Bob. Asosiy – agent muammolari

Korporativ boshqaruv vositalari

Korporativ boshqaruv bir qator vositalar va mexanizmlarni o‘z ichiga oladi, ular asosiy vazifani bajaruvchi aksiyadorlar va agent sifatida ishlaydigan menejerlar o‘rtasida yoki investorlarning turli guruhlari o‘rtasida (katta va kichik aksiyadorlar yoki obligatsiya egalari va aksiyadorlarga nisbatan) umuman har xil manfaatdor guruhlar o‘rtasida paydo bo‘lishi mumkin bo‘lgan ziddiyatlarni yumshatadilar. Goergen (2012) tomonidan to‘liq tavsiflangan korporativ boshqa- ruvning asosiy vositalari ushbu bo‘limda keltirilgan.

Direktorlar kengashlari birinchi darajali yoki ikkinchi darjali bo‘lishi mumkin. Bir darajali kengash a’zoligiga ijro etuvchi va ijro etilmaydigan direktorlar kiradi. Ijrochi direktorlarga bosh ijrochi direktor (bosh direktor) va boshqaruv jamoasining boshqa katta a’zolari kiradi. Ijro etilmaydigan direktorlar barcha aksiyadorlar (ba’zida) boshqa investorlar yoki boshqa manfaatdor tomonlar kiradi. Boshqaruv raisi tarkibida ishlaydigan firmalarda - bosh direktor, bosh direktor ham kengash raisi hisoblanadi. Boshqa hollarda, boshqaruv raisi va bosh direktor alohida rol o‘ynaydi. Ham boshqaruv raisi, ham bosh direktor tizimi yetakchida afzalliklarini keltirib chiqarishi mumkin, bunda firma rahbariyati aniq bir shaxsga tegishli. Biroq, bu kengashning yuqori menejmentlarning erkinligi yo‘qligini keltirib chiqarishi mumkin. Ushbu ikkita rolni ajratish kengash tomonidan boshqaruv faoliyatini yanada qat’iyroq, mustaqil ravishda nazorat qilishga imkon berishi mumkin, ammo ajratish, shuningdek, rais va bosh direktor o‘rtasidagi keskin vaziyatga olib kelishi mumkin.
Buyuk Britaniyaning chakana savdo tarmog‘i, British Home Stores duch keladigan moliyaviy muammolarni o‘rgangan va ish, pensiya, biznes, innovatsiyalar va ko‘nikmalar bo‘yicha parlamentni tanlash qo‘mitalari (2016) quyidagilarni xulosa qildi:
Ko‘pgina firmalarning muhim aksiyalari banklar, sug‘urta kompa- niyalari va pensiya jamg‘armalari kabi institutsional investorlar qo‘lida. Institutsional investorlar tomonidan aksiyalarga egalik qilish menejment faoliyati samaradorligini nazorat qilish va o‘zboshimchalik bilan harakatlarni cheklashni umumlashtirish qiyin. Ba’zi tadqiqotlar institutsional sarmoyadorlarga nisbatan passiv, ehtimol ular o‘z aksiyalariga ega bo‘lgan firmalar faoliyatini kuzatishda ishtirok etish uchun tajriba, resurs yoki motivatsiya yetishmasligi haqida hisobot berishgan. Institutsional sarmoyadorlar, menejment tomonidan kam ishlashi sezilgan taqdirda, firma faoliyatiga aralashishga urinishdan ko‘ra, o‘z aksiyalarini sotishni afzal ko‘rishlari mumkin. Biroq, institutsional sarmoyadorlar ko‘proq amaliy yondashuvni qo‘llash holatlar mavjud. Aniq dalillar kam, chunki institutsional sarmoya- dorlarning har qanday aralashuvi, ehtimol, oshkoralikning tashqari, xususiy ravishda amalga oshiriladi.
Aksiyasiga egalik keng tarqalgan firmalar erkinlik muammosiga duch kelishi mumkin. Hech bir aksiyador kuzatuvga kuch sarflash uchun yetarlicha rag‘batlantira olmaydi, chunki foydaning aksariyati boshqa aksiyadorlarga beriladi, chunki ular erkinlashish orqali daromad olishadi. Aksincha, yirik yakka aksiyadorlarga ega bo‘lgan firmalar ustun korporativ boshqaruvdan foydalanishlari mumkin, chunki yirik aksiyadorlar o‘zlarining kuzatuv harakatlaridan ko‘proq foyda olishadi. Biroq, yirik aksiyadorlar professional menejerlar qo‘liga topshirilgan vazifalarga haddan tashqari aralashish uchun jalb qilinishi mumkinligi taklif qilingan. Mulkning konsentratsiyasi va samaradorlik o‘rtasidagi munosabatni o‘rganadigan empirik tadqiqotlar, har qanday izchil empirik andozalarni aniqlashda muvoffaqiyatlimasdir.
Aksiyadorlarga nisbatan yuqori dividendni muntazam ravishda to‘lash aksiyadorlar va menejerlar o‘rtasidagi manfaatlar to‘qnashuvini kamaytiradigan intizomiy vosita bo‘lib xizmat qiladi. Dividendlarni to‘lash orqali menejerlar firma ichidagi o‘zlarining ixtiyoriy xatti- harakatlarini moliyalashtirish uchun mavjud bo‘lgan bo‘sh resurslarni kamaytiradi. Yuqori dividend siyosati firmaning aksiyalar narxini qo‘llab-quvvatlashga va menejerlarning ish xavfsizligini amalga oshirishga yordam beradi yoki aksiyalar narxi bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin bo‘lgan ma’muriy tovon puli. Shunga ko‘ra, menejerlar dividendlarni to‘lash yoki o‘zlarining shaxsiy sharoitlarini yoki
imperiya qurish faoliyatini moliyalashtirish uchun bepul resurslardan foydalanish o‘rtasida kelishmovchilikka duch kelishlari mumkin. Yuqori dividend to‘lash obro‘si foyda vaqtincha kamaygan davrda ham dividendlar to‘lash oqimini ushlab turish uchun bosim yaratadi. Menejerlar dividendlarni to‘lashda yildan-yilga katta o‘zgarishlarga yo‘l qo‘ymasliklari mumkin, bu esa amaldagi potensial aksiyadorlarga salbiy zararlar yetkazishi mumkin.
Germaniyada qarzlarni moliyalashtirish uchun ulushni moliya- lashtirish muhimroq bo‘lgan Buyuk Britaniya va AQSHdagi firmalarga qaraganda umumiy moliyalashtirishning katta qismini tashkil etadi. Qarzdorligi kam sonli individual obligatsiyalar egalarining qo‘lida bo‘lgan firmalar yirik aksiyadorlarga ega bo‘lgan imtiyozlardan foydalanishlari mumkin. Obligatsiya egalarining tarqalishidan qat’iy nazar, qarzning ulushli moliyalashtirishga nisbati yuqori bo‘lishi, qarz uchun foizlarni to‘lash bo‘yicha qonuniy majburiyat tufayli boshqaruv qaroriga cheklovlarni keltirib chiqaradi.
Naqd bonuslar odatda menejer rolini aks ettiradigan firmaning ba’zi jihatlariga bog‘liq. Naqd bonuslar odatda ixtiyoriy bo‘lib, ular bilan kelishib olinmaydi. Ba’zi firmalar o‘zlarining rahbarlarini kompen- satsiya paketining bir qismi sifatida aksiyalarni ajratish bilan mukofotlashadi. Ko‘pincha bosh direktorga aksiyalarni sotishga ruxsat berishdan oldin minimal vaqt bo‘lishi kerak: odatda besh yilgacha bo‘lgan cheklovlar qo‘llaniladi.
Rahbarlarning aksiyalarini aksiyadorlar va menejment manfaatlarini tabiiy ravishda muvofiqlashtirish orqali yaxshi boshqaruvni rivojlan- tirishning istiqbolli vositasi sifatida ko‘rish mumkin. Shunga qaramay, shaxsiy moliya bir firma faoliyatiga haddan tashqari bog‘liq bo‘lib qoladigan menejerlar xavotir tufayli aksiyadorlar qiymatini oshirishi kutilayotgan xavfli loyihalardan qochib, haddan tashqari xavfni chetlab o‘tishlari mumkin, yo‘qotish xavfi tufayli. Qimmatli ulushga ega bo‘lgan menejer boshqa aksiyadorlar yoki nodavlat direktorlarning o‘z harakatlarini nazorat qilish yoki qoniqarsiz natijalar bo‘lgan taqdirda sanktsiyalarni qo‘llash urinishlarini to‘sib qo‘yishi mumkin.
Savdo hajmi yuqori bo‘lgan likvidli fond bozorida, faoliyati past bo‘lgan firmaning aksiyalari narxi pasayishga moyildir, bu esa firmani yangi mulkdor yoki firma aktivlariga sarmoya kiritishni kutayotgan mulkdorlar guruhi tomonidan dushmanlik bilan tortib olinishi mumkin.
Yuqori daromadlarda, samarali foydalanish, shuning uchun sotib olishni ushbu aktivlarni arzon sotib olish vositasi deb biling. Yangi egalar firmaning mavjud menejerlarini o‘zlarining tayinlovchilariga almash- tirishlari kutilmoqda.
Amaldagi menejerlar uchun ish joyidagi xavfsizlikka tahdid intizom vositasi bo‘lib, ularning tavakkal qilishga tayyorligini cheklaydi va aksiyalar narxining pasayishiga olib keladigan o‘zboshimchalik bilan xatti-harakatlarga yo‘l qo‘yadi. Biroq, dushmanni egallab olish tahdidi menejer xatolarini tuzatish uchun juda qimmat vositadir. Ushbu tahdid faqat firma aksiyalari uchun likvidli bozor mavjud bo‘lgan taqdirda mumkin bo‘ladi; aks holda, menejmentning yomon ishlashi aksiyalar narxlarining pasayishida aks etmaydi. Shu sababli, korporativ boshqaruv bozori aksariyat mamlakatlarga qaraganda AQSH va Buyuk Britaniyada katta va yuqori likvidli fond bozorlari bilan korporativ boshqaruvning yanada samarali vositasi sifatida qaraladi.

3.