Bob. Hozirgi zamon o’qituvchisi kompetentligi masalasi – pedagogik muammo sifatida

3.2. Til kopmetensiyalarini rivojlantirishga yo’naltirilgan topshiriqlar 

Olib  borilayotgan  o’quv-tarbiyaviy  ishlarning  samarali  natijasiga 

erishmoq  uchun  o’quv  jarayonining  boshlanishidayoq  o’quvchi  qanday 

kompetensiyalarni  egallashi  lozimligini  aniq  belgilab  olish  kerak  bo’ladi. 

Odatda o’quvchining egallaydigan kompetensiyasi oddiydan  murakkabga qarab 

rivojlanib boradi. 

Kompetensiyaviy  ta’lim  konsepsiyasi  til  ta’limi  oldiga  yoshlarda 

lingvistik,  nutqiy,  mustaqil  va  ijodiy  fikrlash,  pragmalingvistik  singari 

---

 

 

 

69

kompetensiyalarni shakllantirish vazifasini qo’yadi. 

O’quvchining  nutqiy  kompetensiyasi  muayyan  til  imkoniyatlaridan 

amalda  foydalanish  malakasidir.  Nutqiy  kompetensiya  o’quvchilarning  fonetik, 

leksik,  morfologik,  sintaktik  sohalarga  oid  bilimlarni  o’zlashtirishi  va  ulardan 

nutqiy vaziyatga muvofiq o’rinli foydalanish ko’nikmasiga ega bo’lishiga qarab 

belgilanadi.  Til  kompetensiyasiga  psixologik  nuqtai  nazardan  ikki  asosiy 

tarkibiy  qismdan  tashkil  topgan  tizim  sifatida  qaraladi.  Ular  shaxsning  aloqa-

aralashuv  va  faoliyat  jarayonida  olgan  til  haqidagi  bilimlaridir.  Nutqiy  tajriba 

ona  tilini  amaliy  bilish,  oilada,  ko’cha-ko’yda,  jamoat  joylarida  boshqalardan 

eshitish orqali maydonga keladi. Til haqidagi bilim maxsus dastur asosida ta’lim 

muassasalarida  o’qitish  orqali  shakllantiriladi.  Imo-ishora,  mimika  singari 

paralingvistik  vositalar  ham  nutqiy  tajriba  asosida  o’zlashtiriladi.  So’zlovchi  til 

haqidagi bilim asosida nutqiy faoliyatga kirishsa-yu, lekin nutqiy tajriba asosida 

hosil  bo’ladigan bilimga  yetarli ega  bo’lmasa, uning  lingvistik  kompetensiyaga 

to’liq ega emasligi bilinib qoladi. 

Nutqiy  kompetensiya  –  notanish  matnni  ifodali  o’qiy  olish,  o’zgalar 

fikrini  va  matn  mazmunini  anglash  hamda  uni  og’zaki  bayon  qila  olish,  fikrni 

yozma ravishda izchil ifodalay olish darajasi hisoblanadi.

24

 

Nutqiy  kompetensiya  til  ta’limining  quyidagi  4  amali  bo’yicha:  tinglab 

tuShunish  bo’yicha  (eshitilgan  va  eshittirilgan  nutqni,  tinglangan  matndagi 

asosiy  axborotni,  dolzarb  mavzulardagi  radio  va  teledasturlarni  tushunish); 

gapirish  bo’yicha  (monologik,  dialogik  og’zaki  nutq  turlarida  o’z  shaxsiy 

qarashlari  va  fikrlarini  bildirish,  mavzu  doirasida  taqdimot  qila  olish 

ko’nikmalarini  rivojlantirish);  o’qish  bo’yicha:  mavzuga  oid  materiallarni, 

adabiy-badiiy  matnlarni,  ommabop  materiallarni  (gazeta,  hikoya,  shaxsiy  va 

elektron  xatlarni)  o’qish;  yozish  bo’yicha  (diktant,  bayon,  insho  yoza  olish, 

ijodiy matnlar tuza olish, rasmiy ish qog’ozlarini yuritishni bilish). 

Nutqiy  kompetensiyani  rivojlantirish  uchun  boshlang’ich  ta’limdanoq 

                                                        

24

 Namangan davlat universiteti o`zbek tili va adabiyoti kafedrasi,Filologiya va zamonaviy pedagogic 

texnologiyalar.: “Namangan”nashriyoti,.2016.–B.42 

---

 

 

 

70

o’quvchilarga  turli  mavzulardagi  matnlar  bilan  tanishtirish  kerak.  O’quvchilar 

uchun  notanish  bo’lgan  matn  3  marta  o’qib  eshittiriladi,  o’quvchilar  matn 

mazmunini  eslab  qolib,  u  haqda  ma’lumot  berishlari,  og’zaki  tarzda  aytib 

berishlari  lozim.  O’quvchi  og’zaki  tarzda  gapirishi  uchun  fonetika, 

leksikologiya,  morfologiya,  punktuatsiya  kabi  tilshunoslik  bo’limlarini  yaxshi 

bilishi,  nutq  so’zlaganda  xatolarga  yo’l  qo’ymasligi  lozim.  Buning  uchun 

o’qituvchilardan  tilshunoslik  bo’limlarining  har  birini  chuqur  o’rgatilishi  talab 

qilinadi. 

Nutqiy  kompetensiyani  rivojlantirishda  oliy  ta’lim  muassasalarida  nutq 

madaniyati  fanining  o’tilishi  o’quvchi  nutqini  rivojlanishi  uchun  eng  asosiy 

vazifani  o’taydi.

 

Ona  tili  va  adabiyot  darslarida  o’quvchilarning  og’zaki  va 

yozma  nutq  malakalarini  shakllantirish,  ta’lim  samaradorligini  oshirish, 

o’quvchilarning darsdagi faolligini oshirish uchun nutq faoliyatini shakllantirish 

eng asosiy omillardan biri hisoblanadi.