiy asarlarini xalqimiz qo‘lyozma kitoblar (devonlar, bayozlar va tazkiralar)dan o‘qib o‘rgandi, shoir g‘azallari negizida yaratilgan qo‘shiqlar ham navoiyxonlikda ayricha ahamiyat kasb etdi. Maktablarda ham, madrasalarda, davra va suhbatlarda ham shoir asarlariga rag‘bat tobora kuchaya bordi.
Xususan, XIX asrning so‘nggi choragidan e’tiboran shoir asarlarini ko‘p sonli adadlarda toshbosma (litografiya) va tipografiyalarda chop etish yo‘lga quyilgach, bu jarayon yanada chuqurlasha va kengaya bordi. XX asrda Navoiy asarlarini o‘qibo‘rganish o‘rta va oliy maktab dasturlaridan keng o‘rin oldi, asrning oxirlariga borib esa, bog‘chalar ta’limi doirasiga ham kiritila boshlandi. Shu zaylda turli yoshdagi kitobxonning o‘z Navoiysi qad rostlaydigan bo‘ldi. Shu ehtiyoj “Xamsa” dostonlarining, shuningdek, “Lison ut-tayr” va “Mahbub ul-qulub” asarlarining hozirgi adabiy tilda qayta aytilgan nasriy bayonlari va tabdillarini yaratishga, qolaversa, kichik yoshdagi bolalarga mo‘ljallangani “Qiziq hikoyalar” (1991) nashrini amalga oshirishgacha olib keldi.
Buyuk gumanist bolalarga kelajak sohiblari sifatida qaradi, shunga ko‘ra ularning tarbiyasiga alohida e’tibor berish zarurligini uqtirarkan, bu sohadagi axloqiy qarashlarini “Xamsa” dostonlarida, xususan, dastlabki uch dostoni – “Hayratul-abror” (“Yaxshilarning hayrati”), “Farhod va Shirin”, “Layli va Majnun”da, shuningdek, “Lison-ut-tayr” (“Qush tili”), “Mahbub ul-qulub” (“Qalblarning sevgani”) hamda “Arba’in hadis” (“Qirq hadis”) kabi asarlarida olg‘a surdi. Bu asarlar bolalar navoiyxonligida ayricha mavqe hosil qilib keldi.
Alisher Navoiy komil insonning shakllanishi bolalikdan boshlanajagini nazarda tutib, Farhod va Majnunlarning bola sifatida ulg‘ayish jarayonlarini ko‘rsatishga alohida e’tibor berdi. Farhod tirnoqqa zor Chin mulkining shohi xonadonida tug‘iladi, bu orziqib kutilgan xurramligu ushalgan armonning nishonasi edi. Shu sababli shoir murg‘akkina chaqaloqni tubandagicha tanishtiradi:
Ko‘zida ashk selidan asarlar,
Damida oh dudidin xabarlar.
Muhabbat nuri olinda huvaydo,
Jamolida vafo tug‘rosi paydo.
Falak deb dard elining shohi oni,
Malak deb dard o‘ti ogohi oni.
Bu chizgilarda chaqaloqning kelajagiga daxldor bashorat tajassum topgan, ya’ni, yig‘lab dunyoga kelgan bu chaqaloqning nafasida ne-ne mashaqqatlarni kechajagidan xabar berguvchi ohlar tutuni o‘rlab turgan ekan