Bog‘dorchilik o‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan kasb-hunar kollejlari o‘quvchilari uchun o‘quv qo‘llanma sifatida tavsiya etilgan «O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati»

Mevali daraxtlarning tashqi muhit sharoitlariga munosa-batlari. Mevali daraxtlarning o‘sishi, rivojlanishi, mo‘l va sifatli hosil berishi ko‘p jihatdan tashqi muhit sharoitlariga bog‘liq.

Mevali daraxtlarning o‘sishi, rivojlanishi, hosildorligi ham-da mo‘l, muttasil va sifatli hosiliga ta’sir ko‘rsatuvchi asosiy omillarga yorug‘lik, issiqlik, namlik, shamol, do‘l, tuproq sha-roitlari va parvarish omillarning qay darajada bajarilishi kabi-lar kiradi.

21

Yorug‘lik. O‘zbekiston sharoitida o‘stiriladigan barcha meva va rezavor meva o‘simliklar yorug‘sevardir. Bog‘ning yortig‘lik rejimi ochiq joyning yorug‘lik rejimidan farq qiladi. Mevali da-raxtlarning shox-shabbasiga bir xil darajada yorug‘lik tushmaydi, daraxtlarni ko‘proq yorug‘lik bilan ta’minlanishi shox-shabbala-rini kesish va shakl berish usullariga bog‘liq. Bu omil o‘simlikda o‘tadigan flziologik va biokimyoviy jarayonlarga ta’sir qiladi, shu jumladan kurtaklar, novdalar, barglar va mevalarning­ shakl­ lanishiga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Mevali daraxtlarning shox-shabbalari yorug‘lik bilan to‘liq ta’minlanganda, mevalarning­ hosili keskin o‘zgarib, bir dona mevaning og‘irligi oshib, shu navga xos rangga ega bo‘ladi hamda ularning­ tarkibidagi mavjud quruq moddalar va qand miqdori oshadi­. Yorug‘lik me’yorida bo‘lganida mevali daraxtlarning shox-shabbalari yaxshi o‘sadi va rivojlanadi, ulardagi asosiy shoxlar va o‘suvchi, hosil beruvchi shoxlar va novdalarning yashash muddati ko‘proq bo‘ladi. Me-vali daraxtlarda generativ organlarning hosil bo‘lishi, gullashi hamda yuqori va sifatli hosil berishi uchun yaxshi yorug‘lik ta-lab qilinadi.

Mevali daraxtlarga tushadigan yorug‘likning miqdori janu-biy hududlarda joylashgan daraxtlarda shimoliy hududlarga qa-rab kamayadi. Mevali daraxtlar qancha dengiz sathidan yuqori joylashgan bo‘lsa, quyosh nurlarining tushishi shuncha kucha­ yadi. Daraxtlarning shox-shabbalari tuzilishi va yorug‘likning tushish miqdori bir-biriga chambarchas bog‘liq.

Yorug‘liksevar o‘simliklarda yorug‘lik tufayli fotosintez jarayonlari­ kuchli o‘tadi. Ko‘pgina mevali daraxtlarda fo-tosintez jarayonlarining­ yaxshi o‘tishi uchun daraxtlarning shox-shabbasiga tushgan yorug‘lik miqdori 70–80 foiz (ochiq joyga nisbatan qaraganda) bo‘lishi zarur va bu jarayon da-raxtlarning yaxshi o‘sishi, rivojlanishi va hosildorligiga ijobiy ta’sir etadi.

Shuningdek, mevali daraxtlar uchun yorug‘lik qancha yetish-masa, ularning o‘sishi, rivojlanishi susayib, hosilning shakllani­ shiga va miqdoriga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Ayrim hollarda bu

22

yetishmovchilikni kuchli oziqlantirish va sug‘orish tizimi hiso-bidan qoplab­ yuborish mumkin.

Mevali daraxtlar uzun kunli o‘simlik hisoblanadi, lekin bu ko‘rsatkich turli xil navlarga bir xil ta’sir qilmaydi. O‘zbekiston sharoitida quyosh nurining kuchliligi, yorug‘likning ko‘pligi, issiq kunlarning uzunligi, issiqlikning mevali daraxtlarning o‘sishi, rivojlanishi­ va hosil berishiga yetarli bo‘lganligi uchun turli xil mevalarning­ navlarini ekib, ulardan yuqori va mutassil sifatli hosil olish imkoniyati mavjud.

Barcha mevali daraxt turlarini yorug‘likdan samarali foydalanishini­ ta’minlash uchun bog‘ barpo qilish maqsadida joy tanlash, daraxtlarni tog‘ va tog‘oldi zonalariga joylashti-rish, qatorlarning yo‘nalishini to‘g‘ri belgilash, daraxtlarga shakl berish jarayonlarida­ shox-shabbalarini siyraklashtirish, kesish davrida esa ko‘proq mevali daraxtlardagi hosilsiz, kasal-langan va haddan tashqari chirmashib joylashgan novdalarni olib tashlash kabi agrotexnik chora-tadbirlarga e’tibor berish zarurdir.