Бола шахсида салбий ўзгаришларни келтириб чиқарувчи ташқи таъсирларнинг психологик-педагогик асослари

 
“ҚУТАДҒУ БИЛИГ” – САОДАТГА ЭЛТУВЧИ АСАРДИР 
 
Жалолиддин Алиқулович БЎРИЕВ 
Ўзбекистон халқаро ислом академияси таянч докторанти 
 
Аннатоция. Қорахонийлар давлатининг низомномаси ҳисобланган “Қутадғу 
билиг” — XI-аср сўз санъатининг нодир намунаси бўлиб, унда ўз даврининг илғор 
ижтимоий-сиёсий, маънавий-ахлоқий масалалари бадиий талқин қилинган, 

---

Бола шахсида салбий ўзгаришларни келтириб чиқарувчи ташқи таъсирларнинг психологик-педагогик асослари 
461 
туркий халқлар тарихи, маданияти, илм-фани, урф-одат ва анъаналари, турмуш 
тарзи, қадриятлари хусусида батафсил маълумот берилган. 
“Қутадғу билиг”да, яъни “билим” маъносида, инсонга дунёда ва охиратда 
бахтли бўлиш йўлларини кўрсатадиган тавсиялар мавжуд.
Калит сўзлар: Юсуф Хос Ҳожиб, Қутадғу билиг, адолат, одоб, қадрият, ҳукмдор. 
“Қутадғу билиг” (“Саодатга элтувчи билим”) - Юсуф Хос Ҳожибнинг ушбу 
асари туркий адабиётнинг нодир намунаси бўлиб, 1069-70 йилларда яратилган. 
Муаллиф асарнинг муқаддимасида хабар беришича, бу китоб ўз давридаёқ кенг 
тарқалиб, машҳур бўлган. Чин (Шимолий хитой)ликлар уни “Адаб ул-мулук” 
(“Ҳукмдорлар одоби”), мочин (Жанубий хитой)ликлар “Ойин ул-мамлакат” 
(“Ҳукмдорлик қонун-қоидалари”), Шарқий хитойликлар “Зийнат улумаро” 
(“Ҳукмдорлар зийнати”), эронликлар “Шоҳнома”и туркий (“Туркий “Шоҳнома”), 
баъзилар “Пандномаи мулук” (“Ҳукмдорлар пандномаси”), туронликлар эса 
“Қутадғу билиг” деб атаганлар [4,125]. Асар исломий туркий адабиётни 
бошлабгина бермай, уни янги тараққиёт босқичига ҳам кўтарган. У нафақат 
туркий халқлар адабиёти анъаналари, балки қардош халқлар, жумладан, форсий 
адабиёт тажрибаларини ҳам ижодий ўзлаштирган ҳолда яратилган.
“Қутадғу билиг” — XI-аср сўз санъатининг нодир намунаси бўлиб, унда ўз 
даврининг илғор ижтимоий-сиёсий, маънавий-ахлоқий масалалари бадиий талқин 
қилинган, туркий халқлар тарихи, маданияти, илм-фани, урф-одат ва анъаналари, 
турмуш тарзи, қадриятлари хусусида батафсил маълумот берилган. 
Адиб “Қутадғу билиг” достонини яратар экан, ўз олдига қорахонийлар 
давлати ҳокимиятини мустаҳкамлаш, Тавғачхон билан Элоқхонлар ўртасидаги 
ихтилофларни бартараф этиш, ҳукмрон доираларнинг турли ижтимоий 
табақаларга муносабатини белгилаш, маърифат ва ободончилик учун кураш, яхши 
хулқ-одобни 
тарғиб 
қилиш 
каби 
мақсадларни 
қўйган. 
Бу 
билан Юсуф Хос Ҳожиб ўз даврининг йирик маърифатпарвари ва донишманди 
сифатида гавдаланади. 
“Қутадғу 
билиг” 
асарининг 
марказига 
тўрт масала қўйилиб, улар 
тўрт образ воситасида очиб берилган: биринчиси-адолат бўлиб, у подшоҳ 
Кунтуғди тимсолида, иккинчиси — давлат бўлиб, вазир Ойтўлди, учинчиси —
ақл бўлиб, вазирнинг ўғли Ўгдулмиш, тўртинчиси — қаноат бўлиб, унинг 
қариндоши Ўзғурмиш қиёфасида тасвирланади [1,58]. Шунга мувофиқ равишда 
қўйилган масалалар воқеалар ривожи, қаҳрамонларнинг ўзаро суҳбати, баҳс-
мунозараси, савол-жавоблари, панд-насиҳатлари воситасида ҳал қилинади. 
Муаллиф баҳсли масалалар юзасидан ҳам ахлоқ-одоб, илм, инсонийлик ва адолат 
доирасида фикр юритади ҳамда подшоҳ ва амалдорлардан тортиб деҳқону 
ҳунармандгача — жамиятдаги барча тоифаларнинг ҳуқуқ ва бурчлари ҳақида ўз 
мулоҳазаларини билдиради. 
“Қутадғу 
билиг” қорахонийлар ҳокимиятининг 
ўзига 
хос 
назмий 
низомномаси бўлиб, бу рамзий-тимсолий асар юрт эгалари бўлмиш ҳукмдорлар 
ва катта-кичик амалдорларга атаб ёзилган ва асарда уларга мамлакатни адолат 
билан бошқариш, тинчликни сақлаш, раиятга зулм қилмаслик, билъакс, халқнинг 
оғирини енгил қилиш, турмушини фаровон айлаш, жамиятнинг маънавий-

---