Bobur n o m id a g ia n d ijo n davlat universiteti ru stam bek shamsutdinov, shodi k a rim o V


  «A V E ST O » —   M U Q A D D A S  K ITO B



Download 11,52 Mb.
Pdf ko'rish
bet39/253
Sana31.12.2021
Hajmi11,52 Mb.
#219543
1   ...   35   36   37   38   39   40   41   42   ...   253
Bog'liq
2 5467894839875994463

7.  «A V E ST O » —   M U Q A D D A S  K ITO B

M aium ki  dastlabki  sivilizatsiyalar  tarixi  qadimgi  Sharqda, 

so‘ngra  Yunonistondagi  Krit  orolida  Minoy  sivilizatsiyasi  bilan 

boshlangan  edi.  Shuningdek,  sivilizatsiyalar  dunyoning  ko‘plab 

mintaqalarida  boiganidek,  0 ‘rta  Osiyo,  jumladan,  hozirgi  0 ‘zbe- 

kiston  hududlarida  ham  vujudga  keldi.  Buni  «Avesto»  nomi  bilan 

m a’lum  bo'lgan  muqaddas  kitob  ham  isbotlaydi.  Dunyodagi  eng 

qadinny  diniardan  biri  zardushtivlik  (otashparastlik  —  zoroastrizm) 

dinidir.  «Avesto»  ana  shu  zardushtivlik  dinining  muqaddas  kitobi 

hisoblanadi.  Unda  0 ‘rta  Osiyo  hududlarida  yashagan  barcha  turkiy 

xalqlar,  fors-tojik,  afg‘on  va  boshqa  xalqlaming  qadimgi  da\rlardagi 

ijtimoiy-iqtisodiy  hayoti, 

diniy  qarashlari,  olam  to ‘g  risidagi 

tasavvurlari,  urf-odatlari,  m a’naviy  madanivatlari  o ‘z  aksini  topgan. 

Zardusht  (ba'zi  manbalarda  Zardo‘st)  hayotda  yashab  o ‘tgan 

tarixiy  shaxs.  Taniqli  faylasuf  olim  ibrohim  Karimov  «Muloqot» 

jum alining 

1992-yil 

11-12-(23—' 24) 

sonlarida 

chop 

etilgan 


«Zardushtiylik  haqida  haqiqat»  maqolasida  Zardushtnmg  miloddan 

aw alg i  5 8 9 -5 12-yillarda,  ya’ni  bundan  2600-yil  muqaddam  yashab 

o'tganligini  yozadi.  Olimning  ta  kidiashicha,  Zardusht  Spitoma 

0 ‘rta  Osiyo  hududida  faoliyat  ko'rsatgan  ilohiyotchi,  faylasuf,  shoir 

va  tabiatshunos  olim  bo‘lgan.  Uning  uch  o ‘g ‘il  va  bir  qizi  boigan. 

Zardusht  30  yoshga  yetganda  o‘zigacha  b o ig a n   ko‘p  xudolilik  diniy 

aqidalanga  hamda  tabiat  hodisalariga  qarshi  chiqib,  yakkaxudolikka

!  Узбекистон  миллим  знциклопедияси.  2-жилд.  «Узбекистон  миллим  энциклопедияси» 

Давлат илмий нашриёти.  Тошкенг, 2001.  320-321-бетлар.



I l l bob. 0 ‘rta  Osiyodagi qadim gi davlatlar

95

asoslangan  birinchi  din  yaratgan.  Zardusht  zardushtiylik  dinining 



payg‘ambari  sifatida tan olingan va e ’tirof etilgan.

Shu  paytga  qadar  zardushtiylik  haqida  olimlar  o ‘rtasida  turlicha 

qarash  va  g ‘oyalar  mavjud.  Bu,  eng,  avvalo  zardushtiy  dini  qaysi 

maskanda  paydo  b o ig a n ,  ikkinchisi,  yakkaxudolik  dini  boiganm i 

yoki ko‘pxudolik kabi masaladir.

B a’zilar  zardushtiylik  dinini  Midiyada  kelib  chiqqan  desa- 

lar,  ayrimlar  uni  Eronda  paydo  b o ig a n   deb  isbotlaydilar.  Zar- 

dushtiylikning  vatani  Erondir  deb  isbotlovchi  olimlardan  biri 

E.Berzinning fikricha,  zardushtiylik dini  «Hind-Eron qabilasi  dinidan 

kelib chiqqan».

Olimlaming  katta  bir  gumhi:  V.V.Stmve,  K.V.Trever,  S.P.Tol- 

stov,  N.Proxorov  va  boshqalar  zardushtiylik  dinining  vatani 

0 ‘rta  Osiyo  deb  isbotlaydilar.  A.O.Makovelskiy  ham  shu  fikrga 

qo‘shilishga  moyildir.  Bu  gumh  olimlar  zardushtiylik  dinining 

muqaddas  kitobi  «Avesto»da yakka-yu  yagona  xudo —  Oxuramazda 

(«Oxuramazda»  —   «Yuksak  daholi  hukmron»  demakdir)  yaratgan 

16  mamlakatning  nomi  berilgan.  Bu  mamlakatlardan  ikkitasi 

afsonaviy  b o isa ,  to ‘qqiztasi  0 ‘rta  Osiyoga  tegishli  b o ig a n   viloyat 

va  shaharlardir.  Qolgan  beshtasi  Hindiston,  Ozarbayjon,  Armaniston 

hududlariga  qarashlidir.  Masalan:  Sug‘diyona  (Gava),  M arg‘iyona 

(Mavra),  Baqtriya  (Baxdi),  Nisoya  (Ashgabot  atrofi),  Hirot,  Kobul, 

Tus  (Xuroson),  Aryonamvayjo  (Xorazm),  Varana  (Turkmaniston—  

Eron  chegaralari  oralig‘i)  tilga  olinadi.  «Avesto»  kitobida  yer 

dumaloq  shaklda  yaratilganligi,  uning  atrofi  okeanlar  bilan  o ‘ral- 

ganligi,  nomlari  keltirilgan  mamlakatlarda xudo  Oxuramazda  ezgulik 

qonunlarini  Zardusht orqali  vahiy qilganligi  haqida yozilgan.

Iymonsiz  odamlar  yashayotgan  mamlakatlar jumlasiga  Parfiyo- 

na  podsholigining  markazi  Nisoya  va  Midiyaning  eng  katta  shahri 

Raga  kiritiladi.  Fors  tadqiqotchisi  Kapadia  fikricha,  Zardushtning 

ilohiy  faoliyati  Vishtaspa  podsholigining  poytaxti  Balx  shahri 

bilan  bogiiqdir.  U  podshohlar  homiyligida  Zardusht  Baqtriya 

payg‘ambariga  aylanganligiga  diqqat-e’tibomi  qaratadi.

Zardushtiylik  b o ‘yicha  ilgarigi  ko‘pxudolilik  dinidan  rasm- 

odat  b o iib   qolgan  murdalami  olovda  kuydirib,  kulini  dafn  etishni 

qat’iy  qoralab,  marhum  suyaklarini  maxsus  ostadon  (ossuar)larga 

solib,  ko‘mishdan  iborat  yangicha  odatlar  joriy  qilingan.  Bundan 

ostadonlar,  tadqiqotchi  Y.A.Rapoportning  ta ’kidlashicha,  asosan 

0 ‘rta  Osiyo  hududlari  yer  ostidan  topilayotir.  Eron  hududida  esa




96

V A TA N  T A R IX I

bitta-yarimta  uchramoqda,  xolos.  Bu  hoi  zardushtiylikning  vatani 

0 ‘rta Osiyo  deb  aytish uchun tarixiy asos b o ‘la oladi.

Zardusht  yaratgan  ilohiy  kitobning  o ‘zi  bizgacha  yetib 

kelmagan.  Faqat  u  haqda  yozilgan  tarixiy  manbalar  bor,  xolos. 

Zardusht  yashagan  davrda  kishilik jamiyati  ilgarilab  rivojlana  bordi. 

0 ‘rta  Osiyoda  o ‘troq  xo‘jalikka  o ‘tila  boshladi,  sug‘oriladigan 

dehqonchilik,  chorvachilik,  hunarmandchilik  borgan  sayin  taraqqiy 

etdi.  Yangi-yangi  shaharlar,  obod  qishloqlaming  paydo  b o iish i 

o ‘troq  yashash  turmush  tarzining  afzalliklarini  k o ‘rsata  bordi. 

Ana  shu  o ‘troqlik  turmush  tarzining  odamlarga  benihoya  kulfatlar 

keltirayotgan  ko‘chmanchilikka  asoslangan  turmush  tarziga  nisbatan 

afzalliklarini  ommaga yetkazish  davming  asosiy muammosi  bo‘lgan. 

Ana shu zaruriy muammoni Zardusht hammadan oldin ko‘ra olgan va 

uni  hal  qilish y o ilarin i topa  olgan.  Xalqlami,  qabilalami  birlashtirib, 

farovonlikka  erishtirishning  birdan  bir  yo‘li  yakkaxudolik  —  

vahdoniyatga  o ‘tish,  deb  bildi  va  o ‘zining  butun  ongli  faoliyatini  shu 

muqaddas  ishga  bag‘ishlab,  yakkaxudolik  uchun  olib  borilgan  urush 

(jihod)da o ‘zi ham halok b o id i.

Zardushtiylikning  muqaddas  kitoblar  to ‘plami  «Avesto»  make- 

doniaylik  Aleksandr  hokimiyati  inqirozga  yuz  tutgach,  miloddan 

aw alg i  250-yillarda,  arshokiylar  davrida  yana  tiklana  boshlagan 

va  u  yangi  matnlar  bilan  toidirilgan.  Sosoniylar  hukmronligi 

davrida  (milodning  III—VII  asrlarida)  bu  ish  poyoniga  yetkazilgan. 

«Avesto»ning  uchta  kitobi  qadimgi  oromiy  tilda  va  bittasi  pahlaviy 

tilda tiklangan.  Ushbu kitob  «Videvdat»,  y a’ni  devlarga qarshi  qonun 

deb  ataladi.  «Yosin»  va  «Visparad»ni  qo‘shganda  u  «Videvdat»  —- 

«Sade»  deb  ham  yuritiladi.  «Videvdat»ni  poklanish  qonun-qoidalari 

majmuasi deb aytsak b o ia d i.  Ikkinchi kitob  «Yosin» b o iib , Zardusht 

xat  (noma)lari  uning  asosiy  mazmunini  tashkil  etadi.  Bu  kitob  72 

bashoratdan  iborat  b o iib ,  birinchi  bashoratida  tabiat  va  halolliklar 

hukmdori,  hamma  narsani  biladigan  va  hamma  narsaga  qodir 

Oxuramazdaning  vahiylari  haqligiga  imon  keltirishga  doir  duolar 

bor.  19-bashoratda  olam  yuzaga  kelmasdan  oldin  mavjud  b o ig a n  

xudo  sha’niga  shukronalar bayon qilinadi.

Kitobda  poklanish  (yuvinish  gigiyenasi),  yovuzlikni  qarg‘ayot- 

gan  paytda  tanani  qanday  maromda  tutishlik  shayton-iblislami 

haydashga  qaratilgan  harakatlar,  gunohdan  forig‘  b o iish ,  kechirim 

so‘rashga  doir  duolar  ham  katta  o ‘rin  olgan.  Jumladan,  imonni 

saqlab  qolish,  gunohdan  forig‘  b o iish lik   uchun  quyidagi  duoni



I l l bob.  O 'rta  Osiyodagi qadim gi davlatlar

97

o ‘qish  tavsiya  qilinadi:  «Ey,  olamning  hukmdori  Oxuramazda!  Men 



barcha  gunohlarimga  iqrorman,  ulami  takrorlamaslik  uchun  senga 

so‘z  beraman,  har  qanday  yomon  niyat  (fikr)lardan,  har  qanday 

yomon  so‘zlardan,  har  qanday  yomon  amallardan  voz  kechaman, 

men  fikrlagan  va  gapirgan yoki  qilmoqchi  b o ig a n   va  qila boshlagan 

va  qilgan  hamma  nojo‘ya  ishlarimdan  voz  kechaman,  niyatlarim, 

so‘zlarim  va  amaliy  ishlarim  orqali  bundan  buyon  ishonchingni 

oqlayman, qilgan gunohlarimni keng karaming ila kechirgil, tanam va 

jonimni  u  dunyo-yu  bu  dunyoda  m unaw ar  etgil,  ey  parvardigorim». 

Ikkinchi  kitobning  7  ta  bobida  Zardusht  orqali  xabar  berilgan 

bashoratlar  o ‘z  ifodasini  topgan.  Zardusht  xudo  Oxuramazdadan  o ‘z 

axloqiy  qonun-qoidalarini  m a iu m   qilishni  so‘raydi.  Oxuramazda 

butun  mavjudlikning  ikki  oliy  ibtidosi  —   ezgulik  va  yovuzlik 

to‘g ‘risida  vahiy  qiladi.  Bir-biriga  qarama-qarshi  bu  boshlangich 

kuchlar  doimo  birgalikda  mavjud  b o iib ,  ular hayot  va  o iim ,  osmon 

va jahannam  m a’nolarini  bildiradi.  Jahannam  Oxuramazda  vahiysida 

«Hayotning eng yomon onlari»,  osmon esa ruhning eng yuksak holati 

sifatida gavdalanadi.  Olamdagi yovuzlik va notakomillik —  hodisalar 

va  ulaming  mohiyatidan  kelib  chiqadi.  Ulami  bartaraf  etish  esa 

istiqboldagi  ish  b o iib ,  imonli  kishilaming  faolligi  tufayligina  bunga 

erishiladi.  Imonli  kishilar  Oxuramazda  yuborgan  qonun-qoidalar, 

tartibotlar,  nasihat  va  o ‘gitlarga  amal  qilsalar  ezgulik  yovuzlik 

ustidan albatta g ‘alabaga erishib boraveradi.

Kitobda  qayd  etilishicha,  olam  qarama-qarshiliklar  asosida 

qurilgan — jism oniy narsalarda y o ru g iik  bilan  zulmat, jonli  tabiatda 

hayot  bilan  o iim ,  m a’naviy  olamda  ezgulik  bilan  yovuzlik,  ijtimoiy 

hayotda  adolatli  qonunlar  bilan  qonunsizliklar  o ‘rtasida  doimiy 

qarama-qarshiliklar  bor.  Diniy  sohada  ezgulikni  qaror  toptirish  ruhi 

bilan  yovuzlik  ruhi  o ‘rtasida  keskin  kurash  boradi.  Oxuramazda 

ezgulikni  vujudga  keltiraveradi,  yovuzlik  ruhi  b o ig a n   Axriman 

unga  qarshi  kurashib,  odamlami  yomonlik  sari,  yovuzliklarga 

boshlayveradi.  Kitobning  30-bashoratida  ta ’kidlanishicha,  ezgulik  va 

yovuzlik  o ‘rtasidagi  abadiy  kurashda  oraliq  yo‘q,  har  bir  odam  bu 

jarayonning u yoki  bu tomonida ishtirok etishga majbur.  Shu boisdan 

dindorlikda  imon-e’tiqod  barkamollik  nishonasi  sifatida  muhim 

o ‘rin  tutadi.  Imon-e’tiqod  odamlarga  ezgulikni  yovuzlikdan  farqlash 

imkonini  beradi.  Imonli  e’tiqodli  odam  albatta  ezgulik  yaxshilik 

sari  intiladi.  Yovuz  ruhlar  —   dev,  pari,  iblis  va  boshqalar  gunohlar, 

adashishlar,  yolg‘onlar,  kasalliklar  timsoli  sifatida  tasvirlanadi.

4  —  Vatan tarixi  1



98

VATAN  TARIXI

Oxuramazda  odamlami  ulardan  saqlanish,  o ‘zini  chetga  olishga 

da’vat  etadi.  Yosinning  14-bashoratida  xudo:  «Men  ezgu  fikr  (niyat) 

lami,  ezgu  so‘zlami  va  ezgu  amallami  yoqtiraman.  Men mazdayosin 

qonunlariga  asoslangan  tartibotlami  ulugiaym an»,  deydi,  Bundan 

ko‘rinadiki,  zardushtiylik  imoni  uch  tayanchga  asoslanadi:  fikrlar 

sofligi,  so‘zning  sobitligi,  amallaming  insoniyligidir.  Oxuramazda 

odamlami «...o‘z istaklarida xolis b o iib , bir-birlari bilan murosa qilib 

yashashni  odat  qilishlari,  g ‘arazgo‘ylik  hasadg‘o ‘ylik,  kattazanglik 

(dim og‘dorlik),  shuhratparastlik,  qonunsiz  ishlardan  o ‘zlarini  tiyib 

yurishi  uchun...»  intilishga  chaqiradi.  «...Bergan  so‘zning  ustidan 

chiqish,  unga  sodiq  qolish,  savdo-sotiqda  shartnomalarga  qat’iy 

amal  qilish,  qarzni  vaqtida  to ‘lash,  aldamchilik  va  xiyonatdan  xoli 

b o iish »   imonlilik  alomatlaridir,  deyiladi.  Iymonli  odam  o ‘g ‘irlik 

va  talonchilikdan,  begonalaming  mol-dunyosiga  ko‘z  olaytirishdan, 

o ‘z-o‘ziga  xiyonat  qilish,  y a’ni  imonga  xilof ishlardan  o‘zini  saqlay 

biladigan  komil  insondir.  «Tanlaringizga  nisbatan  qalbingiz  haqida 

k o ‘proq  qayg‘uring»,  y a’ni  avval  m a’naviy  dunyoingiz  musaffo 

b o is a ,  moddiy  turmushingiz  ham  mukammal  b o iib   boraveradi, 

deydi  Oxuramazda.

«Avesto»da  shaxsning  axloqiy  xislatlari,  haqgo‘ylik,  adolatlilik 

ulugianadi.  Bunday  ezgu  sifatlarga  Oxuramazdaning  o ‘zi  ham  ega 

b o iib ,  u  shu bilan birga  ezgulikka  zid b o ig a n  yovuzlikka  murosasiz 

dushmandir.  Asarda Oxuramazda tilidan bunday deyiladi:


Download 11,52 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   35   36   37   38   39   40   41   42   ...   253




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish