Boblar va paragraflarning nomlanishi Betlar

3_Sayoz til orqa undoshlari tavsifi.

1) "k" fonemasi - sayoz til orqa, portlovchi, jarangsiz, shovkinli undosh. Bu fonema suz boshida (katta, kiyim), urtasida (aka, tikan) va oxirida (urdak, gudak) kela oladi. Kup buginli suzlarga egalik affiksi kushilganda, asosdagi "k" jarangli "g" ga utadi; kovak>kovagi (k>g), telpak> telpagim (k>g), yurak>yuraging (k>g) kabi. Bir buginli suzlarda va ayrim uzlashma suzlarda bunday uzgarish bulmaydi: yuk - yukim, yuking, yuki; ishtirok - ishtirokim, ishtiroking, ishtiroki; idrok- idroking, idroki kabi. Demak, kup buginli suzlarning ba’zi grammatik shakllarida jarangsiz "k" ning jaranglashgan ottenkasi katnashadi. "k" dan sung unli tovushlarning fakat old qator ottenkalari kullanadi kul (kql), kul (kUl), kitob (k’t p) kabi;

2) "g" fonemasi - sayoz til orqa, portlovchi, jarangli, shovkinli undosh. Bu fonema suz boshida (gul, guzal), urtasida (tegirmon, agar) va oxirida (barg, juvonmarg) kela oladi. Kadimgi turkiy tilda suz boshida kullanmagan. Suz oxirida kelishi kuprok uzlashma suzlarda uchraydi, bunday pozitsiyada u jarangsiz "k" tarzida talaffuz etiladi: barg>bark, pedagog>pedagok kabi; "g" dan sung unli fonemalarning fakat old qator ottenkasi katnashadi: guzal (gqz l), gul (gUl), gilam (g’lem) kabi;

3) "n" fonemasi - sayoz til orqa, jarangli, burun sonanti. Bu fonema suz boshida kullanmaydi, suz urtasida (kungil, singil) va oxirida (ong, ming) ishlatiladi. Bu fonema bilan yonma-yon kullangan unlilar doimo ingichka talaffuz etiladi: jang-jen, kungil-kqn’l kabi. Bu fonema kattik uzakli suzlar yoki suz shakllarida chukur til orqa ottenka bilan talaffuz etilishi xam mumkin; ging (gыng), xung-xung (xong-xong) kabi.