0 ‘rta Osiyo viloyatlari ahamoniylar davlati tarkibida1
IV asrlarga kelib ahamoniylaming markaziy hokimiyati kuchsizlana
boshlagach, zulm asoratida b o ig a n xalqlar o ‘z mustaqilliklariga
erishish imkoniyatiga ega b oid ilar. 0 ‘rta Osiyoda o ‘z mustaqilligiga
birinchilar qatorida Xorazm vohasi erishdi.
Baqtriya esa to makedoniaylik Aleksandr (Iskandar Zulqamayn)
istilosiga qadar ahamoniylar hukmronligi ostida b o ig an .
1 Sagdullayev A. va boshq. K o‘rsatilgan adabiyot. 43-bet.
48
VATAN TARIXI
4. 0 ‘R TA O SIY O X A L Q L A R IN IN G M A K E D O N I Y A L I K
A L E K S A N D R G A Q A R SH I E R K VA O Z O D L IK
U C H U N K U R A SH L A R I
Miloddan aw algi V I-V asrlarda Eron ahamoniylari manfaati
bilan Yunoniston manfaati Kichik Osiyoda to ‘qnashib qoladi.
Har ikkala davlat bu hududda o‘z ta ’sir doirasini kengaytirish va
mustahkamlash uchun, iqtisodiy va siyosiy jihatdan yuqori mavqeni
egallash uchun harakat qiladilar. Ana shu niyatni amalga oshirish
ilinjida makedoniyalik Aleksandring otasi shoh Filipp II (miloddan
a w alg i 382—336-yillar) zo ‘r berib Eronga qarshi urushga tayyorgarlik
ko‘ra boshladi. Xususan u miloddan aw alg i 338-yilda Xeroneyada
bo'lgan jangda yunon askarlarini m agiubiyatga uchratgandan so‘ng
Eronni zabt etishni maqsad qilib qo‘ygandi, lekin Filipp II o ‘z
niyatini amalga oshirolmay 336-yilda uyushtirilgan fitna oqibatida,
saroy bazmi vaqtida oidiriladi.
Filipp II oidirilganda Elippa shohining qizi Olimpiadadan
tug‘ilgan o ‘g ‘li Aleksandr (miloddan aw alg i 356-323) yigirma
yoshda b o iib , otasi uning tarbiyasiga katta e’tibor bergan edi. Uni
13 yoshda b o ig a n ch o g id a buyuk olim Arastu tarbiyasiga beradilar.
Olim Aleksandrga falsafa, etika, yunon adabiyoti, san’ati, tibbiyot
fanlari, geografiya va boshqa fanlardan ta iim beradi. 340-yillardan
boshlab Filipp II o ‘g iin i davlat ishlariga ham aralashtira boshlaydi,
u dastlabki janglarda qatnashadi va ilk g ‘alabalar nashidasini suradi.
Filipp II oidirilgach, Aleksandmi lashkarlar y ig in i shoh qilib
ko‘taradilar. Taxtni egallagan Aleksandr o ‘z raqiblari va taxtga
da’vo qilishi mumkin b o ig a n barcha erkak zotini qilichdan o ‘tkazadi
va mutlaq hokim b o iib oladi. U o ‘z faoliyati davomida qadimgi
dunyoning mashhur lashkarboshisi va buyuk davlat arbobi darajasiga
ko‘tarildi. Makedoniyalik Aleksandr 22 yoshida jahon saltanatini
tashkil qilishga bel bo g iadi. Miloddan aw alg i 334-yilda 30 ming
piyoda, 5 ming otliq askar, 160 kema bilan qurollanib, Sharqqa
yurishni boshlaydi. Bu yurish qariyib 11 yil davom etadi. Ana shu
yurish davomida u Kichik Osiyo, Suriya, Misr, Eron va Hindistonni
katta-katta hududlarini bosib oladi.
Aleksandr Eronning asosiy viloyatlarini bosib olgach, miloddan
aw alg i 329-yilning bahorida Hindikush to g id an oshib, 0 ‘rta
Osiyo hududlariga kirib keladi. Baqtriyada bu paytda Ahamoniylar
u ru g id an b o ig a n Bess hukmron edi. U Doro III ni oidirishda
II bob. 0 ‘zbekiston hududidagi eng qadimgi davlat tuzilmalari
49
qatnashib, o ‘zini Artakserks nomi bilan podsho deb e ’lon qilgan edi.
Dastlab baqtriyalik Oksiart, sug‘dlik Spitamen va fors Datafamlar
Bessning niyatini anglab yetmadilar va u bilan birga b o ‘ldilar.
Ular Amudaryodan o ‘tib Termizga yaqin bo‘lgan joyda ko‘prik
vazifasini o ‘tab kelgan yakka-yu yagona kemani yoqib yubordilar
va Nautaka viloyati (Qashqadaryo) tomon chekinadilar. Shu yerda
ular o ‘rtasida nizo kelib chiqadi. Sababi, Bess o ‘z ittifoqchilari bilan
ahamoniylar zulmi va Aleksandrga qarshi birgalashib kurashishga
so‘z bergan edi. Endi esa u o ‘zining ittifoqchilardan ustun qo‘ya
boshlaydi. Buni sezgan Spitamen, Oksiart va Datafamlar u bilan
aloqani uzib, uning o ‘zini kishanlab Aleksandrga topshirishga qaror
qiladilar. Bu paytda Aleksandr Eronni egallab Bess tomonidan
o‘ldirilgan Doro jasadini topib, uni izzat-ikrom bilan dafn qilish
uchun Persepolga yuborib, o ‘zi Bessni ta ’qib qilishga tushgan edi.
Ittifoqchilar Bessni kishanlab qal’ada qoldiradilar. Aleksandrga
chopar yuborib, o ‘zlari esa mamlakat ichki tumanlariga chekinadilar.
Bu bilan ular dushman istilolalarini shu yerda to ‘xtatmoqchi bo‘lgan
edilar. Buning sababi shundaki, Aleksandr Eronga qarshi yurish
boshlaganda u o ‘z dushmani Doro 111 ni zaharlab o ‘ldirgan Bessdan
o ‘ch olish niyatida ekanligini e ’lon qilgan edi. Aleksandr Nautakada
Bessni q o ig a tushiradi va Arrian bergan m a’lumotlarga qaraganda
u Ptolomeyga «Bessni yalang‘och qilib, ko‘chaning o ‘ng tomoniga
b o g ia b
qo‘yishni buyuradi.
Sharmandalarcha yap-yalang‘och
turgan Bessning yonidan Aleksandrning butun qo‘shinlari saf tortib
o ‘tadi. Uni sharmandali holda yalang'och qilib, Eronga olib keladi-
da o iim g a mahkum etadi. O iim i oldidan q o ii, bumi va oyoqlarini
kesib, qiynaydi1». Bu sotqinning sharmandali o iim i edi. Sotqin, xoin
va xiyonatchilardan antik davrlardan e ’tiboran xalqimiz nafratlangan.
Jumladan, qoi-oyogi b o g iiq Bessni Spitamenning o ‘zi ham tutib
Aleksandrga topshirishi mumkin edi. Lekin Bess har qancha xoin
b o im asin Spitamen uni o ‘z q o ii bilan tutib bermaydi. Arrianning
ta ’kidlashicha, «Bessni o ‘z q o ii bilan tutib berishdan Spitamen or
qiladi». U mard o ‘g io n . Shu bois Spitamen Bessni q o i-o y o g in i
b o g ia b ona Vataniga bostirib kelayotgan dushmani Aleksandrga
topshirib, tiz cho‘kishni o ‘zi uchun or deb biladi.
Yunon bosqinchilari 0 ‘rta Osiyoni juda osonlikcha q o ig a
kiritishni m oijallagan boisalar-da, ular hisob-kitob va rejada
1 Бойназаров Ф. К,адимги дунё тарихи. - Т.: Иктисод-молия. 2006. 83-бет.
50
VATAN TARIXI
yanglishgan edilar. Aleksandr qo‘shinlariga, aw alo , birinchi zarba
Ariana (hozirgi Hirot viloyati)da berildi. Shimoli-Sharqiy viloyat-
lar — Girkaniya, Ariya, Parfiya, Drangiana, Araxoziya, Baqtriya
va Sug‘diyonani bo‘ysundirish uchun uch yil vaqt kerak b o ‘ldi.
Ayniqsa, Baqtriya va Sug‘diyonani qo‘lga kiritish Aleksandr uchun
juda qiyin b o id i. 0 ‘rta Osiyo xalqlari erk va ozodlik uchun kurashga
otlandilar. Ahamoniylaming qo‘shinlarini uch marta m a g iu b etgan
Aleksandr 0 ‘rta Osiyoda mislsiz katta qiyinchiliklarga duch keldi. Bu
qiyinchiliklar haqida Elian shunday deb yozgandi: «Bessni ketidan
quvgan Aleksandr lashkarlari katta mashaqqatlarga yoiiqadilar, oziq-
ovqat yetishmaydi, hammalari, hatto shoh ham yuk hayvonlari go‘shti
bilan tamaddi qiladi. Y o q ilg i ham y o ‘q b o ig a n i uchun go‘shtni
xomligicha yeydilar... Baqtriyada bir qishloqqa yoiiqadilar, uylami
qor bosgan edi, faqat qomi tozalabgina uylarga kira oladilar1».
Bosqinchilarga qarshi umumxalq urushi e ’lon qilgan baqt-
riyaliklar, sug‘diyonaliklar va saklar uch yil davomida dushman
bilan mardonavor jang qildilar. Yunon adiblari yozib qoldirgan b a’zi
manbalarda chuqur m a’noli xabarlar o ‘z aksini topgan. Jumladan,
Kurtsiy bunday yozadi: «Lashkarlar avval hech ko ‘rmagan azoblami
ochlik, sovuq, charchash, umidsizlik tushkunlikni boshdan kechi-
radilar. K o‘plari sovuqdan oiadilar... horginlikdan qorga yotib
oladilar». Yoki lashkarlaming yoz issig id a qiynalganliklarini
quyidagicha ifoda etadi: «Aleksandr... Sug‘diyona dashtlarida kecha-
lari y o i bosdi. Suv yetishmas edi, tashnalik suvsagandan emas,
noumidlikdan, o‘ta mushkul ahvoldan ham yuzaga kelardi... Yozgi
quyosh is s ig i dashtni alangalatadi: bir o ‘t tushgandan keyin cho‘l-u
biyobon gulxanga aylanadi... issig id an og‘iz va tananing ichi qurib
qolgandek tuyuladi. Jangchilar ruhan tushadilar, keyin holdan
toyadilar. Hatto bir joyda turishi ham qiyin, olg‘a bosishning ham
iloji yo ‘q edi... Shunchalik falokatdan shoh tashvishga tushadi2».
Kursiy Rufning hikoya qilishicha Aleksandr Kiropolis shahrini
ishg‘ol qilayotganida qiynaladi. Katta tosh qirrasi bo‘yniga zarb bilan
urilib, yaralanadi. K o‘z o ‘ngini qop-qora tuman qoplab olganidan
Aleksandr holsizlanib otdan yiqiladi. Uning jangchilari tahlikaga
tushib yigiashadi, ular Aleksandmi o id i deb o ‘ylaydilar. Manbalar
bergan m aium otlarga qaraganda Baqtriya va Sug‘diyona xalqlari
1 Сулаймонова Ф. Шарк ва Fарб. - Т., «Фан» нашриёти. 1992 йил, 89-бет.
2 O 'sha joyda. 89-90-бет.
II bob. 0 ‘zbekiston hududidagi eng qadimgi davlat tuzilmalari
51
skiflar bilan birga Spitamen, Datafam, Oksiart rahbarligida Aleksandr
lashkarlariga nafas olishga imkon bermasdan kurashganlar. Ayniqsa,
Samarqandni egallash oson kechmagan, buning uchun ikki yil
kerak bo‘lgan. Dastlab makedonlar bu shahami sulh yo‘li bilan
egallaganlar. So‘ng Aleksandr bu yerda kichik bir lashkar gumhini
qoldirib, o ‘zi Sirdaryo tomon yo‘1 olgan.
U 0 ‘rta Osiyoda birinchi bor Ustmshonada — Samarqand
bilan X o‘jand oralig‘ida togiiklam ing qattiq qarshiligiga duch
keladi. Tog‘liklar bilan bo'lgan jangda Aleksandr mislsiz darajada
shafqatsizlik qilgan. Arrian bergan m a’lumotlarga qaraganda u 30
ming mahalliy aholidan 22 mingini qirib tashlagan. Asirga tushishni
istamagan togiiklam ing ko‘plari o ‘zlarini qoyalardan tashlab halok
boiganlar. Bunday dahshatli voqealar Spitamenga saboq b o id i.
U endi Aleksandming haqiqiy basharasini ko‘radi va unga qarshi
muqaddas kurashga otlanadi. Aleksandr jang bilan to g iik lam i qirib,
Sirdaryo bo‘ylariga chiqib oladi. Bu yerda Aleksandmi do‘stlarcha
sovg‘a-salomlar bilan Tanais (Sirdaryo)ning narigi tomonidan
Do'stlaringiz bilan baham: |