Бола шахсида салбий ўзгаришларни келтириб чиқарувчи ташқи таъсирларнинг психологик-педагогик асослари

Бола шахсида салбий ўзгаришларни келтириб чиқарувчи ташқи таъсирларнинг психологик-педагогик асослари 
446 
oy, «mim» kunduz belgilarini ko‘rsatadi; bilimsizlik shomining qorong‘i ko‘rinishi 
haqidakim, g‘aflat chaqini pastlik kechasida zohir qilib, bu kechada baxtsizlikdan 
hikoya aytadi; olimning butun baxtsiz vujudining quyoshdek yuksakligi joxilning esa 
butun borlig‘i boylik, mol bo’lsa ham tuproqdek xorligi» haqida fikr bayon etadi. 
Demak, Alisher Navoiy ilmni inson kamoloti uchun eng zarur fazilatlardan biri 
deb biladi. U ilmni insonni, xalqni nodonlikdan, jaholatdan qutqaruvchi omil sifatida 
ta’riflaydi. Alisher Navoiy orzu qilgan komil inson ham faqat ilmli bo`lishi bilan 
qanoatlanib qolmaydi. Uni haqiqiy inson sifatida ta’riflashga yana sabr-qanoat, saxiylik, 
himmat, to‘g‘rilik, rostgo‘ylik, tavoze’, adab, ishq-vafo va hakozolar ham asos bo’ladi. 
Navoiy insonning axloqiy xislatlari-yaxshi fe’l-atvorlar xususida to‘xtalib o‘tar ekan, 
avvalo har bir insoniy fazilatning ta’rifini beradi. 
U yaxshi fe’llarga qanoat, sabr, tavoze’ va adab, ishq va vafo, saxovat. himmat, 
karam, muruvvat, yumshoq ko‘ngillik (hilm) kabi xislatlarni kiritib, har birining 
ta’rifidan so‘ng tanbeh va hikoyatlar vositasida o‘z fikrini tomdiradi. Navoiy asarda 
mazkur xislatlarga ta’rif berish bilan birga, ularga qarama-qarshi bo`lgan yomon 
illatlardan qutulish yo’llarini bayon etadi. 
Axloqlilikning eng muhim mezoni sanalgan odob haqida fikr yuritar ekan. «Adab 
kichik yoshdagilarni ulug‘lar duosiga sazovor etadi va u duo barakati bilan umrbod 
bahramand bomadi. Adab kichkinalar mehrini ulug‘lar ko‘ngliga soladi va u muhabbat 
ko‘ngilda abadiy qoladi...» - deb ta’kidlaydi. 
Demak, yaxshi xulq asosi - odob Navoiy tahsilida barcha insoniy xislatlarning 
boshlanishi sanaladi. Komil insonga xos xislatlar ana shunga bog‘liq ravishda ta’rif 
beriladi. Zero, haqiqiy insonga xos xislatlar - qanoat, sabr, tavozu, ishq, vafo, saxovat, 
himmat, karam, muruvvat, hilm (yumshoq ko‘ngillik) xuddi shu odobli kishida tarkib 
topadi. 
Masalan, «qanoat-buloqdir-suvi olgan bilan qurimaydi, xazinadir-naqdini 
sochgan bilan kamaymaydi, ekinzordir-urug‘i izzat va shavkat mevasini beradi; 
daraxtdir-shoxi tortinchoqlik va hurmat mevasi yetkazadi» - deb ifodalaydi. 
Navoiy qanoatni tomdiruvchi insoniy fazilatlardan sabr, saxiylik, karam, 
muruvvat, himmat, bir-biriga hamkor va g‘amxo‘r bo`lishini, bularni inson shaxsini 
ulug‘lashga yetaklaydigan, uni sof va pokiza inson darajasiga ko‘taradigan xislatlar 
sifatida ko‘rsatib o‘tadi. «Sabr achchiqdir - ammo foyda beruvchi, qattiqdir - ammo 
zararni daf’ etuvchi... Sabr shodliklar kalitidir va bandlar ochqichidir. 
Achchiq so‘zli nasihatchiday tabiat undan olinadi, lekin zaminda maqsad hosil 
bo’ladi. Badxo‘r dori beruvchi tabibday kasal undan qiynaladi, ammo so‘nggida sog‘liq 
yuz beradi.» 
Saxiylik esa insoniylikning haqiqiy mezoni sifatida ta’rif beriladi. Saxovatni 
Navoiy odamlarning mushkulini oson qilishda unga beriladigan minnatsiz yordam 
sifatida tushunadi va shunga da’vat etadi. qimmatlilik, muruvvat, karam saxovatning 
tarkibiy qismlari sifatida yoritiladi. «Yaxshilik, karam-bir jabrlanganning qattiqchilik 
yukini ko‘tarmoq va uni o‘sha qiyinchiliklardan qutqarmoqdir. Karam birovning 
mashaqqat tikani og‘irligini ko‘tarmoq va tikan uchidan guldek ochilmoq va o‘sha 
qilingan ishni qaytib tilga keltirmaslik, og‘izga olmaslik, kishiga minnat qilmaslik va 
uning yuziga solmaslik», - deb, uning asl mohiyatini yoritib beradi. Muruvvatni esa ana 
shu «karamning urug‘-avlodi, egizak qarindoshi, kimki bu xislatlarga ega bomsa izzat 

---