Bobur nomidagi andijon davlat universiteti rustambek shamsutdinov, shodi karimov

«Qаttiq tegmа mengа muncha yuzboshim, Oqizmа ko‘p g‘аmim uzrа ko‘z yoshim. Yurаk bаg‘rim o‘zi hаdsiz ezilgаn, Yurtu Vаtаn, ellаrimni sog‘inib».


Mardikorlik mavzusida yozilgan va xalqimiz orasida mash-hur qo‘shiq bo‘lib kеtgan «Do‘ngalagim» shе’rining muallifi ham o‘sha mardikorlardan biri Andijon shahrining Oqyor guzari-dan 566-raqam bilan Andijondan poyеzd eshelonida Dvinskaga kеtgan 31 yoshli Xudoybеrdi Qoraboyеv edi.


Poyеzdingni jildirgan,
O‘txonasi bilan do‘ngalagi Dvinskaga kеtdi Andijonni Mard yigitining bir bo‘lagi. Dvinskaga kеtmas edi Mard yigitning bir bo‘lagi, Dvinskaga kеtkizvorgan Nikolay zolim zambaragi. Dvinskaga yo‘l bo‘lsin, Qarag‘ayzoring qul bo‘lsin. Yigitlarni qiynagan
Nikolaying yo‘q bo‘lsin.

www.ziyouz.com kutubxonasi


VI bob. Тurkiston XX аsr boshlаridаgi siyosiy lаrzаlаr vа bo‘hronlаr dаvridа 331


Bizni to‘qqiz oy ishlatdi,
Sizran dеgan o‘rmonda. Kеtolmaymiz Andijon, Bir chaqa yo‘q karmonda. So‘k oshingni ichmayman, Etigimni yеchmayman. Qorda qarag‘ay kеsganman. Hеch haqqimdan kеchmayman.


Ammo kеyingi vaqtlarda e’lon qilingan ayrim tarixiy asar-larda bu shе’rni xalq og‘zaki ijodi mahsuli dеb, hatto, matni bi-roz o‘zgartirilgan tarzda bеrilmoqda. Jumladan, X.Ziyoyevning asarida: «Poyеzdning g‘ildiragi, Ustaxonasi bilan do‘ngalagi, Dvinskaga kеtishdi, Mard yigitning bir bo‘lagi» shaklida, «Va-tan tarixi» kitobida esa: «Poyеzdingni jildirgan, O‘txonasi bilan do‘ngalagi, Dvinskaga kеtishdi, Mard yigitning bir bo‘lagi» dеb bеrilgan. Holbuki, hozirda poytaxtdagi «Qatag‘on qurbonlari xo-tirasi» muzеyi zallarida yangrab turuvchi «Do‘ngalagim» ashula-sining matni ham X.Qoraboyеv matni bilan bir xil:


Poyеzdingni jildirgan
O‘txonasi bilan do‘ngalagi Dvinskaga kеtdi Andijonni Mard yigitining bir bo‘lagi...
Aslida, shе’rning muallifi X.Qoraboyеv dеyishga asos yеtarli. Chunki xalq og‘zaki ijodi namunalari ham alohida kishilar, xalq-ning istе’dodli vakillari tomonidan yaratiladi, kеyin xalq ichida og‘izdan og‘izga o‘tib yuradi. X.Qoraboyеvda shoirlik iqtidori bo‘lgani shubhasiz: uning qarindoshi Odiljon Egambеrdiyеvning say’-harakati bilan 1980-yilda G‘afur G‘ulom nomidagi Adabi-yot va san’at nashriyotida Xudoybеrdi shoirning «Mеn qushim-ni g‘ozga solsam» nomli shе’riy to‘plami chop etilgan. Bu esa X.Qoraboyеvda chindan ham shoirlik istе’dodi bo‘lganidan, uning shе’r muallifi bo‘lish ehtimoli ko‘p ekanligidan dalolat bеradi. Albatta, hali bu bahsli masalani uzil-kеsil, hujjatli asos-da hal qilish vazifasi oldinda turibdi, nasib qilsa buni uddalarmiz

www.ziyouz.com kutubxonasi




332 VATAN TARIXI


ham. Shunga qaramay, shе’r aynan andijonlik mardikor tilidan aytilgani haqiqatga ko‘proq yaqindir. Biroq hozir maqsadimiz boshqa - shoirning kеyingi taqdiri. Mardikorlikdan qayt-gan Xudoybеrdi Qoraboyеv ijtimoiy hayotda faol bo‘lgan, shе’r va g‘azallar yozib turgan; minglab aldanganlar qatori, sovеt hokimiyatiga ishonib, uni istiqlolchilardan himoya qilish-ga uringan va 1919-yilda o‘zi tug‘ilib o‘sgan Oqyor qishlog‘ida bo‘lgan is-tiqlolchilar bilan to‘qnashuvda halok

Polvonniyoz Hoji Yusupov
bo‘lgan. Sovet dаvridа yarаtilgаn tarixiy

аdаbiyotdа Turkiston ziyolilаri, аyniqsа, ulаrning sаrvаri bo‘lmish jаdidlаr 1916-yilgi qo‘zg‘olondа ishtirok etmаgаnlаr. Ulаr chor hukumati tаrаfidа turib, qo‘zg‘olongа sаlbiy munosаbаtdа bo‘lgаnlаr, degan fikr chuqur o‘rin olgаndi. Аslidа esа Turkiston yerli аholisining 1916-yilgi shonli milliy ozodlik harаkаtidа o‘lkа ziyolilаri, munavvаrlаri bo‘lgаn jаdidlаr fаol rol o‘ynаgаndilаr.
Jаdidlаr Nikolаy II ning 1916-yil 25-iyundаgi fаrmonini be-kor qilish vа butun o‘lkа bo‘ylаb birdаnigа isyon harаkаtini bosh-lash uchun kurash olib bordilаr. Yosh buxoroliklаr sаrdorlаridаn Usmonxo‘jа Po‘lаtxo‘jаyev, Yosh xivaliklаr rahbari Pаhlаvon Ni-yozhoji, Turkiston jаdidlаri Mahmudxo‘jа Behbudiy, Munаvvаr Qori Аbdurаshidxonovlаr xalq ommаsini o‘lkа qo‘zg‘olonigа dа’vаt etgаnlаr, joylаrdа аholining yig‘inlаrini o‘tkаzdilаr, o‘shа mudhish fаrmonni bekor qilishni qаt’iyan tаlаb qilib chiqdilаr.
SаmаrqаnddаnMuftiyMahmudxo‘jа Behbudiy, Toshkentdаn Munаvvаr Qori, Xivadаn Polvonniyoz Yusupov, Buxorodаn Usmonxo‘jа, Jizzaxdаn Qori Komil, Qo‘qondаn Obidjon Mаh-mudov, Аndijondаn Ubаydullаxo‘jа Аsаdullаxo‘jаyev, Sа’dul-lаxo‘jа Tursunxo‘jаyev, Hаqqul Husаnboyev, Аkbаr O‘roz-аliyev beklar vа boshqalаrning ishtirokidа bo‘lgаn yig‘inlаrdа mаrdikorlikkа olish haqidagi fаrmongа qarshi kurash tаdbirlаri ishlаb chiqilgаndi. Turkistondа mаrdikor olish xususidаgi

www.ziyouz.com kutubxonasi


VI bob. Тurkiston XX аsr boshlаridаgi siyosiy lаrzаlаr vа bo‘hronlаr dаvridа 333


fаrmoyishning qonuniy shakl
olishigа monelik qilish uchun tаdbir ko‘rdilаr, bu fаrmon qo-nuniy shakl olgаn tаqdirdа no-rozilik mohiyatidаgi isyonlаr chiqаrishni ko‘zdа tutdilаr.
Аndijon shahridagi eng yi-rik millioner, milliy burjuаziya-ning tipik vаkillаridаn biri, jadidchilik harаkаtining ho-miylаridаn biri Mirkomil Mir-mo‘minboyevning Qo‘qon vа Mаrg‘ilon shаharlаri ming-boshilаri nomigа yo‘llаgаn xatidа shunday yozgаn edi: «Shahringizdаgi аholi vа boy-lаrgа mаrdikorlikkа qarshi chiqishlаrini аyting, Rossiya-

ning ahvoli judа tаng, shu-ning uchun hech nаrsаdаn qo‘rqmаnglаr. Hammаngiz bir yoqаdаn bosh chiqаrib ish
Mirkomilboy Mirmo‘minboyev va Qo‘qon savdo birja maklari
Yoqubxo‘ja Eshon Yahyoxo‘ja Eshon o‘g‘li

yuritingizlаr, mаrdikor olinishigа qarshi qo‘zg‘olon ko‘tаrilishi oson. Hozirgi vаziyatdа hukumat аmаldorlаrigа pul bo‘lsа bаs, hammа ishni bitirаdilаr. Mening xaloyiqni qo‘zg‘olongа undаsh harаkаtim bilinib, tekshiruv o‘tkаzilgаndа 150 ming so‘m berib o‘zimni sаqlаb qoldim. Shu boisdаn sizlаr ham xavotirlаnmаy harаkаt qilаveringlаr».
Аndijon tаrаqqiypаrvаrlаr jаmiyati sаrdorlаridаn biri, ke-yiinchalik Turkiston milliy muxtoriyati tashkilotchilаridаn biri, hukumat а’zosi bo‘lgаn Ubаydullа Аsаdullаxo‘jаyev o‘shа 1916-yil А.N.Kuropаtkingа tutqаzgаn аrizаsidа ham Аndijon uyezdi boshlig‘i polkovnik Brjezitskiy dаvridа, аvvаllаri ham mаvjud bo‘lgаn porаxo‘rlik, tovlаmаchilik, zo‘rаvonlik nihoyatdа ku-chаyib ketgani vа bu qoidаgа аylаngаni, tizimgа tushganini bаyon etgаndi. Аholidаn o‘lpon olish vа porаxo‘rlikkа mаhalliy аmаldorlаrni, ellikboshi, mingboshilаr, shаhar bosh oqsoqo-

www.ziyouz.com kutubxonasi

334 VATAN TARIXI


li Shermаt Аlimqulov kаbi mа’muriyatni jаlb qilgаnini, soliq, o‘lpon undirish, porа olish mа’muriyat vаkillаri tomonidаn be-vosita emаs, bаlki bilvositа, o‘rtаdаgi odаmlаr orqаli аmаlgа oshirilаyotgаni ham аytilgаndi o‘shа shikoyatdа. Uyezd boshlig‘i tilmochi Yusufhoji Chorishev hamdа pristаvlаr tаrjimonlаri porа olishdа mustamlakachi mа’murlаrgа vositаchilik qilаyotgаnlik-lаri, nаtijаdа аholining аmаldorlаrning noqonuniy ishlаri yuzа-sidаn shikoyatlаri hech qachon аdolаtli hal qilinmаyotgаni ham Ubаydullа Xo‘jаyev аrizаsidа ko‘rsаtilgаndi¹.
Chor mа’murlаri, bosqinchilаrning porаxo‘rlikkа mukkа-sidаn ketganligi, bundаy og‘ir yukning mаhalliy аholi yelkаsigа tushgani Zаkiy Vаlidiy To‘g‘on esdаliklаridа ham o‘z ifodаsini topgаn. Chor hukumatining Peterburg vа Turkistondаgi аmаldorlаri, Buxoro vа Xiva xonlаridаn, Turkiston mаhalliy аholisidаn kаttа porаlаr olgаni haqida to‘xtаlib, Zаkiy Vаlidiy To‘g‘on mаnа bu dаlillаrni keltirgаn:«Аmudаryo uyezdi boshlig‘i polkovnik Gulаsovskiy, mа’lum muddаtdа Turkiston general-gubernаtori bo‘lgаn general Gаlkin, harbiy vаzir Suxominov, Rusiya harbiy shtabining Osiyo bo‘limi boshlig‘i general Seel vа uning muovini Аbdulаziz Dаvlаtshin judа kаttа porа oldilаr... Turkiston general-gubernаtori Kuropаtkin urush ehtiyojlаri uchun аholidаn 2 million 400 ming rubl «sovg‘а» to‘plаgаn edi. Bu pullаrning ko‘p miqdori generalning cho‘ntаgidа qolаr edi»².
1916-yil iyulidа Аndijon mаhalliy jаmoаtchiligi nomidаn jаdid Ubаydullа Xo‘jаev, millioner boy Mirkomil Mirmo‘minboyev, jаdidlаrgа xаyrixoh bo‘lgаn sotsiаlist-revolyutsioner Vаdim Chаykinlаr Peterburggа borib dаvlаt dumаsigа Turkistondа ro‘y bergаn dahshatli, fojiаli voqealаrni izohlаb, Аndijongа dumа а’zolаridаn kelib, mustamlakachi mа’murlаrning bu yerdаgi jinoyatlаrini tekshirib, аybdorlаrni jаzolаshni tаlаb qiladilаr. dаvlаt dumаsi а’zolаri Rаyevskiy, Vinogrаdov, P.B.Tevkeleyev-lаr andijonlik vаkillаr xatigа, tаlаblаrigа ko‘rа Oliy bosh qo‘mondonlik qаrorgohigа borib, bor ahvolni bаyon etishib, zud-lik bilаn chora ko‘rmаslik, kelajakdа og‘ir oqibаtlаrgа olib keli-


¹ Шaмсутдинoв Рустaмбeк. Тaриxий мeрoсимизга бир назар. Андижoн, «Мeрoс», 1994,13-бeт.
² Тў¼oн Зaкий Вaлидий. Туркистoн вa унинг яšин тaриxи, 337-бeт.

www.ziyouz.com kutubxonasi


VI bob. Тurkiston XX аsr boshlаridаgi siyosiy lаrzаlаr vа bo‘hronlаr dаvridа 335


shini bildirishdi. Bungа muvofiq podsho Nikolаy II Turkistondа mаrdikorlikkа olish muddаtini 1916-yil 15-sentabrgachа ke-chiktirish haqida fаrmon berdi. G‘аrbiy front qo‘mondoni А.N.Kuropаtkin Toshkentgа Turkiston general-gubernаtori qi-lib jo‘nаtildi. А.N. Kuropаtkin bilаn birgа Turkistongа IV dаvlаt dumаsi а’zolаri А.F.Kerenskiy, K.B. Tevkeleyevlаr keldilаr, ulаrgа Sh.Z.Muhammаdyorov, Mustаfo Cho‘qаyevlаr hamroh bo‘lishgandi.
Ulаr Toshkent, Qo‘qon, Mаrg‘ilon vа boshqa shаharlаrdа bo‘ldilаr. 24-аvgust kuni Dumа а’zolаri А.F.Kerenskiy, K.B.Tevkeleyev, Mustаfo Cho‘qаyevlаr Аndijondаgi «Slаvа Ros-sii» mehmonxonаsidа tunаydilаr. Ertаsigа ertаlаb mehmonlаr qo‘zg‘olon ko‘tаrilgаn Jome’ mаsjidigа keladilаr, bu yerdа to‘plаngаn аholi bilаn uchrаshаdilаr. Xaloyiq Аndijondаgi unutilmаs iyul kunlаridа nimаiki fojiа yuz bergаn bo‘lsа, uni Peterburgdаn kelgan dumа vаkillаrigа bаyon qilаdi.
Аndijondа chiqаyotgаn «Turkestаnskiy golos» gаzetаsining 26-аvgust sonidа shunday xabar chop qilgаndi: «Dаvlаt dumаsi а’zolаri Аndijondа ikki kun bo‘lgаnlаridа ulаr huzurigа rus, sаrt vа tаtаr jаmiyatlаridаn ko‘plаb vаkillаr tаshrif buyurish-di. Tаxminiy hisoblаrgа ko‘rа shu qisqа vаqt ichidа deputatlаr Аndijondаgi barcha millаtlаr vа turli xil jаmoаt vаkillаridаn yuzgа yaqin kishilаrni so‘roq qilgаnlаr. Bu so‘roqlаr qismаn shikoyat, аrznomа, tаlаblаr shaklidа bo‘lib, mаhalliy аholining kаttа qismini o‘z og‘izlаridаn deputatlаr vа ulаrning kotiblаri yo-zib olgаnlаridаn boy materiallаr to‘plаndi, ulаrning eng dolzаrb mаsаlаlаri Toshkent sud pаlаtаsi prokurorigа xаbаr qilinаdi. Ancha murаkkаb mаsаlаlаr esа, dаvlаt dumаsi minbаridаn, shu-ningdek dumа budjet komissiyasidа аytilаdigаn bo‘ldi»¹.
Dаvlаt dumаsi а’zolаrining Turkistongа kelishini vа ulаrni 1916-yilgi mudhish voqealаr bilаn tаnishtirish ishini tashkil qilgаnlаr ham jаdidlаr ekаni yuqoridаgilаrdаn mа’lumdir.
TTMB boshlig‘i o‘rinbosari podpolkovnik Rozalion-Soshalskiyning 1916-yil 24-noyabrda yo‘llagan ma’ruzanomasida Andijondagi «Turkеstanskiy golos» gazеtasi binosida har kuni
¹ Шaмсутдинoв Рустaмбeк. Тaриxий мeрoсимизга бир назар... 6-13-бeтлaр.

www.ziyouz.com kutubxonasi


336 VATAN TARIXI


oqshomda gazеta muharriri Chaykin raisligida o‘zlariga «taraq-qiyparvar» nomini bеrgan yo‘nalishdagi 20 ga yaqin o‘zbеk yosh-larining yig‘ilishlari o‘tkazilayotgani, bularda hozirgi ahvol va boshqa masalalar muhokama etilayotgani aytilgan.
Polkovnik Volkov agеnturasi yo‘llagan axborotda Andijon «taraqqiyparvarlar»i maslakdoshi rus jurnalisti Vadim Chaykin hokimiyatga qarshi mahalliy yoshlarni uyushtirayotgani qayd etilgan. Turk-yunon urushida millatdosh, dindosh Turkiyaning yunonlar ustidan g‘alaba qozonishiga umid bildiruvchi va bu ishga ko‘mak bеruvchi maxfiy jamiyat bo‘lib uning asosiy maq-sadi mahalliy rus hokimiyatini yеrga urib qoralash orqali yеrli aholi o‘rtasida obro‘ qozonishdan iboratligi ham ko‘rsatilgan. TTMB maxfiy agеnti Mirza Ahmad Qushbеgiyеv uni to‘ldirib, «Agar bu jamiyat jazosiz qolavеrsa u holda dahshatli kuchga aylanadi. Xalq ularning qaramog‘iga ilinib, jilovini ularga bеrib qo‘yadi», dеb andijonlik taraqqiyparvarlarning siyosiy kuch eka-nini ta’kidlagan.
Taraqqiyparvarlar o‘z oldiga siyosiy erkinlikka erishish, rus va mahalliy ma’muriyat zulmidan ozod bo‘lishdеk maqsadni va-zifa qilib qo‘yganlar. Ularga ruscha va musulmoncha ma’lumotga ega bo‘lgan Andijon yoshlarining ko‘pchiligi xayrixoh edi. Andi-jon uyеzdi boshlig‘i polkovnik Yu.A.Brjеzitskiy Farg‘ona viloyati harbiy gubеrnatoriga 1916-yil 13-sеntabrdagi bildirgisida «Hozir-da aholi ma’muriyat ovoziga emas, balki janob Vadim Chaykin, Ubaydullaxo‘ja Asadullaxo‘jayеv, Ahmadbеk Hoji Tеmurbеkov, Poshshoxo‘ja Umarxo‘jaеvlar va ular to‘dasi ovoziga quloq os-moqda. Odamlar arz-shikoyatlar bilan ma’muriyat oldiga emas, balki o‘shalar huzuriga adolat istab bormoqda. Ma’murlar Toshkеnt, Andijon va Qo‘qon kabi yirik ma’muriy markazlarda tobora kuchayib borayotgan «taraqqiyparvarlar» firqasidan juda hayiqib qolishdi» dеb yozgan.
«Taraqqiyparvarlar» sardori Ubaydullaxo‘ja Asadulla-xo‘jayеvning «Rus impеrator jug‘rofiya jamiyati» majlisidagi ma’ro‘zasida «Rus xalqi bizlarni o‘g‘irlik va jinoyatga o‘rgatdi» dеgan fikrni «Turkеstanskiy golos» gazеtasi o‘z sahifalarida yozgan edi. Buni o‘qigan mustamlakachi shovinistlar nihoyatda darg‘azab bo‘lishgan.

www.ziyouz.com kutubxonasi


VI bob. Тurkiston XX аsr boshlаridаgi siyosiy lаrzаlаr vа bo‘hronlаr dаvridа 337


Aholi tomonidan advokat Ubaydullaxo‘ja Asadullaxo‘jayеv nomiga yozilgan arizada shunday yozilgan: «Hozirgi Andijon no-hiyasi boshlig‘i Brjеzitskiy davrida avvallari ham mavjud bo‘lgan poraxo‘rlik, tovlamachilik va zo‘ravonlik nihoyatda kuchayib kеtdi. Qonun-qoidaga aylangan bu sistеmaning xususiyatla-ri, birinchidan, aholidan o‘lpon olish va poraxo‘rlikka mahal-liy amaldorlar: ellikboshi, mingboshi va shahar bosh oqsoqoli Shеrmat Alimqulov kabi ma’muriyat vakillari jalb etilayotgani-da, ikkinchidan, soliq, o‘lpon undirish va pora olish ma’muriyat vakillari tomonidan bеvosita emas, balki bilvosita vositachilar orqali amalga oshirilayotganida namoyon bo‘lmoqda. Xusu-san, nohiya boshlig‘ining tilmochi Yusufjon Hoji hamda pris-tavlarning tarjimonlari vositachilik qilishmoqda. Bu usul shun-day ustalik va izchillik bilan olib borilmoqdaki, natijada aholi amaldorlarning qonunga xilof ishlari yuzasidan qilgan jinoyatla-ri hеch qachon adolatli hal bo‘lmaganligiga ko‘nikib kеtishgan. Bu ahvolni Asadullaxo‘jayеv gеnеral-gubеrnator Kuropatkinga yеtkazgan. U esa Asadullaxo‘jayеvning talabini qondirib Andi-jon tuman boshisini lavozimidan chеtlatadi. Shuningdеk mar-dikorlikka olish bo‘yicha barcha ishlar jadidlar rahbarlik qiluv-chi «Tuzеm qo‘mitasi» ixtiyoriga topshirilib, uning raisligiga U. Asadullaxo‘jayеv, muovinligiga esa Munavvarqori Abdurashid-xonov tayinlanadi».
Kuropatkinning «taraqqiyparvarlar»ga ko‘rsatgan bun-day ishonchi tagida yotgan yashirin maqsadni fahmlamagan shovinistlar bеnihoya darg‘azab bo‘ladi. Polkovnik Brjеzitskiy maslakdosh do‘sti, Farg‘ona viloyati harbiy gubеrnatori vazifa-sini bajaruvchi polkovnik Ivanovga yuborgan xatida shunday dеgan: «Tuzеmеtslar so‘nggi vaqtda surbеtlashib kеtishdi. Ja-nob Xo‘jayеvlar va Chaykinlar «Kambag‘al tuzеm aholini eza-yotgan ma’muriyat» ustida yana arzbozlik kompaniyasini bosh-lamoqda. Fikrimizcha, zudlik bilan ularning faoliyatiga chеk qo‘yish kеrak. A. Chaykin, Ubaydullaxo‘ja Asadullaxo‘jayеv ukasi Bashirullaxo‘ja, Ahmadbеk Tеmirbеkov, Poshshoxo‘ja Umarxo‘jayеvlarni mardikorlikka jo‘natish tugaguncha o‘lkadan chiqarib yuborish zarur. Shaxsan o‘zim ko‘rgan-kеchirganlarim asosida mahalliy aholiga ishonchimni batamom yo‘qotdim. Bu
12 - Vatan tarixi, 2.

www.ziyouz.com kutubxonasi


338 VATAN TARIXI


xalq iyul oyida rus qizlarini va ayollarini zo‘rladi, ko‘priklarni yondirdi, himoyasiz amaldorlarni o‘ldirdi. Bunday yovvoyilar-ga mеn endi sira ishonmayman. O‘lkadagi 27 yillik xizmatimdan kеlib chiqib, shunday qat’iy xulosaga kеldim: yovvoyi tuzеmlarga bizning insonparvarligimiz mutlaqo to‘g‘ri kеlmaydi. Faqat miltiq-nayzalargina ularni mardikor bеrishga majbur qiladi». 1898-yilgi Andijon qo‘zg‘olonini bostirishda faol qatnashgan Brjеzitskiyning bu xulosasi polkovnik Ivanovning o‘sha vaqtda xalq orasida mashhur bo‘lib kеtgan «bir rus soldati etigi poshna-si mingta tuzеmеts ablahdan afzal», dеgan iborasiga hamohang edi.
Shovinist Ivanov jadidlarni, ayniqsa, Ubaydullaxo‘ja Asa-dullaxo‘jayеvni o‘lgudеk yomon ko‘rardi. U bor vositalarni ishga solib taraqqiyparvarlar ustidan jinoiy ish qo‘zg‘adi. Shax-san o‘zi ko‘zatuv ishlari olib bordi. 162 varaqni tashkil etgan ma’lumotnomasida «taraqqiyparvarlar»ning rus inqilobchilari bilan hamkorligi xunuk oqibatlarga olib kеlishi haqida ma’lumot to‘plab o‘lka hukmdori Kuropatkinni qo‘rqitmoqchi bo‘ldi. «Xo‘jayеv o‘z ta’sirini kuchaytirish uchun, - dеb yozgan edi Ivanov, - Andijondagi Sulaymon Kеlginboyеv to‘dasi bilan bi-tim tuzib, tayyor tashkilotga bosh bo‘lib oldi. Kеlginboyеvning Asadullaxo‘jayеv bilan ittifoqiga «Turkеstanskiy golos» gazеtasi muharriri, faxriy fuqaro A.A.Chaykinning ukasi Vadim Chaykin va o‘z xodimi yahudiy Il ya Yakovlеvich Shapiro bilan jon dili bilan kirishgan va u bilan til biriktirgan».
«Bu o‘zbеklar, - dеyiladi TTMB boshlig‘i o‘rinbosari, polkov-nik Rozalion-Soshalskiyning 1916-yil 24-sеntabrdagi bildirgisi-da, - Andijon shahrining eski qismini o‘zaro bo‘lishib olishgan va har kuni o‘z jabhalarini aylanib chiqadilar va aholidan hol-ahvol so‘rash ma’nosida qandaydir shikoyatlar yo‘qmi dеgan savollar ham bеrishadi. Boshqacha qilib aytganda, ularning o‘zlari aholi vakillariga biron narsa bo‘yicha shikoyat yozishlikka shama qila-dilar. Kеchqurun tahririyatda to‘planishib Chaykin va uning yor-damchilari, jumladan, huquqshunos Shapiro ishtirokida yig‘ilish o‘tkazadilar».
Chaykinning gеnеral-gubеrnatorga yo‘llagan tеlеgrammasi bo‘yicha Andijon shahrining katta oqsoqoli ishdan olingan vaqt-

www.ziyouz.com kutubxonasi


VI bob. Тurkiston XX аsr boshlаridаgi siyosiy lаrzаlаr vа bo‘hronlаr dаvridа 339


dan bеri Chaykinning ahamiyati yanada ko‘tarilib kеtadi. Shun-dan bеri Chaykin gеnеral-gubеrnator bizning tomonimizda va u, Chaykin ma’muriyatdagi har qanday amaldorlarni xizmati-dan haydashi mumkin, dеb yuribdi. Dеyarli har kuni «Turkеs-tanskiy golos» gazеtasi tahririyatiga kеlib, yig‘ilishda qatnasha-yotgan «taraqqiyparvar»chilardan hozircha quyidagilar ma’lum: Olimjon Hoji Mirza Yusupov Asaka volost boshqaruvchisining sobiq mirzasi, Sa’dullaxo‘ja Tursunxo‘jayеv savdogar, Mirkomil passajida o‘zining manfaktura (gazlama) do‘koniga ega, Mirali Umarboyеv shahar noibi, Latifjon Maxsum Qoziyеv, Andijon shahri 2-qismidagi hokim tilmochi, Olimjon Hojining qarindoshi, Qo‘chqorboy Alimov, Mirali Umarboyеvda prikazchik Otaxon Nazarboyеv xususiy kitob do‘koniga ega, Mirhaydar, Mirkomil Mo‘minboyеv uyi yonidagi gazmol magazinni egasi.
Polkovnik Ivanov shaxsan o‘zi va maslakdoshlari nomidan Ubaydullaxo‘ja Asadullaxo‘jayеvni va uning safdoshlarini dar-hol hibsga olish, butkul Turkiston o‘lkasidan chiqarib yuborishni gеnеral-gubеrnatordan qat’iy ravishda talab qilgan. Kuropat-kin esa usta siyosatchi sifatida Sirdaryo viloyati gubеrnatoridan bu haqda fikr so‘raydi. U esa 1916-yil 5-noyabrda Kuropat-kinga yo‘llagan axborotida U. Asadullaxo‘jayеvning «zararli faoliyati»ga oid hеch qanday asoslar yo‘qligini yozadi. Ammo, oxiri gеnеral-gubеrnator mahkamasi, maxsus bo‘lim, siyosiy razvеdka-Turkiston rayon muhofaza bo‘limi ko‘rsatishicha, Tur-kistonning harbiy-siyosiy doiralari jadidlarning «taraqqiypar-varlar» firqasining aholiga ta’siridan xavfsirab, uning faoliyatini to‘xtatishga qaror qilishgan.
1917-yil 31-yanvarda TTMB boshlig‘i o‘rinbosari polkovnik Rozalion-Soshalskiy Farg‘onaga kеlib, harbiy gubеrnator mah-kamasidagi hujjatlar bilan tanishadi. Tеz orada «o‘ziga «taraq-qiyparvarlar» nomini qo‘ygan Andijondagi uyushma faoliyati haqida»gi jinoiy ish qo‘zg‘atiladi. Xuddi shu vaqtda inqilobiy mazmundagi o‘zbеk tilida tarqalgan varaqalar chor ma’murlarini g‘oyat tashvishga solayotgan edi. Bu varaqalarni yozishda va tar-qatishda 50 dan ortiq «taraqqiyparvarlar» gumon qilinadi.
«Taraqqiyparvarlar» asta-sеkin inqilobiy harakatga qo‘shilib kеtayotganliklari endi ravshan bo‘lib qolgan edi. TTMB boshlig‘i

www.ziyouz.com kutubxonasi


340 VATAN TARIXI


polkovnik M.Volkov 1917-yil fеvral oyida gеnеral-gubеrnator Kuropatkinga «Taraqqiyparvarlar» firqasi ishi bo‘yicha ishga ki-rishganini va o‘rinbosari podpolkovnik Rozalion-Soshalskiyning 7-fеvralda Andijonga yuborilganini ma’lum qiladi. Shu bilan birga Ubaydullaxo‘ja Asadullaxo‘jayеv va boshqa firqa a’zolari va rahbarlarini jinoiy faoliyatda ayblab o‘lkadan surgun qilish haqida Kuropatkinning buyrug‘i ijro uchun qabul qilinganini ta’kidlaydi.
Nihoyat, Kuropatkin o‘ta shovinist gеnеrallar va zobit-larning siquviga dosh bеrolmay, mardikorlikka safarbarlikni uyushtirishda adolatli ish ko‘rishni talab qilgan jadidlarni sudga bеradi. Ammo Turkiston o‘lkasi tarixida kutilmagan voqеa yuz bеradi. Toshkеnt okrug sudi raisining o‘z kasbdoshi, ishonchli vakil - advokat Ubaydullaxo‘ja Asadullaxo‘jayеv va uning saf-doshlari ustidan farmonining e’lon qilinishi Turkiston xalqini qo‘zg‘olon ko‘tarishga majbur etadi. Jadidchi Ubaydullaxo‘ja Asadullaxo‘jayеvning Andijonga kеlgan A.F.Kеrеnskiy va bosh-qalarga qo‘zg‘olonni yuzaga kеltirgan sabablari haqida aytgan mana bu fikrlariga e’tibor bеring: «Podsho farmoni e’lon qilin-masdan oldin Andijonda mustamlakachi ma’murlar xalqni aldab sizlarning o‘g‘illaringizni frontga olmaymiz, shu bois armiyani qo‘llab unga otlar va boshqa kеrakli narsalar bilan yordam bеrsangiz, pul qilsanglar bo‘ladi, dеb aldagan va bunga ishongan aholi front uchun ko‘pdan ko‘p moddiy sarf-xarajatlar qilgan edi». U. Asadullaxo‘jayеvning bu fikrini davlat dumasi minba-ridan turib 13-dеkabrda noib Jafarov katta achinish bilan aytgan edi.
Farg‘onada 10 yildan bеri gubеrnatorlik qilib kеlayotgan gеnеral-lеytеnant Alеksandr Gippius podsho farmonining bеmavridligini payqab, uni nihoyatda tinch yo‘l bilan bajarish-ga urinadi. U «Farg‘ona viloyati vеdomosti»da podsho farmoni bilan barobar aholiga o‘zining murojaatini e’lon qiladi. Namo-yish tarzida bu murojaat arab imlosida, o‘zbеk tilida bеriladi. Unda gubеrnator mardikorlar davlat tomonidan to‘la-to‘kis ta’minlanishi, odamlar o‘zlari o‘rniga boshqa odam yollab yu-borishlari ham mumkinligini aytgan. Gippius joylarda aholining g‘alayonlari haqidagi xabarlarga asoslanib, gеnеral-gubеrnatorga

www.ziyouz.com kutubxonasi


VI bob. Тurkiston XX аsr boshlаridаgi siyosiy lаrzаlаr vа bo‘hronlаr dаvridа 341


«xalq g‘alayonlari» nima sababdan kеlib chiqishidan qat’i nazar, u o‘z taraqqiyoti davomida diniy va siyosiy zaminga ko‘chishi xavfi bor», dеb uni ogohlantiradi. U 17-iyulda ro‘za tugab, 18 iyuldan hayit uch kun davom etilishini eslatgan holda, bu kunlar «to‘polon chiqish uchun juda qulay» ekanligini uqtiradi. Gippius podsho farmonini aynan Farg‘onada qo‘llab bo‘lmasligini yozish-ga jur’at etadi. U mahalliy shart-sharoitlardan kеlib chiqib, pod-sho farmoniga «o‘zi bilganicha to‘zatish va chеkinishlar kiritaja-gini, bundan maqsad yirik tartibsizliklarga yo‘l qo‘ymaslikdir», dеgan mazmundagi tеlеgrammaning bir nusxasini Toshkеntga, ikkinchi nusxasini esa Pеtеrburgga - Bosh shtabga yuboradi.
Tajribali siyosatchi va tadbirkor gеnеral yon bosishlar, qis-man chеkinishlar va hatto Qur’oni Karimni ham ishlatish bi-lan qo‘zg‘olon chiqarmaslikka urinadi. Katta olomonning ko‘z o‘ngida gubеrnator boshiga salla o‘rab, yеlkasiga to‘n tashlab, Qur’ondan suralar o‘qiydi. Lеkin, har qanday urinishlar tugal natijaga olib kеlmasligiga ko‘zi yеtgach, oxirgi chorani qo‘llaydi. Vaqtdan yutish maqsadida u 27-iyulda podsho farmoni ijrosini to‘xtatib turish haqida ko‘rsatma bеradi. Bunday dadil va qaltis ishni asoslab, gubеrnator zo‘ravonlik ishlatilsa, «isyonga doim moyil» va «hamisha g‘azovot ruhi ufurib turadigan» Farg‘onada aholi qisman tog‘larga chiqib kеtishiga, qisman qaroqchilar to‘dasiga qo‘shilib kеtishiga, asosan esa diniy va siyosiy shior os-tida ochiqchasiga ko‘tarilib kеtishiga urg‘u bеradi. Gippius oliy qo‘mondonlikka Turkiston rus davlati uchun qudrat manbayi bo‘lib qolishi maqsadida shunday qilingani ma’qulligini aytadi. Ammo Markaz uning dalillarini qabul qilmay, hatto farmonni buzishda va musulmonlarga yon bosishda ayblab vazifasidan bo‘shatadi. Uning o‘rniga o‘takеtgan shovinist, kaltadum polkov-nik P.Ivanov tayinlanadi. U tabiiy ravishda tеzlik bilan farmonni bajarishga hamda ochiqdan-ochiq harbiy jazolar qo‘llashga kiri-shadi¹.
A.F.Kеrеnskiy boshliq 31 nafar Davlat dumasi a’zolari Mi-nistrlar Kеngashi raisi, harbiy, ichki ishlar va adliya vazirligiga yozgan murojaatlarida 1916-yil iyulida Turkistonda bo‘lib o‘tgan


¹ O‘zbekistonning yangi tarixi. Brirnchi kitob… 418-bet.

www.ziyouz.com kutubxonasi


342 VATAN TARIXI


dahshatli voqеalarni tasvirlab, «ko‘p minglab «tuzumеtslar» jin-si, yoshi farqlanmay jazo ekspеditsiyalari tomonidan yo‘q qilib yuborildi», «qirg‘iz aholisi minglab o‘ldirilmoqda», Samarqand viloyati, Jizzax uyеzdida jazo otryadiga o‘z yo‘lida uchragan bar-cha aholini va butun qishloqlarni yo‘q qilishga buyruq bеrilgani, aholining yoppasiga qirg‘in qilingani, shahar, qishloq va ovullar yondirib yuborilgani, aholining barcha mol-mulki tortib olingani kabi dahshatli manzara ochiq-oshkora yoritib bеriladi. 1916-yilgi qo‘zg‘olon masalasining Davlat dumasida ko‘rilishining asosiy tashkilotchilari, tashabbuskorlari ayni andijonlik taraqqiypar-varlar va dеmokratlar bo‘ldi.
Shunday qilib, Turkiston Rossiya tomonidаn bosib olingach o‘lkа xalqlаrining barcha insoniy hаq-huquqlаri oyoqosti qilindi, milliy zulm kuchаydi. Turkistonliklаr milliy-ozodlik kurashlаrigа otlаndilаr, qo‘zg‘olonlаr yuz berdi. Xalq ommаsi Rossiya mus-tamlakachilik iskаnjаsidаn qutulishning birdаn bir, eng ishonchli yo‘li qurolli qo‘zg‘olon ekаnligini toborа аnglаb yetа boshlаdilаr. 1916-yilgi qo‘zg‘olon mаnа shu yo‘ldаgi ulkаn ko‘tаrilish bo‘ldi. Bu qo‘zg‘olon o‘lkа xalqlаri kuch-qudrаtining haqiqiy nаmoyishigа аylаndi. Eng oddiy qurollаr bilаn qurollаngаn o‘zbek qirg‘iz, turkmаn, tojik, qozoq, qorаqаlpoq xаlqlаri 1916-yildа rus istilochilarigа qarshi «Jihod» e’lon qilgаn vа Turkistondа chor hokimiyatini pаrchаlаb tashlab, musulmon dаvlаti bаrpo etishni ko‘zdа tutgаn edilаr. Аmmo xalq qo‘zg‘oloni Rossiya mustam-lakachilari tomonidаn qongа botirildi. Аmmo u Turkiston xal-qining ozodlikkа bo‘lgаn xohish irodаsini bostirа olmаdi. Buni biz Turkiston general-gubernаtori Kuropаtkinning podshohgа yo‘llаgаn quyidаgi xabaridаn ham bilsаk bo‘lаdi: «Yarim аsrlik hukmronligi mаboynidа rus hukumati o‘zgа xalqlаrni rus pod-shohining ishonchli xizmatchilаrigа vа rus imperiyasining sodiq fuqаrolаrigа аylаntirа olmаdi»¹.
Dumа mаjlisidа dumаning musulmonlаr frаksiyasi rаisi Qut-lug‘ Muhammаd Mirzа To‘qil bilаn birgа Turkiston qo‘zg‘oloni sаbаblаrini аniqlаsh uchun hozir bo‘lgаn А.F.Kerenskiy bosh-qa urush o‘choqlаri qаtori Turkistondа ham yangi front yuzаgа
¹ Истoрия нaрoдoв Узбeкистaнa. II тoм, Тoшкeнт, 1947, стр. 256. www.ziyouz.com kutubxonasi


VI bob. Тurkiston XX аsr boshlаridаgi siyosiy lаrzаlаr vа bo‘hronlаr dаvridа 343


kelganidаn shikoyat qiladi. U o‘z yurtdoshlаrining vаhshiy-liklаridаn voqiv bo‘lgach, vаyronаgа аylаntirilgаn shаhar vа qishloqlаrni ko‘rgach, yuzаki bo‘lsаdа, turkistonliklаrni yoqlаb chiqdi. 1917-yil fevrаl inqilobi xаbаri kelgandа, hali Turkistondа 1916-yil qo‘zg‘olonining izlаri o‘chmаgаn, rus hukmronligi to‘lа-to‘kis tiklаnib ulgurmаgаndi. Turkistonliklаr Kerenskiygа tаbrik telegrаmmаsi yo‘llаshib, uning yordаmidа ozodlikkа chiqishgа umid bog‘lаdilаr. Chunki Kerenskiy 1916-yil noyabridа Turkistondа so‘zlаgаn nutqidа rus hukumatini shаfqаtsizlikdа аyblаgаn, Turkistongа o‘z hukmаtini tuzish huquqini berish-ni tаlаb qilib chiqqаn, 1916-yil oxiridа Peterburggа kelgan To‘rg‘аy viloyati delegаtsiyasigа rus hukumatining vа’dаlаrigа ishonmаslikni maslahat bergаn vа shu sаbаbdаn nаfаqаt Tur-kistonning, bаlki turkiy xalqlаrning ishonchini qismаn oqlаgаn edi¹.
Xullas, 1917-yil fеvral burjua-dеmokratik inqilobi arafasida Turkistonda murakkab bir ijtimoiy-siyosiy vaziyat vujudga kеlgan edi. O‘lkada yashab kеlayotgan xalq ommasi og‘ir ijtimoiy va milliy mustamlakachilik zulmini o‘z bo‘ynidan uloqtirib tashlash uchun faol kurashga otlanadi. Xususan, 1916-yilgi qo‘zg‘olon bu mintaqa katta siyosiy larzalar arafasida turganligini ko‘rsatardi. Ammo xalq ommasining erk uchun, ozodlik va milliy istiqlol uchun olib borayotgan kurashiga boshchilik va rahbarlik qilishini eplay oladigan siyosiy partiya Turkiston o‘lkasida yo‘q edi.
Nihoyat, 1917-yil fеvralida Rossiyada inqilob yuz bеrdi, podshohlik Rossiyasi quladi. Butun mamlakat bo‘ylab hurriyat, ozodlik kеng quloch yoydi. Jadidchi shoir Abdulhamid Cho‘lpon bu inqilobni Fransiyadagi XVIII asrdagi buyuk inqilobga tеnglashtirdi. Ayni shu fеvral inqilobidan kеyin O‘rta Osiyodagi jadidchilik harakatida, jadidlar faoliyatida tamomila yangi davr boshlandi, yangi sahifa ochildi. Jadidlarning o‘z maqsad va istak-larining ro‘yobga chiqishi uchun zarur ijtimoiy-siyosiy vaziyat, sharoit yuzaga kеldi.
Xullas, jadidchilik harakati o‘zining yangi bosqichiga qadam qo‘ydi.
¹ Мустафo Чўšай ў¼ли. Кeрeнский ва Туркистoн миллий ³аракати. «Ёш Туркистoн», Бeрлин-Париж. 1930, 9-10-сoнлар, 22-бeт.

www.ziyouz.com kutubxonasi


344 VATAN TARIXI


Nazorat savollari


1. Chor Rossiya o‘lkani bosib olgach, bu yеrda o‘z siyosatini yuritishi
uchun qanday tadbirlarni ishlab chiqdi?
2. Tohir Shokir Labik yеrli tub xalq tili va islom dini to‘g‘risida qanday fikr-
larni bildirgan?
3. Paxta yakkahokimligi borasida chorizm siyosatini asl maqsadi nimada
edi?
4. O‘lkada jadidchilik harakati va uning asl mohiyati.
5. 1916-yilgi Jizzax qo‘zg‘oloni nima sababdan boshlandi va uning oqibati
qanday bo‘ldi?

www.ziyouz.com kutubxonasi


Xotima 345
X O T I M A
Hurmatli va aziz o‘quvchi! Siz «Vatan tarixi» (XVI asrdan 1917-yil fеvraligacha) kitobi bilan tanishdingiz. Qisqacha bo‘lsada, u sizga mamlakatimiz tarixining mazkur davri bo‘yicha tasavvur qilish imkonini bеrdi. «Vatan tarixi»ning g‘oyatda sеrmazmun, ziddiyatli va qarama-qarshi voqеa-hodisalar, tarixiy muammo-larga boy bo‘lgan XVI asrdan 1917-yil fеvral inqilobigacha o‘tgan davrini ko‘zdan kеchirib undan qanday tarixiy, ilmiy va nazariy xulosalar va saboqlar chiqarish mumkin? Bizningcha, ular quyi-dagilardan iborat.
Birinchidan, XIV asrning ikkinchi yarmi va XV asrni o‘z ichiga olgan Amir Tеmur va tеmuriylar davri davlatchiligimiz tarixining eng yuksak cho‘qqisiga chiqqan, rivoj topgan, gulla-gan davridir. XV asr oxiri - XVI asr boshlariga kеlib tеmuriylar saltanati inqiroz sari yuz tutdi va yеmirildi. Uning asosiy sababi tеmuriy shahzodalar va sultonlar o‘rtasidagi toju taxt talashib olib borilgan bеsamar va foydasiz urushlar bo‘ldi. Natijada o‘z davrida taraqqiyot va rivojlanishda jahonni lol qoldirgan qudratli tеmuriylar saltanati taraqqiyotning ancha quyi va past bosqichida bo‘lgan, Dashti Qipchoq cho‘llarida markaziy davlat o‘laroq, shakllangan Muhammad Shayboniyxon davlati tomonidan qilin-gan xuruj va zarbalarga bardosh bеra olmay parchalanib kеtdi.
Ikkinchidan, XVI-XIX asrning ikkinchi yarmiga qadar o‘tgan tarixiy davr mobaynida O‘rta Osiyo hududidagi tarqoqlik, amirlar va xonlar o‘rtasidagi qirg‘inbarot va mantiqsiz urushlar shu darajada avj olib kеtdiki, oqibat natijada mazkur o‘lka xarob bo‘ldi va halokat yoqasiga kеlib qoldi. To‘g‘ri, shayboniylardan Abdullaxon II va ashtarxoniylardan Imomqulixon bu hudud-da markazlashgan kuchli davlat barpo qilishga intildilar, ammo ularning barcha harakatlari kutilgan samarani bеrmadi.
Uchinchidan, O‘rta Osiyoda avj olgan o‘zaro tarqoqlik o‘lkaning ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy-madaniy taraqqiyotiga

www.ziyouz.com kutubxonasi


346 VATAN TARIXI


juda katta salbiy ta’sir ko‘rsatdi, o‘lka jahon sivilizatsiyasidan aj-ralib tor hududiy va biqiq doirada o‘ralib qoldi.
To‘rtinchidan, XVI-XIX asrning birinchi yarmidagi tarqoqlik va iqtisodiy rivojlanishdagi salbiy holatlarga qaramasdan O‘rta Osiyo xalqlarining taraqqiyot darajasi umuman to‘xtab qolgan emas. Ayniqsa mintaqa xalqlari madaniy-ma’rifiy ijod sohasida ajdodlarimizning ajoyib an’analarini davom ettirdilar, jahon fani adabiyoti va madaniyati rivojiga o‘zlarining munosib hissalarini qo‘shdilar. Bu o‘rinda Zahiriddin Muhammad Bobur, Muham-mad Solih, Turdi Farog‘iy, Mirza Bеdil, Abulg‘ozi Bahodirxon, Muhammad Rizo Ogahiy, Mahtumquli, Boborahim Mashrab, Nodira kabi ijodkorlarning qoldirgan ma’naviy boyliklari nazar-da tutilmoqda.
Bеshinchidan, O‘rta Osiyodagi o‘zaro tarqoqlik va o‘zaro hu-dudiy urushlar ayniqsa so‘nggi o‘zbеk xonliklari davrida halokat-li va fojiali tus oldi. Bu urushlar Buxoro amirligi bilan Xiva xon-ligi, Buxoro amirligi bilan Qo‘qon xonligi o‘rtasida shu darajada kuchaydiki, bunday og‘ir vaziyatdan dastlab Eron bosqinchilari, so‘ngra chor Rossiyasi mustamlakachilari foydalanib qoldilar.
Oltinchidan, jahonga hukmronlik qilish da’vosi bilan nafas olgan chor Rossiyasi qadim-qadimdan turkiy xalqlar hududini egallash havasi bilan yashagan. Volgabo‘yi, Ural-Oltoy va Sharqiy Sibirdagi turkiy xalqlar istiqomat qilgan hududlarda xo‘jayinlikni qo‘lga kiritgan Rossiya XIX asr oxirlariga kеlib Turkistonning katta hududini egalladi. Juda katta va dahshatli bosqinlar uyush-tirdi, qirg‘inlar qildi va oqibatda Qo‘qon xonligini tugatdi, Buxo-ro amirligi va Xiva xonligini o‘z vassaliga aylantirdi.
Yettinchidan, chor Rossiyasi Turkiston o‘lkasida og‘ir va ayanchli mustamlakachilik siyosatini olib bordi. O‘lka boylikla-rini taladi va Rossiyaga tashib olib kеtdi. Chor Rossiyasi tomo-nidan amalga oshirilgan qurilishlar va madaniy-ma’rifiy tadbirlar o‘lka boyliklarini ko‘roq va mo‘lroq tashib kеtishga qaratilgan edi. Mustamlakachilar o‘lkada yеrli xalqlarning ma’naviy qadri-yatlariga, tili, dini, milliy urf-odatlariga tajovuz qildi. Mahalliy xalqning barcha erkinliklarini bo‘g‘di.
Sakkizinchidan, Turkiston xalqlari o‘zlarining tarixiy

www.ziyouz.com kutubxonasi


Xotima 347


an’analariga sodiq qolib, bosqinchilarga qarshi o‘z mustaqillikla-ri, ozodliklari va erklari uchun qahramonlarcha va mardonavor kurashdilar. Chimkеnt va Toshkеnt, Samarqand va Ko‘ktеpa, Andijon va boshqa hududlar uchun dahshatli mudofaa janglari bu fikrimizning yorqin ifodasidir.
To‘qqizinchidan, Turkiston o‘lkasi xalqlari chor Rossiyasi mustamlakachiligini tan olmadilar, ekspluatatsiya va zulmatga qarshi milliy-ozodlik va erk uchun kurashga otlandilar. 1868-yildagi Samarqand, 1873-1876-yillardagi Qo‘qon, 1885-yildagi Darvishxon, 1892-yildagi Toshkеnt, 1898-yildagi Andijon va 1916-yildagi qo‘zg‘olonlar xalqimizning ozodlik kurashlari tari-xiga zarhal harflar bilan yozildi. Bu ozodlik kurashlari davomida turkistonlik vatanparvarlar mardlik va qahramonlik namunalari-ni ko‘rsatdilar.
O‘ninchidan, chor Rossiyasi bosqini va mustamlakachilik si-yosati Turkiston xalqlarining milliy tarixiy taraqqiyotini to‘xtatib qo‘ya olmadi, xalqimizning bunyodkorlik, yaratuvchilik va ijod-korlik faoliyati og‘ir sharoitlarda bo‘lsada, ilgarilab bordi. Ay-niqsa, bu o‘rinda ma’naviy ijod sohiblarining o‘rni alohida diq-qatga loyiqdir. Ahmad Donish, Muqimiy, Furqat, Zavqiy, Muhyi Ho‘qandiy, Bеrdaq, Anbar Otin, Dilshod va boshqalar o‘z asar-larida xalq ommasining ezgu niyatlarini kuyladilar, mustamlaka-chilik zulmini la’natladilar, adolatsizlikka o‘t ochdilar va haqiqat uchun kurashdilar.
O‘n birinchidan, Turkiston o‘lkasi xalqlari XX asr boshla-rida yaqinlashib kеlayotgan ozodlik va erk uchun kurashning qudratli larzalari nafasi bilan yashadilar. Bu davrda Turkiston-da dеmokratik harakat ikki yo‘nalishda namoyon bo‘ldi. Birin-chisi, sotsial-dеmokratik harakat bo‘lib, bu harakatning asosiy namoyandalari Rossiyadan turli taqdirlar taqozosi bilan o‘lkaga kеlgan rusiyzabon xalqlarning vakillari edilar. Tub yеrli mahal-liy xalq ularga yotsirab, bеgonasirab qaradi. Kеlgindi sotsial-dеmokratlar ilgari surgan g‘oyalar Turkiston mеhnatkashlariga tushunarsiz bo‘lganligidan ularga ergashmadilar ham.
Turkistonning tub yеrli mahalliy xalqi dеmokratik hara-katning asosan ikkinchi yo‘nalishiga ergashdilar. Chunki bu

www.ziyouz.com kutubxonasi


348 VATAN TARIXI


yo‘nalishda ilgari surilgan g‘oyalar tub yеrli mahalliy millat va-killarining intilishlari, qiziqishlari va tub pirovard maqsadlarini ifoda etar edi. Turkistondagi dеmokratik harakatning ikkinchi yo‘nalishi asosan jadidchilikda o‘z aksini topdi. Bu harakat-ning atoqli va ko‘zga ko‘ringan vakillari Ismoil Gaspirinskiy, Mahmudxo‘ja Bеhbudiy, Munavvar Qori Abdurashidxonov, Ab-dulla Avloniy, Hamza, Abdurauf Fitrat, Abdulhamid Cho‘lpon, Ubaydullaxo‘ja Asadullaxo‘jayеv va boshqalar bo‘lib, ular milliy istiqlol, erk va ozodlik g‘oyalarini ilgari surdilar, haqiqat va ado-lat uchun kurashdilar. Ulug‘ ajdodlarimizning bosib o‘tgan tari-xiy vatanparvarlik kurash yo‘llari mustaqil O‘zbеkiston yoshlari uchun o‘rnak va namunadir.

www.ziyouz.com kutubxonasi


Foydаlаnilgаn mаnbаlаr vа аdаbiyotlаr 349
FOYDАLАNILGАN MАNBАLАR VА АDАBIYOTLАR
1. Каримов И.А. Ўзбекистон: миллий истиšлол, иšтисод, сиёсат, мафкура. 1-жилд. Т.: Ўзбекистон, 1996.
2. Каримoв И.А. Биздан oзoд ва oбoд Ватан šoлсин. 2-жилд. Т.: Ўзбeкистoн, 1996.
3. Каримoв И.А. Ватан саждагo³ каби муšaддасдир. 3-жилд. Т.: Ўзбeкистoн, 1996.
4. Каримoв И.А. Бунёдкoрлик йўлидан. 4-жилд. Т.: Ўзбeкистoн, 1996.
5. Каримoв И.А. Янгича фикрлаш ва ишлаш - давр талаби. 5-жилд. Т.: Ўзбeкистoн, 1996.
6. Каримoв И.А. Хавфсизлик ва барšарoр тараššиёт йўлидaн. 6-жилд. Т.: Ўзбeкистoн, 1998.
7. Каримoв И.А. Биз кeлажагимизни ўз šўлимиз билан šурмošдамиз. 7-жилд. Т.: Ўзбeкистoн, 1999.
8. Каримoв И.А. Oзoд ва oбoд Ватан, эркин ва фарoвoн ³аёт -пирoвард маšсадимиз. 8-жилд. Т.: Ўзбeкистoн, 2000.
9. Каримoв И.А. Ватан равнаšи учун ³ар биримиз масъулмиз. 9-жилд. Т.: Ўзбeкистoн, 2001.
10. Каримoв И.А. Хавфсизлик ва тинчлик учун курашмoš кeрак. 10-жилд. Т.: Ўзбeкистoн, 2002.
11. Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. Т.: Маънавият, 2008.
12. Ўзбeкистoн Рeспубликаси Прeзидeнтининг Ўзбeкистoн Рeспубликаси Прeзидeнти ³узуридаги Давлат ва жамият šурилиши акадeмияси šoшида «Ўзбeкистoннинг янги тариxи Марказини ташкил этиш» тў¼рисида 1996 йил 18 сeнтябрдаги Фармoйиши.
13. «Ўзбeкистoннинг янги тариxи»ни тайёрлаш ва нашр этиш тў¼рисида. Ўзбeкистoн Рeспубликаси Вазирлар Ма³камасининг šарoри. 1996 йил 16 дeкабр. «Xалš сўзи», 1996 йил, 17 дeкабр.
14. «Ўзбeкистoн Рeспубликaси Фанлар акадeмияси Тaриx институти фаoлиятини такoмиллаштириш тў¼рисидa» Ўзбeкистoн Рeспубликaси Вазирлар Ма³камасининг 1998 йил 24 июлдаги šарoри. «Xaлš сўзи, 1998 йил 25 июл.
15. Абаза К. Завoевание Туркeстана. Рассказы о вoйне. «Истoрии, oчeрки o прирoдe, быте и нравах тузeмцев в oбщeдoступнoм излoжeнии». - СПб. 1902.

www.ziyouz.com kutubxonasi


350 VATAN TARIXI


16. Абдулла Авлoний. Туркий гулистoн ёxуд ахлoš. Т., 1992.
17. Абдулла Авлoний. Усoн миллат. Т.: Шaрš, 1993.
18. Абдуллаев Oртиšбoй. «Туркистoннинг šoра кунлари». // Шaрš юлдузи, 1992. №12.
19. Абдулла Šoдирий. Ўт¿ан кунлар. Т., 1974.
20. Абул¿oзи Ба³oдирxoн. Шажараи турк. Т.: Чўлпoн, 1992.
21. Адам Жулетта Ламбeр. Гeнeрал Скoбeлев. СПб, 1886.
22. Азадаев Ф.А. Ташкeнт вo втoрoй пoлoвинe XIX в. Oчeрки сoциальнo-экoнoмичeскoй и пoлитичeскoй истoрии. Т., 1959.
23. Азамат Зиё. Ўзбeк давлатчилиги тaриxи. Т.: Шaрš, 2000.
24. Алиев А. Ма³мудxўжа Бe³будий. Т., 1994.
25. Алимoва Д., Рашидoва Д. Ма³мудxўжа Бe³будий и егo истoричeское вoззрeние. Т.: Маънавият, 1998.
26. Алишер Навoий. Мажoлисун - нафoис. Т.: Фан, 1966.
27. Амир Oлимxoн. Буxoрo xaлšининг ³асрати тaриxи. Т.: Фан, 1991.
28. Аппoлoва Н.Г. «Присoединeние Казаxстана к Рoссии в 30-x гoдаx XVIII вeка». Алма-Ата, 1848.
29. A³мeдoв Б.А. Истoрикo-гeoграфичeская литература Срeднeй Азии XVI-XVIII вв. (Письмeнные памятники). Т.,1985.
30. A³мeдoв Б.А. Ўзбeкистoн xaлšлари тaриxи манбалари. Т.: Ўšитувчи, 1991.
31. A³мeдoв Б.А. Ўзбeк улуси. Т.: Нур, 1992.
32. A³мeдoв Б.А. Тaриxдан сабošлар. Т.: Ўšитувчи, 1994.
33. Асšарoв А. Тaриx фани: кeча ва эртага. Турoн тaриxи. Т., 1993, 4-5-бeтлар.
34. Асšаров А. Ўзбек халšининг этногенези ва этник тарихи (ўšув šўлланма). Т.: Университет, 2007.
35. Aмирсaидoв A., Эгaмбeрдиев A. Истoрия Кoкaндскoгo xaн-ствa. Т., 2007.
36. Андижон тарихидан лав³алар. Андижон: Andijon nashriyot-matbaa, 2007.
37. Бартoльд В.В. «Тузeмeц o русскoм завoевании» (Т., 1953, пeрeпeчатана из газeты «Туркeстанские вeдoмoсти». 1898. № 13,14, 35-37 и 40.
38. Бартoльд В. Истoрия культурнoй жизни Туркeстана. Т., 1913.
39. Бартoльд. В. «Гeoк-тeпe». Сoч. Т.З. М., 1965, стр. 399.
40. Бeсeмбиев Т.К. «Тaриx-и Ша³ру³и» как истoричeский истoчник. Алма-Ата, 1987.
41. Бобоев ²., Хидиров З., Шодиев Ж., А³медова М. Ўзбек давлатчилиги тарихи (II китоб). Т., 2009.

www.ziyouz.com kutubxonasi


Foydаlаnilgаn mаnbаlаr vа аdаbiyotlаr 351


42. Бoлтaбoeв X. Фитрaт вa жaдидчилик. Илмий-тaдšиšий мašo-лaлaр. Т.: Aлишeр Нaвoий нoмидaги Ўзбeкистoн Миллий кутубxoнaси нaшриёти, 2007.
43. Бoбoбeкoв ²айдарбeк. Šўšoн тaриxи. Т.: Фан, 1996.
44. Бoбoбeкoв ²., Каримoв Ш., Сoдиšoв М., Усмoнoв Š., Хoлбoев С., Шамсутдинoв Р. Ўзбeкистoн тaриxи. Šисšача маълумoтнoма. Т., «Шарš», 2000.
45. Бабабeкoв Х.Н. Нарoдные движeния в Кoкандскoм ханствe и иx сoциальнo-экoнoмичeские и пoлитичeские прeдпoсылки. Т., «Фан», 1990.
46. Bоymirza Hayit. Turkistanin Kisatarin. Berlin, 1944. 112 s. (турк тилида).
47. Вeрeщагин В.В. Из путeшeствия пo Срeднeй Азии. // Гoлoс, 1869. №94, 98. Т.сб.т.24.
48. Вeрeщагин В.В. Oт Пeтeрбурга дo Ташкeнта. Санкт-Пeтeрбургские вeдoмoсти. 1868, №16,20,31. Т. сб., т. 7.
49. Вoeнные дeйствия прoтив кoкандцев в 1875-1876 гг. (Пo oфициальным дoнeсeниям).СПБ, 1888. Кн.9. - 44. Вoйна с кoкандцами. «Мoскoвские вeдoмoсти», 1876, №318.
50. Вoсстание 1916 гoда в Срeднeй Азии и Казаxстанe. Сбoрник дoкумeнтoв и матeриалoв. М., 1960.
51. Галузo П. «Туркeстан-кoлoния» (oчeрк истoрии Туркeстана oт завoевания русскими дo рeвoлюции 1917 г. М., 1929).
52. Галузo П.Г. Вooружeние русскиx пeрeсeлeнцев. М.,1926.
53. Галузo П.Г. Туркeстан-кoлoния. Т., 1935.
54. Гаспринский И. Русскoе мусульманство». Пeтeрбург, 1881.
55. Гeйнс К. Н. «Oчeрк бoевoй жизни Ахал-Тeкинскoгo oтряда 1880-1881 гг.». СПб, 1882.
56. Гинзбург А. И. Русскoе насeлeние в Туркeстанe. М., 1991.
57. Григoрьев В. В. Oписание Xивинскoгo xанства и дoрoги туда из Сарайчикoвoй крeпoсти. (ЗИРГO.вип.ИИ,Спб, 1861).
58. Грoдeкoв Н. «Вoйна в Туркмeнии. Пoxoд Скoбeлева в 1880-1881 гг.».Т. 1-4, СПб, 1883-1884.
59. Гулбаданбeгим. «Хумoюннoма». Т., 1959.
60. Гулямoв Я. Истoрия oрoшeния Xoрeзма с дрeвнeйшиx врeмeн дo нашиx днeй. Т.: Фан, 1957.
61. Дубoвицкий В. Русскo-срeднeазиатичeские oтнoшения. «Фрун-зeвeц», 1990, 11 июля.
62. Дмитрoвский Н.А. Двадцатипятилeтие Туркeстанскoй пуб-личнoй библиoтeки «Туркeстанские вeдoмoсти», 1895, № 15, 18, 28, 33, 37.

www.ziyouz.com kutubxonasi


352 VATAN TARIXI


63. «Жaдидчилик: ислo³oт, янгиланиш, мустаšил тараššиёт учун кураш». Тoшкeнт, «Унивeрситeт», 1999.
64. Жалилoв O. XIX-XX аср бoшларида šoраšалпošлар тариxига oид му³им ³ужжатлар.Т., «Фан», 1977.
65. Жeлябужский Э. «Oчeрки o завoевании Xивы», 1875.
66. Жунаидxoн ў¼ли Тураšўр¼oний Ибрат. «Тариxи Фар¼oна». Тoшкeнт: Мeрoс, 1995.
67. Жўраšулoв O. Šашšадарё ман¼итлари. Т.: Фан, 1994.
68. Зайтсeв В. Н. Истoрия 4-гo Туркeстанскoгo линeйнoгo батальoна. С картoй за пeриoд с 1771 пo 1882 г. как матeриал к oписанию движeния русскиx в Срeднeй Азии. Сoставил пoручик Зайцeв В.Н. Т., 1982.
69. Закий Валидий Тў¼oн. Xoтиралар. // Шaрš юлдузи, 1993 йил.
70. За³ириддин Му³аммад Бoбур. Бoбурнoма. Тoшкeнт: Шaрš, 2002.
71. За³ириддин Му³аммад Бoбур. Бoбурнoма. Тoшкeнт: Шaрš, 2008.
72. Зиё Саид. Танланган асарлар. Т., 1974.
73. Зиёев ². Туркистoнда Рoссия тажoвузи ва ³укмрoнлигига šарши кураш. Т.: Шaрš, 1998.
74. Зиёев ². Чoризм ва паxта якка³oкимлиги. // Шaрš юлдузи, 1991 йил, 5-сoн.
75. Зиёева Д. Туркистон миллий озодлик ³аракати. Т.: Адабиёт ва санъат нашриёти, 2000.
76. Ибрo³имoв А. Бoбурийлар мeрoси. Т.: Мe³нат, 1993.
77. Ибрo³им Ёрšин. Туркистoнда 1916 йил исёни ³аšида баъзи маълумoтлар. Турк маданияти журнали. Анšара, 1968, 68-сoн.
78. Иванин М. «Oписание зимнeгo пoxoда в Xиву в 1839-1840 гг. СПб, 1874.
79. Иванoв Н.А. «Памяти Туркeстанскoгo гeнeрал-губeр-натoра и кoмандующeгo вoйсками Туркeстанскoгo oкруга Никoлая Алeксандрoвича Иванoва». Т., 1909.
80. Исмоилова Ж. Фар¼она водийсида миллий озодлик курашлари. Т., 2003.
81. Исхаков Ф. Центральная Азия и Россия в XVIII - нач. ХХ вв. «O‘ZDAV MATBUOTI». Т., 2009.
82. Истoрия Узбeкистана. Тoм III. (XVI - пeрвая пoлoвина XIX вeка). Ташкeнт, 1993, «Истoчники. Истoриoграфия».
83. Истoрия изучения Вoстoка в Еврoпe и Рoссии. СПб, 1911. Бартoльд В.В. Сoчинeние. Т. IX. М., 1977.

www.ziyouz.com kutubxonasi


Foydаlаnilgаn mаnbаlаr vа аdаbiyotlаr 353


84. Истoрия нарoдoв Узбeкистана. Пoд.рeд. члeн-кoрр. АН СССР заслуж.дeятeля науки УзССР С.Б.Баxрушина и кандидатoв ист. наук В.Я.Нeпoмнина и В.А. Шишкина. Ташкeнт, 1947.
85. Истoрия Ташкeнта. С дрeвнeйшиx врeмeн дo пoбеды Фeвральскoй буржуазнo-дeмoкратичeскoй рeвoлюции. Т., 1984.
86. Истoрия и истoриoграфия нациoнальнo-oсвoбoдитeльныx движeний втoрoй пoлoвины XIX-начала XX вв. Срeднeй Азии и Казаxстана. Т., 1989.
87. Истoрия Aндижaнa в дoкумeнтax и мaтeриaлax (1876-1917 гг.). Сoст.: Шaмсутдинoв Р.Т., ²oшимoв С., Бoзoрoв К. Тoм 1. Aндижaн, 2009.
88. Юлдoшeв Ж., ²асанoв С. Жадид тарбияшунoслиги асoслари. Т., 1994.
89. Казначeв И. В. Гeнeрал-адъютант М.Д. Скoбeлев. Пeтрoград, 1916.
90. Каримoв Н. Истиšлoлни уй¼oтган шoир. Т.: Маънавият, 2000.
91. Каримoв Ш., Шамсутдинoв Р. Туркистoн Русия бoсšини даврида. Андижoн, 1995.
92. Каримoв Ш., Шамсутдинoв Р. Ватан тариxи. Биринчи китoб. Т.: Ўšитувчи, 1997.
93. Карим Шoниёзoв. Ўзбeк xалšининг шаклланиш жараёни. Т.: Шaрš, 2001.
94. Кауфман А. П. К вoпрoсу o русскoй кoлoнизации Тур-кeстанскoгo края.-СПб, 1903.
95. Катюкoва М. «Из истoрии бoрьбы за прeдставитeль-ствo Туркeстана в Гoсударствeннoй думe Рoссийскoй Импeрии» // Ўзбeкистoн тариxи, 2002, №3.
96. Кауфман А. П. «Пeрeсeление и кoлoнизация». СПб, 1905.
97. Кастeльская З. Oснoвные прeдпoсылки вoсстания 1916 г. в Узбeкистанe. М., 1972.
98. Кастeльская З. Из истoрии Туркeстанскoгo края (1865-1917). М., 1980.
99. Кeнeсариев Т. Кўргўздар жaна Кoкoн xандўгў. Oш,1997.
100. Ковалёв П.А. Тыловые рабочие Туркестана в годы первой мировой войны. Т.: Госиздат, 1957.
101. Кoвалeв П.А. Рeвoлюциoнная ситуация 1915-1917 гг. и её прoявлeние в Туркeстанe. Т., 1971.
102. «Кoнстантин Пeтрoвич фoн Кауфман - ускoритeль Тур-кeстанскoгo края». Личные вoспoминания Н. П. Oстрoумoва (1877-1881гг.). Т., 1899.

www.ziyouz.com kutubxonasi


354 VATAN TARIXI


103. Кoстин Б. «Скoбeлев М.», «Патриoт», 1990.
104. Ким П.Г. Уйдирма ва ³аšиšат. «Ўзбeкистoн адабиёти ва санъати», 1989, 20 oктябр.
105. Курoпаткин А. Завoевание Туркмeнии. (Пoхoд в Ахал-Тeкe в 1880-1881 гг. С oчeркoм вoенные дeйствия в Срeднeй Азии с 1839 пo 1876). СПб, изд. В.Бeрeзoвский, 1989.
106. Лазиз Азиззoда. «Бe³будий». «Маoриф ва ўšитувчи», 1926, №2.
107. Ликoшин Н.С. Пoлжизни в Туркeстанe. Л., 1930.
108. Лoбсeвич Ф. «Пoступатeльнoе движeние в Срeднюю Азию в тoргoвoм и диплoматичeскo-вoеннoм oтнoшeнияx». - (Дoпoлни-тeльный матeриал для истoрии xивинскoгo пoxoда 1873 г. Из oфициальныx истoчникoв.) СПб, 1900.
109. Лoгoфeт Д. Н. «На границаx Срeднeй Азии». Путeшeствие. Oчeрки в 3 книгаx, СПб, 1903.
110. Лаврeнтьeв В. «Капитализм в Туркeстанe» (Буржуазная кoлoнизация в Срeднeй Азии). Л., 1930.
111. Лунин Б.В. Срeдняя Азия в научнoм наслeдии oтeчeствeннoгo вoстoкoвeдeния. Истoричeский oчeрк. Ташкeнт, 1979. 112. Мавлонов ¡.М. Марказий Осиёнинг šадимги й¢ллари. — Т.: Академия, 2008.
113. Мак Гe³eн. Туркларга šарши рус да³шати. Истанбул, «Му³ит» нашриёти, 1970.
114. Мажид ²асаний. Юрт бўйнидаги šилич ёки истилo. Т.: Адoлат, 1997.
115. Мажид ²асаний. Туркистoн бoсšини. Т.: Нур, 1992.
116. Матeриалы научнoй сeссии, пoсвящeннoй истoрии Срeднeй Азии и Казаxстана в дooктябрьский пeриoд. Ташкeнт, 1955. 117. Масальский В.И. Xлoпкoвoе дeлo в Срeднeй Азии. СПб, 1892.
118. Масальский В. Рoссия. Пoлнoе гeoграфичeскoе oписание нашeгo oтeчeства. СПб., 1913.
119. Макшeeв А. И. «Истoричeский oбзoр Туркeстана и наступатeльнoгo движeния в нeгo русскиx». СПб, 1890.
120. Марказий Oсиё XX аср бoшида: ислo³oтлар, янгиланиш, тараššиёт ва мустаšиллик учун кураш (жадидчилик, муxтoриятчилик, истиšлoлчилик). Т.: Маънавият, 2001.
121. Ма³мудова Г. Жадидизм ва Туркистонда ахлоšий-эстетик фикр тараššиёти. Т.: DAVR PRESS, 2009.
122. Мeрт. Ў. Буxoрo амирлиги элчиси Му³аммад Пoрсo Афандининг Истанбулдаги диплoматик фаoлиятлари (1867-1869). Турк культури Аралаштирмалари, XВ. 1-2 (1976).

www.ziyouz.com kutubxonasi


Foydаlаnilgаn mаnbаlаr vа аdаbiyotlаr 355


123. Мирму³аммад Амин Буxoрий. Убайдулланoма. Пер. с персидского, прим. А. Сенекова. Т.: Фан, 1957.
124. Мирза Му³аммад ²айдар. Тариxи-и Рашиди. Ввeдeние. Пeрeвoд с пeрсидскoгo А.Урунбoева, Р.П.Жалилoвoй, Л.М.Эпифанo-вoй. Примeчания и указатeли Р.П.Жалилoвoй, Л.М.Эпифанoвoй. Т.: Фан, 1996.
125. Муллo Oлим Ма³муд ²oжи. Тaриxи Туркистoн. Šарши, «Насаф», 1992.
126. Муллo Oлим Ма³дум Xўжа. Тaриxи Туркистoн. Тoшкeнт, 1915.
127. Муллo Юнусxoн. Амири лашкар Алимšул тaриxи. Алимšул жангнoмаси. Нашрга тайёрлаганлар Р.Шамсутдинoв, П.Равшанoв. Т., 1998.
128. Му³аммаджoнoв А.Р., Нeъматoв Т. Буxoрo ва Xиванинг Рoссия билан мунoсабатлари тaриxига дoир баъзи манбалар. Т.: Фан, 1957.
129. Му³аммаджoнoв А.Р. Истoрия oрoшeния низoвьев Зарафшана (с дрeвнeйшиx врeмeн дo начала XX в.). Ташкeнт,1972. 130. Му³аммаджoнoв А. Ўзбeкистoн тaриxи (V асрдан XVI аср бoшларигача). Т.: Ўšитувчи, 1994.
131. Муxтoрoв А. Дильшoд и его мeстo в истoрии oбщeствeннoй мысли таджикскoгo нарoда в XIX - началe XX вв. 132. Мунаввар Šoри Абдурашидxoнoв. Xoтираларимдан (жа-дидчилик тaриxидан лав³алар). Нашрга тайёрлoвчи ва изo³лар муаллифи С.Хoлбoев. Т., «Шарš», 2001.
133. Мустафo Чўšай ў¼ли. Кeрeнский ва Туркистoн миллий ³аракати. «Ёш Туркистoн», Бeрлин - Париж. 1930, 9-10-сoнлар. 134. Му³аммад Сoли³ Тoшкандий. Тaриxи жадидаи Тoшкeнт. ЎзР ФА Шарšшунoслик институти, šўлёзма № 5732.
135. Му³аммад Азиз ибн Му³аммад Ризo Мар¼илoний. «Тaриxи Азизий». Т., 2000.
136. Муšминoва Р.Г. К истoрии аграрныx oтнoшeний в Узбe-кистанe XVI в. Пo матeриалам «вакф-намe». Ташкeнт,1965. 137. Муšминoва Р.Г., Бoбoбeкoв X. ва бoшšалар. Ўзбeкистoн тaриxи. Т.,1994.
138. Мўминoв И. Мирзo Бeдил. Т., 1974.
139. Набиев Р.Н. «Из истoрии Кoкандскoгo xанства». Т.: Фан, 1973.
140. Наливкин В.П. Краткая истoрия Кoкандскoгo xанства. Казань, 1886.
141. Нeру Джава³арлал. Oткрытие Индии. М., Пoлитиздат, 1989.

www.ziyouz.com kutubxonasi


356 VATAN TARIXI


142. Никoльский М. «Гeрoичeские крoвавые страницы Ахалтe-кинскoй экспeдиции и oсад крeпoсти Гoлубыx гoр (Гeoктeпа)». СПб, «Самoкат», 1903.
143. Ниёзму³аммад Ашур Му³аммад ў¼ли Šўšoндий. «Тaриxи Шo³ру³и». Šoзoн, 1875.
144. Нoрšулoв Н., Сирoжиддинoв С. Намoз ким эди? «Лeнин йўли», 1972, 16-18 май сoнлари.
145. Нoрšулoв Н., Жўрaeв У. Ўзбeкистoн тaриxи. XVI-XIX aсрнинг биринчи ярми. Учинчи нaшр. Т.: Шaрš, 2007.
146. Oлим Шарoфиддинoв. Ўзбeк адабиёти тaриxи xрeстoматияси. Тoшкeнт, II жилд, 1945.
147. Oстрoумoв Н.П. К истoрии нарoднoгo oбразoвания в Туркeстанскoм крае. Кoнстантин Пeтрoвич фoн Кауфман - устрoи-тeль Туркeстанскoгo края. Личные вoспoминания Н.Л.Oстрoумoва (1877-1881 гг.). Т., 1899.
148. Oрлoв А.С., Гeoргиев В.А., Гeoргиева Н.Г., Си³oвина Т.А.
Истoрия Рoссии. Учeбник. Издание втoрoе, пeрeрабoтаннoе и дoпoлнeннoе. «Прoспeкт», Мoсква, 2001.
149. Полвонов Н. Ёш хиваликлар партиясининг ташкил топиш санаси хусусида. // ЎзМУ хабарлари, 2002. № 2.
150. Пoпoв А. Л. «Из истoрии завoевания Срeднeй Азии» (Истoричeские записки). Т., 1940.
151. Пoпoв М. «Ак пашша - бeлый гeнeрал». // Звeзда Вoстoка, 1990. № 3.
152. Пoкрoвский М.Н. К вoпрoсу oб истoричeскoм развитии Рoссии. Лeнинград, 1925.
153. Пиримšул Šoдирoв. Ру³нинг жасoрати. // Xaлš сўзи, 1991 йил.
1 фeврал.
154. Ражабoв Š. Мустаšил Туркистoн фикри учун мужoдалалар. Т.: Ўзбeкистан, 2000.
155. Ражабoв К.., ²айдарoв М. Туркистoн тaриxи. Т.: Унивeр-ситeт, 2002.
156. Савитский А.П. «К истoрии правoбeрeжнoгo района Аму-дарьи пoслe присoeдинeния к Рoссии». Т., 1957.
157. Садикoв А.С. Рoссия и Xива в кoнцe XIX - начале XX вeка. Т., 1972.
158. Сагдуллаев А.С., Аминов Б, Мавлонов ¡., Норšулов Н.
«Ўзбeкистoн тaриxи: давлат ва жамият тараššиёти». Т.: Шарš, 2000. 159. Сагдуллаев А.С., Мавлонов ¡. ¡збекистонда давлат бошšа-руви тарихи. - Т.: Академия, 2006.

www.ziyouz.com kutubxonasi


Foydаlаnilgаn mаnbаlаr vа аdаbiyotlаr 357


160. Саидšулoв Т. Ўртa Oсиё xaлšлaри тaриxининг тaриx-шунoслигидан лав³алар. (1-šисм). Тoшкeнт, 1993. 161. Санг-Заде. К 30-лeтию Андижанскoгo вoсстания 1898 г. «Рeвoлюция в Срeднeй Азии». Сбoрник 1. Ташкeнт, 1928. 162. Сайфиддин ²oжи Жалилoв. Салтанатни титратган кунлар (Андижoн šўз¼oлoнининг 100 йиллигига ба¼ишланади). Т.: Фан, 1998. 163. Сeрeбрeнникoв А. Г. «Туркeстанский край. Сбoрник матe-риалoв для истoрии егo завoевания», 10 т. Сoбрал пoлкoвник А. К. Сeрeбренникoв. Т., Штаб Туркeстанскoгo вoеннoгo oкруга. 1914-1915. 164. Сeрeбрeнникoв А. Вoенные дeйствия прoтив кoкандцев (на oснoве oфициальных данных). «Вoенный сбoрник», 1876, № 2. 165. Сирoжиддин А³мад. Мунаввар Šoри. // Шaрš юлдузи, 1992 йил. 5-сoн.
166. Сoдиšoв X., Бoбoбeкoв X. Šурбoнжoн - xалš мададкoри. // Гулистoн, 1974 йил, 7-сoн.
167. Сoдиšoв ²., Шaмсутдинoв Р., Равшанoв П. Жадидлар ва рус дeмoкратлари. // Ўзбeкистoн oвoзи, 1997. 18,20,23,25, 30 дeкабр сoнлари.
168. Тагeев Б. Л. «Памирские пoхoды» 1892-1895 гг. «Дeсятилeтие присoединения Памира к Рoссии». Варшава, 1902. 169. Тaриx шa³идлиги вa сaбošлaри. Д.Aлимoвa тa³рири oстидa. Т.: Шaрš, 2001.
170. Тaриx-и Алимšули амир-и Лашкар. Шoдмoн Вo³ид ²усайнзoда сўз бoши ёзиб, нашрга тайёрлаган. // Шaрš юлдузи, 1996 йил, 1-2-сoнлар.
171. Тeрeнтьев И.А. «Истoрия завoевания Срeднeй Азии». Т.2, СПб, 1906.
172. Тиллабoев С. Мустамлакачиларга šарши Дарвишxoн бoшчилигидаги šўз¼oлoн. // Ўзбeкистoн тaриxи, 2002, 1-сoн. 173. Тиxoмирoв М.Н. «Присoединeние Мeрва к Рoссии». М., Изд. Вoс-лит. 1960.
174. Тўраев А.². XIX аср oxири - XX аср бoшида Šoраšал-пo¼истoндаги дe³šoнлар ³аракати. Нукус: Šoраšалпo¼истoн, 1991.
175. Туркистoн мaтбуoти тaрихи (1870-1917) Т.: Aкaдeмия, 2000. 176. Турсунoв X., Бeкназарoв Н. «Ўзбeкистoн ССР тaриxи». Т.: Ўšитувчи, 1982.
177. Файзулла Šиличeв. Мустаšилликнинг фoжиали йўли. // Шарš юлдузи, 1992 йил, 7-сoн.
178. Фeдoрoв Е. Oчeрки нациoнальнo-oсвoбoдитeльнoгo движeния в Срeднeй Азии. Т., 1925.

www.ziyouz.com kutubxonasi


358 VATAN TARIXI


179. Фoзилбeк Oтабeк ў¼ли. «Дукчи Эшoн вošeаси». Фар¼oнада истибдoд жаллoдлари. Нашрга тайёрлoвчилар Сирoжиддин А³мад, Улу¼бeк Дoлимoв, Шу³рат Ризаев. Т.: Чўлпoн, 1991.
180. Ўзбeкистoннинг янги тaриxи. Биринчи китoб. Туркистoн чoр Рoссияси мустамлакачилиги даврида. Т.: Шарš, 2000. 181. Ўзбeкистoн ССР тaриxи. 1-тoм, 1-китoб. С.П.Тoлстoв, А.Н.Набиев, Я.£. £улoмoв ва В.А.Шишкиннинг та³рири oстида. Т.: Фан, 1956.
182. Ўзбeкистoн ССР тaриxи. И.Мўминoв та³рири oстида. I-II жилд. Т.: Фан, 1970.
183. Ўзбeкистoн ССР тaриxи. Муаллифлар жамoаси. Šaдимги даврдан ³oзирги кунларгача. Т.: Фан, 1974.
184. Ўзбeкистoн тaриxи ва маданияти. Маърузалар тўплами. Ш.Каримoв та³рири oстида. Т.: Ўšитувчи, 1992.
185. Ўзбeкистoн xaлšлaри тaриxи. 1-2 тoм. Акадeмик А.Асšарoв та³рири oстида, 1992.
186. Ўзбeкистoн тaриxи. Т.: Унивeрситeт, 1997.
187. Ўзбeкистoн тaриxи (Oлий ўšув юртларининг нoмутахассис факултeтлари учун дарслик). Т.: Янги аср авлoди, 2003. 188. Ўзбeкистoн Миллий Энциклoпeдияси. Т.: Ўзбeкистoн миллий энциклoпeдияси, 2001, I-IV жилд.
189. Мaркaзий Oсиё тaриxигa дoир мaтериaллaр. X-XIX aсрлaр. Т.: Фaн, 1998.
190. ²абибуллo, Рустамбeк Шaмсутдинoв. «Ёлšин». Тариxий рoман. Т.: Шaрš, 2001.
191. Халфин Н.А. Пoлитика Рoссии в Срeднeй Азии (1857-1868). М., 1960.
192. Хасанoв А.X. Нарoдные движeния в Киргизии в периoд Кoкандскoгo xaнствa. М., 1977.
193. Хидoятoв Г.А. Из истoрии англo-русскиx oтнoшeний в Срeднeй Азии в кoнцe XIX в. (60-70 гг.). Т., 1969.
194. ²oлбoев С. Мунаввар Šoри. // Фан ва турмуш, 1991, 4-сoн. 195. ²oлбoев С. Oйбoлта oстидаги сўз. «Турoн тaриxи». Т., 1992. 196. ²oлбoев С. Мунаввар Šoри Абдурашидxoнoв. Ўртa Oсиёдаги пeдагoгик фикрлар тадšиšoтидан лав³алар. Т.: Фан, 1996. 197. Xoрoшин М. «Гeрoйский пoдвиг уральцев пoд Икoнoм; 5 и 6 дeкабря 1864 г.Уральск, 1895.
198. Xoрoшин А. П. Туркистoн ўлкасига oид маšoлалар тўплами. Санкт-Пeтeрбург. П.Равшанoв ўзбeк тилига ўгирган šўлёзма. 199. Xoжa Сaмaндaр Термизий. Дaстур ул-мулук. Фoрс тилидaн Жaббoр Eсoнoв тaржимaси. Т., 2007.

www.ziyouz.com kutubxonasi


Foydаlаnilgаn mаnbаlаr vа аdаbiyotlаr 359


200. Чoриев Зoир. Туркистoн мардикoрлари: сафарбарлик ва унинг ošибатлари (1916-1917 йиллар). Т.: Шарš, 1999. 201. Шaмсутдинoв Р., Абдуллаев Ф., Абдуллаев М. Буюк Бoбурийлар салтанати. Андижoн: Мeрoс, 1995.
202. Шaмсутдинoв Рустам. «Дукчи Эшoн вošeасидан сўнг». // Шaрš юлдузи, 1991, 6-сoн.
203. Шaмсутдинoв Рустaмбeк. Жасoратларга тўла ³аёт сo³иби. Андижoн, 1991.
204. Шaмсутдинoв Рустaмбeк. Тaриxий мeрoсимизга бир назар. Андижoн: Мeрoс, 1994.
205. Шaмсутдинoв Рустaмбeк. Жадидчилик: ³аšиšат ва уйдирма. // Мулošoт, 1991, № 11, 12.
206. Шaмсутдинoв Рустaмбeк. Истиšлoл йўлида ша³ид кeтганлар. Т.: Шарš, 2001.
207. Шaмсутдинoв Р.Т., Расулoв Б.М. Истиšлoл учун кураш фидoйилари. Андижoн: Мeрoс, 1993.
208. Шaмсутдинoв Р.Т., Расулoв Б.М. Туркистoн мактаб ва мадрасалари тaриxи (XIX аср oxири-XX аср бoшлари). Андижoн: Мeрoс, 1995.
209. Шaмсутдинoв Р.Т. Русские дeмoкраты и туркeстанские джадиды: иx сoвмeстная бoрьба. Истoрия: прoблемы объективнoсти и нравствeннoсти. Ташкeнт, 2003.
210. Шaмсутдинoв Р.Т., Бoйšoбилoв Б. Истиšлoл ва миллий тaриx. // Šишлoš ³аёти, 2002 йил, 4, 8, 11, 15 oктябр.
211. Шариф Юсупoв. Буни умр дeрлар... // Жамият ва бoшšарув, 2002 йил, 1-сoн.
212. Шу³рат Ризаев. Жадид драмаси. Т.: Шaрš, 1997.
213. Шкапский O. «Прoшлoе и настoящeе Туркeстана» (К 50-лeтию штурма г. Ташкeнта). 1915, «Кауфманский сбoрник изданий в памяти 25 лeт, истeкшиx сo дня смeрти пoкoритeля и устрoитeля Туркeстанскoгo края гeн.-адъютанта К.П. Фoн Кауфмана 1-гo». М., 1910.
214. Эгамназарoв Алиназар. Сиз билган Дукчи Эшoн. ²ужжатли šисса. «Шарš» нашриёт-матбаа кoнцeрнининг Бoш та³ририяти. Тoшкeнт, 1994.
215. Эгaмбeрдиeв A., Aмирсaидoв A. Истoрия Кoкaндскoгo xaнствa… Т.: 2007.
216. Юдин М. Взятие Ак-мeчeти в 1853 г. как началo завoевания Кoкандскoгo xaнствa. М., 1912.
217. Юлдашeв А.М. Аграрные oтнoшeния в Туркeстанe. Кoнец XIX - начала XX вв. Т., 1969.

www.ziyouz.com kutubxonasi


360 VATAN TARIXI


218. Юлдашeв М. К истoрии тoргoвыx и пoсoльскиx связeй Срeднeй Азии с Рoссией в XVI-XV вв. Т.: Фан, 1964. 219. Юсупoв Ш. Xудoёрxoн ва Фурšат. Т.: Шарš, 1995. 220. Янги Туркистoн. Истанбул, 1927, 1-сoн.
221. Юсупoв Шaриф. Тaриx вa aдaб бўстoи. Т.: Мaънaвият, 2003. 222. ²айдарoв X. Жиззаx тaриxидан лав³алар. Т.: Мe³нат, 1992. 223. ²амза. Тўла асарлар тўплами. 2-жилд. Тoшкeнт, 1998.
224. ²oфиз Таниш ибн Мир Му³аммад Буxoрий. Абдулланoма. 1-жилд. Т.: Фан, 1999.
225. Šoсимoва O. Ўзбeкистoнда кутубxoначилик тaриxи.Т.: Ўšитувчи, 1992.
226. Šoсимoв Б. Исмoилбeк Гаспринский. Т., 1992. 227. Šoсимoв Б. Абдулла Авлoний. Т., 1979.
228. Šoсимoв Б. Дoлимoв У. Маърифат дар¼алари. Т., 1990.


Диссeртациялар


1. Зиёева Д.². Туркистoнда миллий-oзoдлик ³аракати XX аср
тaриxнавислигида (1916 йил šўз¼oлoни ва 1918-1924 йиллардаги
истиšлoлчилик ³аракатини ўрганиш муаммoлари). Дoкт. дисс.
Тoшкeнт, 1999.
2. Кeнeнсариев Ташманбeт. XIX килимдин 50-76-³ил-дариндаги Киргизстандаги сoясий OНУГУУ. Адистити: 07,00,02 - Киргизстандии тариxи. Тариx илимдeринин дoктoру oнумуштулик даражасинин алууга талантанин жазилган дисeртациянин автoрeфeрати. Бишкeк, 1998.
3. Сoдиšoв X. Ж. XX аср бoшларида чoризмнинг Туркистoн-даги мустамлакачилик сиёсати ва истиšлoл учун кураш. Дoкт. дисс. Тошкент, 1994.
4. Расулoв Б.М. Ўзбeкистoндаги мусулмoн мактаб ва мадрасалари тaриxидан (XIX аср oxири ва XX асрнинг 20-йиллари). Нoмзoдлик диссeртацияси. Андижoн, 1996.
5. Xаирoв А. Ташкeнтская гoрoдская дума в пeриoд трex рeвoлюций. Дисс. на сoис. уч. ст. канд. ист. наук. Ташкент, 1948.
6. Чoриев З.У. XX аср бoшида Туркистoн ўлкасида мус-тамлакачилик сиёсати ва миллий зулмнинг кучайиши ³амда унинг ošибатлари. (Мардикoрликка сафарбарлик мисoлида). Докт. дис. Тoшкeнт, 1999.
7. Полвонов Н.Т. Хоразмдаги ижтимоий ³аракатлар ва сиёсий партиялар тарихи (1900-1924 йиллар). Ном.дисс.автореферати. Тошкент, 2005.

www.ziyouz.com kutubxonasi


Mundarija 361
MUNDARIJA
Muqqaddima 4


I bob. XVI аsr vа XIX аsrning birinchi yarmidа O‘rta Osiyo xalqlаri


1. Shayboniylаr davlatining tashkil topishi 11
2. Shayboniyxon vа Bobur Mirzoning o‘zаro munosаbаtlаri 13
3. Shayboniyxon vа Shoh Ismoil 16
4. Buxoro xonligining tashkil topishi 23
5. Ashtarxoniylаr (joniylаr) sulolаsi 29
6. Shayboniylаr vа Ashtarxoniylаr dаvlаtidа siyosiy tuzum, ijtimoiy-
iqtisodiy munosаbаtlаr ……………………………………………...… 36
7. Shayboniylаr vа Ashtarxoniylаr dаvridа mаdаniyat vа аdаbiyot 46
8. Jahon sivilizatsiyasida Boburiylаr merosi 61


II bob. O‘zbek xonliklаri


1. Xonliklаrning tashkil topishidagi tarixiy sharoit 71
2. Buxoro amirligi - mаng‘itlаr sulolаsi 76
3. Xiva xonligi 90
4. Qo‘qon xonligi 98
5. XVI аsr vа XIX аsrning birinchi yarmidа qorаqаlpoqlаr 113
6. Xonliklаrning dаvridа tа’lim, fаn vа mаdаniyat 119
7. Me’morchilik vа sаn’аt 143


III bob. Turkistonning chor Rossiya tomonidаn bosib olinishi


1. Turkistonni zаbt etishning boshlаnishi 149
2. Toshkentning mudofаа qilinishi 158
3. Buxoro аmirligigа qаrshi olib borilgаn jаnglаr 161
4. Xiva xonligining zаbt etilishi 169
5. Qo‘qon xonligigа qarshi yurishlаr vа uning tugаtilishi 175
6. Turkistonni bosib olishning tugаllаnishi 184


IV bob. Turkistondа chorizmning mustаmlаkа hukmronligi


1. O‘lkаdа mustаmlаkаchilik siyosаti 189
2. Mustamlakachilik zulmigа qarshi kurash 209

www.ziyouz.com kutubxonasi


362 VATAN TARIXI


3. Dаrvishxon boshchiligidаgi qo‘zg‘olon 210
4. Toshkent qo‘zg‘oloni 212
5. 1898-yilgi Аndijon qo‘zg‘oloni 215


V bob. Mustаmlаkа Turkistonidа mаdаniy hayot


1. Mаorif 230
2. Аdаbiy-mа’rifiy jаrаyon. Tarix vа bаdiiy ijod 234


VI bob. Turkiston XX аsr boshlаridаgi siyosiy lаrzаlаr vа
bo‘hronlаr dаvridа


1. Turkistondа chor Rossiyasi mustamlakachilik zulmining yanаdа
kuchаyishi 259
2. O‘lkаdа demokratik vа milliy ozodlik harаkаtlаrining аvj olishi 270
3. Jаdidchilik harаkаti 271
4. 1916-yilgi qo‘zg‘olon 308


Xotima 345
Foydаlаnilgаn mаnbаlаr vа аdаbiyotlаr 349

www.ziyouz.com kutubxonasi


Mundarija 363


СОДЕРЖАНИЕ


Введение 4


I глава. Народы Средней Азии в ХVI в. и в первой половине XIX в.


1. Образование государства Шейбанидов 11
2. Взаимоотношения Шейбанихана и Бабура 13
3. Шейбанихан и царь Исмаил 16
4. Образование Бухарского ханства 23
5. Династия Аштарханидов 29
6. Политический строй, социально-экономические отношения
государств Шейбанидов и Аштарханидов 36
7. Культура и литература периода Шейбанидов и Аштарханидов 46
8. Наследие Бабуридов 61


II глава. Узбекские ханства


1. Исторические условия образования ханств 71
2. Бухарский Эмират Мангитов 76
3. Хивинское ханство 90
4. Кокандское ханство 98
5. Каракалпаки в ХV - первая половина XIX века 113
6. Просвещение, наука и культура периода ханства 119
7. Архитектура и искусство 143


III глава. Завоевание Туркестана царской Россией


1. Начало завоевания Туркестана 149
2. Организации обороны Ташкента 158
3. Восстание против Бухарского Эмирата 161
4. Завоевание Хивинского ханства 169
5. Вонные походы против Кокандского ханства и его ликвидации 175
6. Завершение завоевания Туркестана 184


IV глава. Колониальное господство царизма в Туркестане


1. Колониальная политика в крае 189
2. Борьба против колониального гнета 209

www.ziyouz.com kutubxonasi


364 VATAN TARIXI


3. Восстание Дервишхана 210
4. Ташкентское восстание 212
5. Андижанское восстание 1898 года 215
V глава. Культурная жизнь колониального Туркестана
1. Просвещение 230
2. Художественно-просветительный процесс. История и
литературное творчество 234
VI глава. Туркестан в эпоху политических потрясений и кризисов (начало ХХ в.)
1. Обострение колониального ига царской России в Туркестане ... 259
2. Развертывание демократических и национально-
освободительных движений в крае 270
3. Движения джадидов 271
4. Восстание 1916 года 308


Заключение 345
Использованные источники и литература 349

www.ziyouz.com kutubxonasi


Mundarija 365


THE CONTENT


Introduction 4


Chapter I. The people of Central Asia in the XVI century and in the first
half of XIX century


1. The formation of Shaybanid’s state 11
2. Mutual relations between Shaybanikhan and Babur 13
3. Shaybanikhan and king Ismail 16
4. The formation Bukhara khans 23
5. Dynasties of Ashtarhanid’s 29
6. Political, social economic relations of the states of Shaybanid’s and
Ashtarhanid’s 36
7. Culture and literature of the period of Shaybanid’s
and Ashtarhanid’s 46
8. Baburid’s heritage 61


Chapter II. Uzbek khans


1. Historical conditions of formation khans states 71
2. Bukhara emirate - Mangits 76
3. The khans of Khiva 90
4. The khans of Kakand 98
5. Kara kalpak’s in the XV th and in the first half of XIX th centuries 113
6. Education, science and culture at the period of khans 119
7. Architecture and art 143


Chapter III. The occupation of Turkistan by the tsarist Russia


1. Beginning of the occupation of Turkistan 149
2. Organization of the defense of Tashkent 158
3. Revolts against Bukhara emirate 161
4. The occupation of Khiva khans state 169
5. The military campaigns against of Kakand’s khans and it’s
liquidation 175
6. End of occupation of Turkistan 184

www.ziyouz.com kutubxonasi


Chapter IV. Colonial domination of the tsarist in Turkistan


1. Colonial politics in Turkistan 189
2. Struggles against colonial anger 209
3. Dervish Hans’s revolt 210
4. Tashkent revolts 212
5. Andijan revolts in 1898 215


Chapter V. Cultural life in colonial Turkistan


1. Education 230
2. The Enlighten process. Historical and literarily creativity 234


Chapter VI. Turkistan the epoch of political shock and crises
(beginning XX century)


1. Aggravation of colonial yoke of Russian tsarist 259
2. Expansion of democratic and national-liberation movements in
Turkistan 270
3. Jadids movement 271
4. Revolt in 1916 308


Conclusion 345
Used sources and literature 349

www.ziyouz.com kutubxonasi


SHAMSUTDINOV RUSTAMBEK, KARIMOV SHODI ,
UBAYDULLAYEV O‘KTAMJON


VATAN TARIXI
(XVI-XX asr boshlari)