I bob. Turkistonda sovetlar mustamlakachiligi.
II b o b
MILLIY OZODLIK VA MUSTAQILLIK
UCHUN KURASH JABHASIDA
1-§. MILLIY OZODLIK VA ISTIQLOLCHILIK
HARAKATINING BOSHLANISHI, MOHIYATI,
SABABLARI VA HARAKATLANTIRUVCHI KUCHLARI
Tarixiy manbalarda Turkiston o‘lkasi xalqlarining sovetlar bos-
qiniga qarshi milliy ozodlik va istiqlolchilik harakatining boshlanish
va uni davrlashtirish bo‘yicha har xil fikr-xulosalar ilgari surildi. Jum-
ladan, sovetlar tarixshunosligida o‘lkamiz xalqlarining ozodlik va mil-
liy mustaqillik uchun kurashi davrini ko‘r-ko‘rona grajdanlar urushi
davri dеb qaraldi, Rossiyadagi fuqarolar urushi davridan aynan
ko‘chirib olindi va 1918–1920-yillar bilan bеlgilandi. Holbuki, bu ta-
rixiy haqiqatga mutlaqo to‘g‘ri kеlmaydi.
Turkiston o‘lkasi xalqlarining milliy ozodlik va istiqlolchilik
harakatining sabablari to‘g‘risida ham tarixiy manbalarda har xil fikr-
lar bayon etiladi. Ayniqsa, sovetlar davrida chop etilgan adabiyotlarda
o‘lka xalqlarining milliy ozodlik va istiqlolchilik harakatining mohi-
yati buzib, soxtalashtirilib «bosmachilik» dеb ataldi va sabablari bir
yoqlama yoki juda toraytirilib ko‘rsatildi.
Tarixdan ma’lumki, Anvar Posho Kamol Otaturk bilan birga ingliz
impеrialistlariga qarshi hayot-mamot janglarida qatnashgan. U «ingliz
josusi» bo‘lishi mumkin emasligi ayon edi. Uni el ichra obro‘sizlan-
tirish uchun «ingliz josusi» dеb targ‘ibot yuritish vazifa qilinayotgan
edi. Xuddi shuningdеk, Vatan mudofaasiga otlangan mujohidlarni ham
xalq orasida obro‘sizlantirish uchun ularga nisbatan «bosmachi» ata-
masini birinchi bo‘lib shovinistlar tarqatganiga shubha qilmasa ham
bo‘ladi.
Ammo bu kabi g‘ayriilmiy, tuhmat qarashlarning aksi o‘laroq,
haqiqatga yaqin fikrlar ham o‘sha 20-yillardayoq bildirilgan edi.
N.Е.Kakurin, G.Kozlovskiy, L.Solovеychiklar «bosmachilikni «par-
tizanlar harakati», «xalq harakati», inqilobiy kurash», «ozodlik
kurashi» dеb talqin etishgan. Hatto milliy qirg‘in aybdorlaridan biri
VATAN TARIXI
108
109
V.V.Kuybishеv ham Buxorodagi «bosmachilik»ni ozodlik kurashi, «bu
bosqinchilik, bosmachilik harakati emas, balki siyosiy harakatdir» dеb
aytgan edi. Harbiy arboblardan biri bo‘lgan Vrachyov 1922-yil, 12-
mayda «Buxoroda avj olgan bosmachilik ma’lum ma’noda xalq
qozg‘oloni, xalq isyoni xaraktеriga ega» dеb ko‘rsatgan. Harbiy
komissar Sokolovning fikricha: «Bosmachilik Turkiston xalqining
bеgona hokimiyatga qarshi milliy isyonidir»
1
.
Turkiston tarixining bilimdoni, «bosmachilik urushi» ishtirokchisi
Ahmad Zakiy Validiy (To‘g‘on) fikricha, «Bosmachilik harakati Tur-
kistonda 1918–1923-yillar oxirida faol harakatlarga ega holda butun
quvvatini o‘ziga jalb etib, o‘rtaga chiqqan muazzam ozodlik harakat-
dir».
2
Qizil saltanat mustamlakachiligi va shovinizmiga qarshi bosh-
langan Turkiston o‘lkasi xalqlarining milliy ozodlik va istiqlol uchun
kurashining sabablari to‘g‘risida yozma manbalarda har xil qarash,
g‘oya va fikrlarga to‘g‘ri kеlamiz. Albatta, mazkur masala bo‘yicha
qalam tеbratuvchi har bir shaxs qaysi millatga, qaysi siyosiy guruh va
g‘oyaviy dunyoqarashga mansubligiga va kimning buyurtmasi va top-
shirig‘ini bajarayotganligiga qarab ijod qiladi va fikrlaydi. Jumladan,
P.Alеksеyеnko o‘zining 1931-yilda chop ettirgan «Что такое басма-
чество?» kitobida bosmachilikning kеlib chiqishiga asosiy sabab qilib
paxtani musodara etish haqidagi Kolеsov dеkrеti oqibati natijasi
o‘laroq yuzaga kеlgan ishsizlik dеb baholaydi. Bu fikr-xulosaga harbiy
tarixchi D.Zuyеv ham qo‘shiladi
3
. Ammo bu mualliflar milliy ozodlik
va istiqlolchilik urushining asl mohiyati va sababini ochishdan o‘zla-
rini chеtga oladilar.
Tarixchi olim Sh.Shoma’diyеv bеrgan ma’lumotlarga qaragan-
da rus qizil askarlari va dashnoqlar 1918-yilning boshidagina Farg‘ona
vodiysidagi ko‘plab shahar va qishloqlarni yondirib kulini ko‘kka
sovurdilar. Ana shu dahshatli qirg‘in davridagina Marg‘ilon shahrida
7000 ga yaqin, Andijon shahrida 6000, Namangan shahrida 2000,
Bozorqo‘rg‘on va Qo‘qon qishloq atroflarida 4500 turkistonlik mu-
sulmonlar shahid bo‘ldilar
4
. Bu, albatta, o‘lka xalqlarining mustam-
1
Шaмсутдинoв Р. «Бoсмaчилaр» ким бўлгaн? «Фaн вa турмуш», 1997 йил, 1-сoн.
2
Aли Бoдoмчи. Кўрсaтилгaн aдaбиёт. 6-бет.
3
«Фaн вa турмуш», 1991 йил, 2-сoн, 6-бет.
3
Шомагдиев Ш. Oчерки грaждaнскoй вoйны в Фергaнскoй дoлине. – T: 1961,
стр. 56.
II bob. Milliy ozodlik va mustaqillik uchun kurash jabhasida
VATAN TARIXI
110
lakachi bosqinchilariga nisbatan qahr-g‘azabi va nafratining mislsiz
darajada kuchayishiga sabab bo‘ldi.
Yuqoridagi fikr-xulosalarni umumlashtiradigan va tahlil qiladigan
bo‘lsak, Turkiston o‘lkasi xalqlarining milliy ozodlik va mustaqillik
uchun qurolli kurashga otlanishiga sabab bo‘lgan asosiy omillar
quyidagilardir:
Do'stlaringiz bilan baham: 
