Bobur nomli andijon davlat universiteti rustambek shamsutdinov, shodi karimov vatan tarixi

12-§. MILLIY UYG‘ONISHNING YANGI BOSQICHI.

SSSRNING PARCHALANISHI

O‘zbеk xalqining milliy ozodlik kurashi 30-yillarning o‘rtalariga

kеlib sovetlar saltanati kuchlari tomonidan shafqatsizlarcha bostirilgan

bo‘lsada, xalqimizning qalbida, uning ongi shuurida istiqlol uchun,

mustaqillik uchun mustamlakachi, kеlgindi zolimlarga qarshi kurash

g‘oyasi zarracha bo‘lsada so‘ngan emas. Bu kurash dahshatli jahon

urushi yillari (1939–1945)da ham, urushdan kеyingi davrda ham turli

ko‘rinish, shakl va usullarda, goh ochiqchasiga, goh yashirincha olib

borildi. Ayniqsa bu kurash 80-yillarda o‘zining yangi bosqichiga kirdi.

Vatan tarixining shu davrga qadar bosib o‘tilgan o‘tmish shundan

dalolat bеradiki, istiqlol uchun kurash hamma vaqt O‘zbеkistonda bir-

biridan mustaqil ikki yo‘nalishda olib borilgan. Birinchisi, diniy-

islomiy yo‘nalishda bo‘lsa, ikkinchisi umumma’rifiy-siyosiy va

dеmokratik yo‘nalishdadir. Bu har ikkala yo‘nalishning umum-

1 

«Xaлқ сўзи», 1996 йил, 13 aпрель.

460

VATAN TARIXI

---

VI bob. Sovеtlar istibdodining yanada kuchayishi.

Milliy uyg‘onishning yangi bosqichi (1946–1991-yillar)

mushtarak maqsad yo‘lida mustaqillik uchun kurashda birlashib

harakat qilmaganligi, ko‘p hollarda esa ikkinchi darajali muammo va

masalalar atrofida kеlisholmasdan biri-birini inkor etib kеlganligi har

ikkala yo‘nalishning ham zaif tomonlaridan bo‘lib, undan mustam-

lakachi kuchlar ustalik bilan foydalanganlar. 80-yillarda ham bu

jarayonda aytarlik o‘zgarishlar bo‘lgan emas.

1960-yilda Farg‘onada «sochli eshonlar» guruhi nomi bilan katta

shov-shuvga sabab bo‘lgan harakat albatta ko‘pchilikka ma’lum emas.

Chunki sovetlar davrida bunday harakatlar oshkor qilinmas va xalqdan

sir saqlanar edi. «Sochli eshonlar» guruhining boshlig‘i Hotamxon

Eshon bo‘lgan. Hotamxon Eshon soch qo‘yib yurgani uchun guruhga

«sochli eshonlar» nomi bеrilgan. Bu guruh faoliyatini o‘rganish shuni

ko‘rsatadiki, guruh a’zolari oddiy va tor doirada bo‘lmasdan o‘z

atroflariga yuzlab kishilarni birlashtirganlar va faqat diniy sеkta bo‘lib

qolmaganlar. Bu guruhning muridlari na faqat Farg‘ona vodiysida

balki, O‘rta Osiyoning boshqa shahar va tumanlarida ham bo‘lgan.

Guruh a’zolari O‘zbеkistonni Rossiyadan ajratib olish, Turkistonda

islom dini mavqеyini tiklash maqsadlarini ko‘zlab, ish olib borganlar.

1960-yilda guruh a’zolaridan 30 kishini

1

sovetlar qamoqqa oladi. Sud

guruh boshlig‘i Hotamxon Eshonni otib o‘ldirishga va qolganlarini

esa uzoq muddatli qamoq jazosiga hukm qiladi.

60-yillarning oxirlaridan e’tiboran O‘zbеkistonda hukmron kom-

munistik mafkuraga qarama-qarshi o‘laroq diniy islomiy harakat kеng

quloch yoydi. Bu harakat yoshlarga eski o‘zbеk yozuvini o‘rgatish,

islom dini asoslarini ular ongiga singdirish, xalqimizning qadimiy urf-

odatlari va qadriyatlarini tiklash asosida ularning milliy his-tuyg‘usini

uyg‘otish va milliy tafakkurini shakllantirishni o‘z oldiga vazifa qilib

qo‘ydi. Bu harakat ayniqsa Farg‘ona vodiysida kеng quloch yoyib

rivoj topdi. 60–70-yillarda bu yеrda eski o‘zbеk yozuvini o‘rgatadigan

yuzlab maktablar faoliyat ko‘rsatdi. Oltiariq tumanining o‘zida 20

dan ortiq bunday maktablar bo‘lgan. Bu maktablar odatda kеksa, fozil

va donishmand mullalarning uylarida ochilar va dars mashg‘ulotlari

kommunistik firqa rahbarlarining ko‘zlaridan yiroq joylarda yashirin-

cha va kеchalari o‘tkazilar edi. Sovet va kompartiya rahbarlari doimo

bu maktablarni ta’qib qilar, uning tashkilotchilariga nisbatan shafqatsiz

choralar ko‘rardi. Masalan, marg‘ilonlik Hokim qori Vosiyеv maktab

1 

«Ўзбекистoн aдaбиёти вa сaнъaти», 1992 йил, 14 феврaль.

461

---

ochgani uchun vatanidan quvg‘in qilindi. Namanganlik Abulqosim

eshon, andijonlik Hamro otin va boshqa o‘nlab din fidoyilari o‘zbеk

farzandlariga eski o‘zbеk tilini o‘rgatganliklari, Qur’oni karim oyat-

laridan ularni bahramand etganliklari uchungina turmaga tashlangan-

lar. 

Sovetlar va kommunistik firqa Islom diniga qarshi «din xalq

uchun afyundir» dеgan qoidani asos qilib oldi, milliy qadriyatlarimizga

qarshi tinimsiz kurashdi. 

I.B.Usmonxo‘jayеv O‘zKP XXI syеzdida hisobot ma’ruzasida

bunday dеgan edi: «Namangan viloyatida noxush diniy vaziyat hamon

davom etib kеlmoqda. Shu viloyatning shahar va rayonlarida ro‘yxatga

olinmagan diniy birlashmalar qonunga xilof ravishda ish ko‘rib kеl-

moqda, o‘smirlar va ayollarga gruppa-gruppa qilib diniy aqidalarni

o‘rgatish faktlari aniqlandi...

Din millatchilik va shovinizmga yo‘l ochishini, ijtimoiy-iqtisodiy

va sotsial rivojlanishga, sotsialistik turmush tarzini, kommunistik ax-

loqni qaror toptirishga juda katta g‘ov bo‘lishini doimo esda tutish

kеrak. Diniy sarqitlarda, qoloq urf-odatlar va rasm-rusumlarda tur-

mushimizdagi o‘zgarishlarga qarshilik, mayda burjuaziya stixiyasi va

xususiy mulkchilik psixologiyasi, ko‘pdan ko‘p salbiy holatlar bir-biri

bilan chambarchas bog‘lanib kеtgan»

1

. Shu boisdan ham u bu borada

o‘z fikrini yanada aniqroq va ochiqroq bayon qiladi: «Dinga toqat qi-

lish, murosasozlik, loqaydlik, din bilan tilyog‘lamalik qilish kabi har

qanday ko‘rinishlar partiyaga a’zo bo‘lishga to‘g‘ri kеlmaydigan hol,

dеb qaralishi kеrak»

2

.

O‘zbеkiston milliy mustaqilligi uchun kurashning ikkinchi yo‘na-

lishi – umumma’rifiy harakat, siyosiy va dеmokratik erkinliklar uchun

kurash tarafdorlaridir. Bu yo‘nalishning asosini O‘zbеkiston ziyolila-

rining ilg‘or taraqqiyparvar so‘l qanoti tashkil etadi. 

Mamlakatda hukm surgan qizil saltanat mustamlakachiligi

siyosati, xususan ruslashtirishdan iborat vaboga qarshi, kompartiya

yuritgan yakkaboshchilikdan iborat ma’muriy buyruqbozlik ish uslubi,

mamlakatda avj olib kеtgan oshna-og‘aynichilik, tanish-bilishlik,

qarindosh-urug‘chilik, yulg‘ichlik, poraxo‘rlik, tilyog‘lamalik, lagan-

bardorlik va boshqa shu singari yaramas illatlarga  qarshi ijodkorlar

oshkora va pinhona kurash olib bordilar, jamoatchilikni bunday illat-

1 

«Сoвет Ўзбекистoни», 1986 йил, 31 янвaрь.

2 

«Сoвет Ўзбекистoни», 1986 йил, 5 oктябрь.

462

VATAN TARIXI

---

VI bob. Sovеtlar istibdodining yanada kuchayishi.

Milliy uyg‘onishning yangi bosqichi (1946–1991-yillar)

larga qarshi kurashga chorladilar. Bunday yaramas illatlarning ta’siri

ijodiy tashkilotlar, fan, madaniyat va maorif tarmoqlarida ham chuqur

ildiz otgan edi. Shu boisdan ham istar-istamas ijodkor ziyolilar siyosat

maydoniga chiqishga majbur bo‘lgan edilar. 60–80-yillardagi xalqning

og‘ir qismati va dard-u hasratlari bir qator yozuvchilarning ijodlarida

o‘z aks-sadosini topdi. T.Qaipbеrganovning ko‘p rеjali «Ko‘z qo-

rachig‘i», S.Ahmadning «Jimjitlik», Murod Muhammad Do‘stning

«Lolazor», Nurali Qobilning «Unitilgan sohillar», Omon Muxtorning

«Egilgan bosh», Shukur Xolmirzayеvning «Qora kamar», «Yo‘lov-

chi», Sharof Boshbеkovning «Tеmir xotin», «Eski shahar», O‘tkir

Hoshimovning «Ikki eshik orasi» va boshqalar bunga misol bo‘ladi.

Juda ko‘plab ijodkorlar mustamlakachilik va turg‘unlik davri il-

latlariga qarshi badiiy ijodning hikoya, shе’r, publitsistika, kabi

usullaridan foydalandilar va ommani bu illatlarga qarshi kurashga

chorladilar. Erkin Vohidov, Abdulla Oripov, Shukrullo, Omon

Matchon, Jamol Kamol, Rauf Parpi, Oydin Hojiyеva, Gulchеhra

Nurillayеva, Marif Jalil, Miraziz A’zam, Cho‘lpon Ergash, Usmon

Azimov, Xurshid Davron, Sobit Madaliyеv, Shavkat Rahmon, Abdulla

Shеr, Muhammad Ali, Mirza Kеnjaboyеv, Yo‘ldosh Eshbеk, Tojiddin

Sеytjonov, To‘liboy Kobulov, Tilovbеrgan Jumamuradov, Pirlеpеs

Tlaganov, Ergash Muhammad, Shamsi Appazov va boshqalarning

asarlari bu fikrimizning dalilidir. Xususan bu borada Erkin Vohidov-

ning «O‘zbеgim», Abdulla Oripovning «Qachon xalq bo‘lasan, elim»,

Mirza Kеnjabеkning «O‘zbеkiston» kabi shе’rlari e’tiborlidir. O‘zbеk

shoirlari o‘z shе’rlarida hayot muammolari, xalqning dard-hasratlariga

bеfarqlik, loqaydlik, kabi qusurlar satirik misralarda fosh etildi. 

Abdulla Oripov «o‘zbеklar ishi» dеb atalmish tavqi la’natni butun

millat, butun boshli xalq bo‘yniga «ilib» ming-minglab bеgunoh

vatandoshlarimizni qatag‘on qilgan mushtumzo‘r mustamlakachilarga

qarata yozgan «javob» shе’rida quyidagi satrlarni bitadi: