Турт улус тарихи, 164-165-бет.
V III bob. M ovarounnahr va X orazm m o ‘g‘ullar bosqini davrida
315
hali biron yerda bunchalik qattiq qarshilikka duch kelmagan edi,
hali biron joyda m o‘g ‘ul askarlari bunchalik k o ‘p qirg‘in qilinmagan
edi. Dahshatli qirg‘inbarot Urganj fojiasi yetti oy davom etadi. Son
jihatdan ustun bo‘lgan dushman mashaqqatlar va hisobsiz qurbonlar
evaziga g ‘alabaga erishadi. Q o iid a qurol ushlashga majoli qolmagan
urganjliklar ilojsizlikdan taslim bo‘ladi. Jarohatlangan Shayx
Najmiddin Kubro o ‘limi oldidan tug‘ tutgan m o‘g ‘ul sarboziga
tashlanib, bir qo‘li bilan qatl etayotgan m o‘g ‘ul yalovining uchini
ushlab turgan. Oxiri tug‘ni qirqib olganlar. Bu haqda Mirzo Ulug‘bek
bunday deb yozadi: «Murshidi a ’zam Shayx Najmiddin Kubro Xudo
amri bilan Xorazm uchun boshini tikdi. Boshini topshirishda qotil
yaloviga yopishdi. Dini Haq iqlimining shohi ul piyr sarpanjasidan
o ‘n zabardast yigit yalovni chiqarib ola olmadilar. Sayidlar shayxi
sarpanjasida kofir yalovini ko‘rib, hayratda qolgan oqillar bu holni
sharhladilar: Yalov uchini Shayx tutib, ta’rix aytdiki, vafotim sanasi
«hohi shuxado» («Shahidlar shohi»)dir.
...Biz shunday ulugiardanm izki, gavhar tutamiz: oriq echki
tutgan pastkash emasmiz. Imon qadahida bir qo‘limiz bilan may
ichsak, ikkinchi qo‘limiz bilan kofir yalovidan tutamiz»1.
Urganj taslim bo‘lgach yondiriladi, hamma tirik jon qilichdan
o‘tkaziladi, boyliklar talanadi. Juvayniyning m a’lumotlariga qara
ganda, 100 ming nafar hunarmand, kosib, rassomlar asirga olinib,
M o‘g ‘ulistonga jo ‘natilgan. M o‘g ‘ullar vahshiylikning bor usul-
larini ishga solganlar, yo‘qlarini esa o ‘ylab topganlar. Yozma
manbalarda ta’kidlanishicha, ayollar yalang‘ochlanib, ikki guruhga
bo‘lib urushtirilganlar. So‘ngra m o‘g ‘ul askarlariga ular orasidan
yoqqanini tanlab olib maishat qilishga ruxsat berilgan. Rivoyat
qilinishicha
Xorazmshoh
Muhammad
vazirlarini
Chingizxon
huzuriga keltirganlarida u Muhammad xazinasiga arab va hind
mamlakatlaridan keltirilgan qimmatbaho toshlar topildimi, deb
o ‘z xizmatkorlaridan so‘raydi. Bu toshlar asosan uchta bo‘lib, biri
«Badaxshon», ikkinchisi «S huiayi jahon» va uchinchisi «Gang» deb
atalardi. Sobiq xazinabon bu qimmatbaho gavhartoshlami vazirlar-
dan biri yutib yuborganligini xabar beradi. Chingizxonning buyrug‘i
bilan «...asirlikda ushlab turilgan o ‘n uch c h o g iik vazirlarni hovliga
olib chiqib, yerga bosib, yotqizib, qorinlarini baliqdek yorisha
boshlaydi. Barcha vazirlaming qomi yorilib, ichak-chavoqlari
titkilanayotgan bir paytda navkarlardan biri qichqirib o ‘midan turadi.
Мирзо Улугбек.
Турт улус тарихи, 165-166-бет.
316
VA TA N T A R IX I
«Topdim! Mana, bebaho gavhartosh!» Darhaqiqat, Amin al-mulk
degan tijorat vazirining qomidan o ‘rik danagi kattaligida «S h u iay i
jahon» bilan «Gang» gavharlari topiladi1. Rivoyatlarga qaraganda,
har bir m o‘g ‘ul jangchisiga 24 tadan asir bo‘lib berilgan. Urganj
qamali vaqtida esa kamida 50 ming m o‘g ‘ul askari b o ig a n emish.
Albatta, bu raqamlar m a iu m m a’noda mubolag‘a b o iib , bo‘rttirib
ko‘rsatilgan b o iish i mumkin.
M o‘g ‘ullar shahaming kulini ko‘kka sovurish bilan bir qator-
da Urganjdan nom-nishon qoldirmaslik uchun Amudaryodagi
to ‘g ‘onni buzib, suvni shaharga burib yuboradilar. Barcha ulkan
tarixiy obidalar, ilm-ma’rifat manbalari suvga bostiriladi. Natijada
uzoq muddat davomida barpo etilgan bu ulkan qadimiy madaniyat
va m a’muriy markazda hayot to‘xtaydi. Juvayniyning iborasi bilan
aytganda «Urganj qashqir makoni b o iib qoldi va bu yerda boyo‘g i i
va burgut in qurdi».
Tarixiy Urganj fojiasi Xorazmshohlar davlatining inqirozini
bildirar edi. Movarounnahr va Xorazmning bepoyon hududlari
Chingizxon davlati tasarmfiga o ‘tadi. Ammo Chingizxon va uning
galalari bilan kurash hali o ‘z nihoyasiga yetmagan edi. Bu kurashning
asosiy sardori va bayroqdori sulton Jaloliddin Manguberdi edi.
Do'stlaringiz bilan baham: