Бола шахсида салбий ўзгаришларни келтириб чиқарувчи ташқи таъсирларнинг психологик-педагогик асослари

Бола шахсида салбий ўзгаришларни келтириб чиқарувчи ташқи таъсирларнинг психологик-педагогик асослари 
228 
bilan o'lchashni biladiki, uning mablag'lari ularni hech qanday qiyinchilik va kuch 
sarflamasdan qondirish uchun etarli. Mulkni boshqarish yoki uning ko'payishi 
haqidagi g'amxo'rlik uning temperamentiga mos keladigan, unga nisbatan tinchroq va 
yoqimli bo'lgan boshqa kasblardan chalg'itmaydigan kishi baxtlidir. Baxtli odamning 
ruhi olijanob, deydi Monten, xotirjam va mamnun har bir inson o'zi uchun foydali 
narsani xohlaydi. Boshqalarga nisbatan chiroyli va ezgu ishni bajarish oson kechadi.
Bunday holda, har qanday qiyinchiliklarni yengib chiqadi, so’ngida yengib o'tish 
haqiqati kishiga quvonch, mamnuniyat keltiradi. Bu bizdan hech qachon qochib 
qutulolmaydigan mukofotdir deydi faylasuf. Boshqalarga yaxshilik qilishni odamlar 
ezgu ish deb bilishadi, ezgu ish insonning ruhini ochib beradi, deydi Monten. Fazilat 
nima?
Montenning nuqtai nazariga ko'ra, fazilat bizda namoyon bo'ladigan yaxshilikka 
moyillik va olijanoblik tushunchasi. Tabiati sog’lom inson aynan shu yo'lni tutadilar 
va fazilatli, xushxulqli insonlar singari yashashga intiladilar. Fazilat sokin kayfiyatda,
aqlning buyrug'iga bo'ysunishdir. Rimliklar orasida "fazilat" (valeur) so'zi "kuch" 
so'zidan kelib chiqqanligi bejiz emas.
Fazilat qarama-qarshiliksiz mavjud bo'lmaydi.
Yaxshi va adolatli bo’lishni, fazilatli deb atamaymiz, chunki uning barcha harakatlari 
hech qanday kuch sarf qilmasdan amalga oshiriladi. Muvozanatli va ezgulikka 
moyillik olijanoblik ruhiga ega bo'lish bu hukmimiz uchun yetarli emas. Yaxshi 
tabiiy moyillikga yo'naltirilgan oson, qulay yo'l hali haqiqiy fazilat yo'li emas. Bizning 
beg'ubor ehtiroslarimiz va nomukammalligimiz tufayli yuzaga keladigan tashqi yoki 
ichki qiyinchiliklarni yengish uchun tikanli yo'l kerak. Ammo biz unutmasligimiz 
kerakki, - deya eslatadi Monten, insonni har qanday yovuz intilish paydo bo'lishidan 
himoya qilishga qodir bo'lgan aqlning kuchi va vakolati haqida. “Fazilat uni o'zi 
uchun kuzatilishini talab qiladi; agar ba'zida ular boshqa maqsadlar ortida yashirinsa, 
darhol yuzimizdagi niqobni yulib tashlaydi »
25
. Yaxshilikka ergashish qalbning odatiy 
va toza holatdaligi bizning qalbimizga kirib, unda qolishini anglatadi. Shunday qilib, 
Monten fazilatni boshqa insonlarga yaxshilik qilish qobiliyatini tushunadi, bu axloqiy 
va barcha ma'naviy fazilatlarning ulkan kuchini talab qiladi. Fazilat odatdagi tabiiy 
mehrdan farq qiladi, chunki u iroda kuchini ishga solishni talab qiladi. Fazilatga 
aqlning tayinlanishi bilan erishilmaydi, bu qalb mohiyatidir. Bu uning odatdagi holati, 
u uyg'onayotgan salbiy tendensiyalarni bostiradi.
Yaxshi odam, boshqalarning roziligini kutmasdan, ezgu ishlarni qiladi. Agar 
fazilat shunchaki shuhratga asoslangan bo'lsa, juda behuda va beparvo bo'lar edi.
Bizning qalbimiz biz uchun barqaror va fazilatli bo'lishi kerak, bu qo’rgonga 
o'zimizdan boshqa hech kimning nigohi kira olmaydi. 
Shuhrat, deydi Monten, ko'pincha hayotning ba'zi bir qulayliklarini olib keladi,
u bizni olqishlaydi va hech bo'lmaganda ma'lum darajada adolatsizlik va boshqa 
odamlarning hujumlaridan himoya qiladi. Monten Aristotelning shuhratga erishish va 
undan qochish uchun ortiqcha narsalardan qochish kerak degan so'zlariga qo'shiladi.
Monten odamlarda qanday axloqiy fazilatlarni yuqori baholaydi? O'z-o'zini 
boshqarish, iroda, mutanosiblik hissi bilan xatti-harakatlarga rahbarlik qilish 
25
Монтень М. Опыты //В 3 т., т. 2, b. 13. 
2 
Yana qarang b. 307.

---