Ulug‘bek
(Muhammad Tarag‘ay)
(1394.22.3-1449.27.10)
394
VATAN TARIXI
Yosh U lug‘bek Temumi Armaniston va Kavkazortiga qilgan
yurishlarida, 1398-1399-yillardagi Hindiston yurishida Saroymulk-
xonim bilan birga Kobulgacha kuzatib boradi. Temuming 1399—
1404-yillardagi G ‘arbga yurishida ham saroy ahli bilan birga b o iad i.
Ulug‘bekning onasi, Shohruh Mirzoning yosh xotini Gavharshod
begim ham qaynotasi Amir Temuming o ‘rdugohida bo igan.
Gavharshod
begim
C hig‘atoy
amirlaridan
G iyosiddin
Tarxonning qizi bo ig an . G iyosiddin Tarxonning undan tashqari
yana ikki qizi b o iib , ular 1392-yilda Umarshayx Mirzo Bahodiming
o ‘g ‘illariga turmushga chiqqan edilar. Shohruh mirzo Gavharshod
begimga 1388-yilda 11 yoshdaligida uylanadi.
1404-yil avgustda Amir Temur o ‘zining G ‘arbga qilgan
mashhur «Yetti yillik» yurishida g ‘alaba bilan qaytgach Samarqand
chetidagi «Bog‘i Dilkusho» bog‘ida bu g ‘alaba sharafiga bagishlab
katta anjuman o'tkazadi. Anjuman to ‘yga ulanib ketadi va qirq
kecha-yu kunduz (ba’zi manbalarda ikki oy) davom etadi. T o‘y
yakunida Umarshayx Mirzoning ikki o ‘g i i — U lug‘bek Mirzo va
Ibrohim Sulton Mirzoni uylantiradilar. Ulug‘bek Mirzoga marhum
Muhammad sulton Mirzoning qizi 0 ‘gabegimni olib beradilar.
1409-yilda Ulug‘bek Movarounnahr taxtiga o ‘tirganda 15 yoshda edi.
Shu sababli davlat ishlarini boshqarish uning vasiysi Shoh Malikka
yuklatiladi. Ammo Shoh Malikning raqibi Shayx Nuriddin Ulug‘bek
bilan Shoh Malik hukmronligini tan olmaydi. U m o‘g ‘ullardan
kuch olib, bir necha marta Samarqand sari yurishlar qiladi va
Shoh Malikka zarbalar beradi. 1411-yilda ikki o ‘rtada hal qiluvchi
janglar bo iad i. Shohruh Mirzo bu janglarda Ulug‘bek Mirzo va
Shoh Malikning m agiubiyatidan xavotirlanib, katta lashkar bilan
Hirotdan shaxsan o‘zi y o ig a chiqadi. 1411-yil yozidagi jangda Shoh
Malik hiyla ishlatib Shayx Nuriddinni oidirishga muvaffaq b oiad i.
U lug‘bek otasini Qashqadaryo b o ‘yida kutib oladi. Ular birgalikda
Samarqand sari otlanadilar. Shohruh Mirzo o ‘z lashkargohini
Cho‘ponota tepaligi yonidagi Konigilda quradi. Ota-bola bir necha
kun Samarqandning s o iim b og iarid a dam olishgach, Shohruh Mirzo
Hirot sari yo ‘1 oladi. U Shoh Malikni ham o ‘zi bilan birga Hirotga
olib ketadi. Ulug‘bek endi o ‘zi mustaqil holda Samarqand taxtini
boshqarishga kirishadi. Binobarin, u birinchi marta hukmdor sifatida
otasining ketishi oldidan uning sharafiga katta ziyofat beradi va
padari buzrukvoriga qimmatbaho sovg‘alar in’om qiladi.
IX bob. A m ir Tem ur va tem uriylar davri
395
Abdurazzoq Samarqandiyning m a’lumotlariga qaraganda, Ulug‘-
bekning amakivachchasi Aleksandr Mirzo (Umarshayxning o ‘g ‘li)
1413-yilda U lug‘bekka qarshi isyon ko‘taradi. Bu qo‘zg‘olonni
bostirish uchun Shohruh Mirzoning shaxsan o ‘zi qo‘shin bilan boradi.
Chunki Movarounnahming o ‘zida ham vaziyat tinch emas edi.
Fag‘rona hokimi Umarshayx Mirzoning yana bir o ‘g ‘li Ahmad Mirzo
U lug‘bekka itoatsizlik bildirgan edi. Ulug‘bek kengash bahonasida
Ahmad Mirzoni Samarqandga chaqiradi. Biroq u Samarqandga
kelmaydi. Shundan so‘ng Ulug‘bek Mirzo Ahmad Mirzo bilan
muzokara yuritish maqsadida Boyazid parvonachini Andijonga
yuboradi. Muzokaradan natija chiqmaydi. U lug‘bek Farg‘ona
vodiysiga qo‘shin tortib boradi. Ahmad Mirzo to g iarg a qochib
ketadi, u yerdan Qashg‘arga o ‘tadi, U lug‘bek Andijon va Axsini jang
bilan egallaydi. 1416-yilda esa Qashg‘ar ham Ulug‘bekka taslim
bo‘ladi. Abdurazzoq Samarqandiyning yozishicha, bu voqealardan
xabardor bo‘lgan Shohruh Mirzo 1415-yil 25-mayda Ahmad
Mirzoga quyidagi mazmunda maktub y o ‘llaydi: «Eshitishimizga
qaraganda, Ahmad Mirzo bilan farzandimiz Ulug‘bek orasida
fisq-u fasodchilaming nomo‘tabar so‘zlariga e ’tiboran shaharlar
va fuqarolaming tashvishlarini orttiruvchi kechmish yuz beribdi.
Bu xabami biz Iroq mamlakatida ekanligimizda eshitdik, ammo
masofa yiroqligi tufayli uning tadorikini ko‘rishga kirisha olmadik.
Dorussaltanat Hirotga qaytib kelgandan keyin esa eshitdikki, u
farzand M o‘g ‘uliston tomon ketayotgan emish. Bu hoi biz uchun
bag‘oyat maslahatdan yiroq va ajib tuyuldi. Chunki birodarlar va
farzandlarga nisbatan bizning «beshikdan tobutgacha» g ‘am xo‘r
ekanligimiz unga m a’lumdir. Ota-bolalik binosi qo‘zg‘almay
turuvchi tog‘lardek sobit b o ‘lmog‘i uchun u farzand bizning
huzurimizga homiylik panohini so‘rab kelishiga ishonchimiz komil
va e ’tiqodimiz kuchlidir. Bu so‘zlar tug‘ishganlik vazifalarini
ado etish, musulmonlik ham musulmonlarga g ‘amxo‘rlik qilish
yuzasidan aytildi. Takallufu maqtanchoqlik, makr-hiylaga yo‘yib
kek saqlash bizlar uchun uyatdir. Ehtimolki, mulozimlikda yurgan
bir guruh kishilar mazkur noo‘rin harakatlar xoh ixtiyoriy, xoh
majburiy tarzda ular tomonidan sodir bo‘lganligi tufayli, vahimaga
tushib, u farzandning bizning huzurimizga kelishiga monelik qilarlar.
Ahmad Mirzo ulaming barchasini ishontirsinki, biz hammalarining
jarimalarini afv qildik. Haq ustiga haqdirki, ulaming hammasiga
396
VATAN TARIXI
rahm-shafqat panohidan boshpana bergumizdir»1. Ahmad Mirzo
1416-yilda Hirotga keladi. Uni nazoratda saqlaydilar. M a’lum vaqt
o ‘tgach, u K a’batulloh ziyoratiga jo ‘natiladi. 1425-yilda u ziyoratdan
qaytib kelmasdan vafot etadi.
U lug‘bek Mirzo lashkarboshi sifatida tarixda nom qoldirishga
intilmagan. Uning harbiy yurishlari asosan mudofaa xarakterida
bo‘lib, yaqinlashib kelayotgan xavf-xatami bartaraf qilish va uning
oldini olishga qaratilgan edi.
Oltin 0 ‘rdada ko'chmanchi o ‘zbek qabilalarining bir necha
shahzodalari
o ‘zaro
hokimiyat talashib
urushlar olib
borar
edilar. Ulug‘bek Mirzo o ‘zining shimoliy chegaralari xavfsizligi
manfaatlarini o ‘ylab, o ‘zbek shahzodalarining bu harakatlaridan
foydalanishga qaror qiladi va 1419-yilda Toshkent sari yuradi. U
bir vaqtlar bobosi Amir Temur bilan urushgan Oltin 0 ‘rda xoni
0 ‘rusxonning nabirasi bo‘lmish Baroqhonni qo‘llaydi. 1422-yilda
Baroqxon Ulug‘bekning qo‘llashi natijasida o ‘zbek hukmdori
Muhammadxon ustidan g ‘alaba qozonib, Oltin 0 ‘rda taxtini
egallaydi. Ulug‘bek o ‘zining gumashtasi bo‘lmish Baroqning bu
muvaffaqiyatidan mamnun edi. Bu, uning fikricha, mamlakatning
shimoliy chegaralari xavfsizligini ta ’minlardi. Ulug‘bek endi asosiy
e ’tiborini Jeta (yoki M o‘g ‘uliston)ga qaratadi. Bu o ‘lka Temur
vasiyatiga k o ‘ra U lug‘bek Mirzo mulki hisoblanar edi. Ammo
Jeta hukmdorlari tez-tez U lug‘bekka qarshi bo‘lgan kuchlar bilan
yaqinlashib, sharqiy hududlarda davlat xavfsizligiga qarshi faoliyat
bilan m ashg‘ul bo‘lar edilar. Buning ustiga 1416-1420-yillarda bu
yerda ham hokimiyat talashib tartibsizliklar yuz beradi. Bundan
foydalangan Ulug‘bek Jeta o ‘lkasiga o ‘z odami Shermuhammadni
hukmdorlikka k o ‘taradi. Biroq u ko‘mamaklik qilib, U lug‘bekka
itoat qilishdan bosh tortadi. Mirzo Ulug‘bek 1425-yilda ko‘mamak
isyonkor gumashtasi ustiga qo‘shin tortishga majbur bo‘ladi.
Shohruh Mirzo bu yurishni to ‘xtatish maqsadida ikki marta
Ulug‘bek Mirzoga elchilar yuboradi. U lug'bek elchilarga javobida:
«Yurish haqidagi farmon allaqachon ovoza bo‘lgani, agar endilikda
yurish to ‘xtatilsa dushman bizni kuchsiz ekan deb gumon qilishi
mumkin», degan mulohazada safami davom ettiradi. Ulug‘bek
bu yurishda Issiqko‘l istehkomini egallab Jahonshoh qo‘shinini
ta’qib qiladi. Ikki o ‘rtada Ketmontepa butazorida b o ‘lgan jangda
1
Do'stlaringiz bilan baham: |