Bob. Asosiy – agent muammolari

2. BOB. ASOSIY – AGENT MUAMMOLARI

1. 
   Agentlik muammolari va korporativ boshqaruvga bo‘lgan talab
   

Korporativ boshqaruv deganda, korxonaning rahbarlar tomonidan boshqaradigan va nazorat qiadigan tizimlari tushuniladi. Aniqrog‘i, korporativ boshqaruv firmaning o‘z manfaatdor tomonlarining maqsadlariga muvofiq ishlashini ta’minlaydigan tuzilmalarni va manfaatdorlarning turli guruhlari o‘rtasidagi manfaatlar to‘qnashuvini hal qilish mexanizmlarini tavsiflaydi.

Agentlik nazariyasi, mulkdorlar yoki aksiyadorlarning harakatlari natijasida, ular o‘rtasida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan nizolarni hal qilish va uni agent sifatida boshqarish, korporativ boshqaruvning asosiy vazifalari qatorida turadi. Xususiy korxonaning qonuniy maqsadi bo‘lgan aksiyadorlar aksiyasini maksimal darajaga ko‘tarish yoki firma manfaatdor tomonlari bo‘lgan xodimlar, mijozlar, taminlovchilar, chakana sotuvchilar, soliq to‘lovchilar va umuman olganda jamiyatga nisbatan kengroq javobgarlikni o‘z zimmasiga olishi, asosiy muommolardandir.
Ushbu bobning dastlabki to‘rt qismida korporativ boshqaruvning bir qator jihatlari ko‘rib chiqilgan. Asosiy investorlar o‘rtasidagi manfaatlar to‘qnashuvi natijasida yuzaga keladigan bir nechta agentlik muammolari, ziddiyatlarni yumshatish uchun boshqaruv mexanizm- lariga yoritilgan, direktorlar kengashi, aksiyadorlar va obligatsiyalar egalari, bosh ijrochi direktori va boshqa yuqori menejmentning rollari va majburiyatlari ko‘rsatilgan, holda korporativ boshqaruvning asosiy vositalari batafsil bayon etilgan. Firmani boshqarishdagi diskretsion xatti- harakatlardagi cheklovlar ijro etuvchi bo‘lmagan direktorlar, tur xil turdagi (institutsional, katta va kichik) aksiyadorlar tomonidan belgilanishi, dividend siyosati, korporativ nazorat bozori va mahsulotlar bozori raqobati o‘rganiladi.
Xulq-atvorni shakllantirishda ijro kompensatsiyasining roli ham ko‘rib chiqiladi. Iqtisodiy Hamkorlik va Rivojlanish Tashkiloti (OECD- Organisation for Economic Co-operation and Development) tomonidan ishlab chiqilgan samarali korporativ boshqaruv bo‘yicha xalqaro amaliyot andozalarini va Buyuk Britaniyaning hozirgi kunda Moliyaviy
Hisobot Kengashining (FRC-Financial Reporting Council) korporativ boshqaruv kodeksi evolyutsiyasi yoritilgan. Korporativ boshqaruvni amalga oshirishning qisqacha tarixiy sharhi va korporativ boshqaruv va moliyaviy ko‘rsatkichlar o‘rtasidagi bog‘liqlik bo‘yicha akademik tadqiqotlarning sharhi keltirilgan.
Korxonaning korporativ boshqaruvi tizimining qisqa ta’rifiga ko‘ra shunday vositalar yoki mexanizmlar borki, moliyaviy ta’minlab beruvchilari uchun, ularning investitsiyalari uchun xavfsiz yoki ular maksimal foyda keltirishi mumkin. Ushbu ta’rif shuni anglatadiki, firmaning maqsadi aksiyadorlar qiymatini maksimal darajaga ko‘tarishdir. To‘liq tarifidan esa firmani yordamchi manfaatdorlarining bir nechta maqsadlariga muvofiq ravishda boshqarishini ta’minlaydigan mexanizmlarni nazarda tutadi. Yordamchi manfaatdorlar tomonlarga xodimlar, mijozlar, ta’minlab beruvchilar, chakana sotuvchilar va boshqalarni o‘z ichiga olishi mumkin. Umumiy ta’rif beradigan bo‘lsak, korxonaning korparativ boshqaruvi tizimi o‘ziga xos huquqiy majburiyatlarni, shuningdek, butun jamiyat oldidagi umumiy javobgarlikni qamrab olishi mumkin.
AQSH va Buyuk Britaniya korxonalarida, foyda yoki aksiya- dorlarning ulushini maksimallashtirish bu korxonaning funksional maqsadi sifatida ta’riflanishi kerak deb qaraladi. Shu jumladan, ayrim YYevropa davlatlarida, Germaniyada boshqa aksiyador tomonlarning maqsadlarini qonuniy kuzatish imkoniyati bordir. Biroq, so‘nggi yillarda, YYevropa qit’asida aksiyadorlarga qaratilgan Anglo-sakson modeli qiziqish bor edi. Korxona qonuniyatlariga muvofiqligi bu majburiyatdir. Biroq tashkilotlar masalan: OECD tashkiloti tomonidan rivojlantirilgan ishlab chiqilgan korxonaning korporativ boshqaruv tizimi andozalarini qo‘llash ixtiyoriydir. Korxona qonuniyatlariga muvofiqligidan tashqari, asosiy sabablar bo‘lgan boshqaruv muommolariga e’tibor qaratish orqali, investorlarning ishonchi kuchaytiriladi.
Boshqaruv iqtisodiyoti, deb kerakli kelishuvlar va foydali buyruqlar bilan ta’minlashda manfaatdor tomonlarning jalb etilishiga aytiladi. (Williamson, 2005, p. 1)

6.1- rasm. “Ichki” va “Tashqi” boshqaruv⁶.

6.1-rasmda korxonaning “ichki” boshqaruvi tavsiflangan bo‘lib, korxona rahbariyati o‘z aksiyadorlari nomidan ish yuritib, investitsiya uchun mablag‘larni qanday jalb qilishi yoritilgan. Ushbu holatda menejerlarning umumiy nazoratini va ularga ish taqsimlash va ish haqini belgilashni direktorlar kengashi amalga oshiriladi. Buyuk Britaniyada ilk amaliyotda bo‘lgan Cadbury Report (1992), korporativ boshqaruv andozasi direktorlar kengashini to‘g‘ri boshqaruvini kafolatlaydigan andozalardandir. 6.1-rasm kengroq istiqbolni hisobga olgan holda, korxonaning asosiy “ichki” boshqaruvini “tashqi” boshqaruv orqali o‘rab olingan bo‘lib, Nexus shartnomalriga asoslanib ta’riflagan. (5.4-bo‘limga qarang). Ushbu sohadagi eng muhim element bu, aksiyadorlarning saylaydigan direktorlar kengashidir.

Aksiyadorlar tarkibiga shartnomaviy munosabatlarga ega bo‘lgan xodimlar, ta’minlab beruvchilar, mijozlar va kreditorlar kiradi. Ushbu Nexus shartnomalar bozorlar, qonunlar, tartibga solish va korxona joylashgan jamiyatning madaniyatilarini qamrab oladigan keng muhitda joylashgan bo‘ladi.



⁶ Manba: Gillan, L. (2006) Recent developments in corporate governance.
Qanday bo‘lmasin, barcha oldingi majburiyatlar va qarzlarni to‘la- gandan so‘ng, mablag‘ni ta’minlab bergan aksiyadorlarga va boshqa- larga, qolgan qoldiq aktivlarni saqlab qoluvchi kelishuvni tasavvur qilish mumkin. Biroq, kutilmagan hodisalar yuz berganda aksiyadorlar uchun mablag‘larni boshqarishda qaror qabul qilishi uchun eng yaxshi emas. Shuning uchun ular menejerlarni aynan shu ishni bajarish uchun yollashadi. Shuningdek, menejerlarga, odatda, residual kelishuvlargani katta qismini boshqarish huquqi beriladi va shuning uchun ham ularga katta erkinlik beriladi. Korporativ boshqaruv tizimi shu holatda o‘zboshimchalik xatti-harakatga cheklovlar qo‘yishga urinadi.
Firma ichidagi boshqa muammolari masalan: yirik va kichik aksiyadorlar yoki obligatsiyalar egalari (qarzdorlar) yoki kapital egalari o‘rtasidagi manfaatlar to‘qnashuvidan kelib chiqishi mumkin. Katta va kichik aksiyadorlar o‘rtasida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan manfaatlar to‘qnashuvi birinchidan o‘z aksiyalarining qiymatini foydalanishda kelib chiqishi mumkin. Masalan, Aksiyador kompaniya A dan kichik ulushi va kompaniya B dan 100%lik ulushi bilan kompaniya A dan kompaniya B ga aktivlarni o‘tkazishga yoki kompaniya A ning xizmatlarini kompaniya B tomonidan ta’minlanishiga istak hosil bo‘lishiga duch keladi.
Bankrotlik holatida, qarzni, obligatsiya egalari firmaning aktivlarini saqlab qolgan holda, qoplash talabiga egadir. Noaniqlik sharoitida, obligatsiyalar egalariga beriladigan maksimal to‘lovi bu qarzning to‘liq qiymatini qaytarishidir, obligatsiyalar egalari uchun salbiy xavf esa qarzni yo‘qotishdir. Solishtiradigan bo‘lsak, aksiyadorlarga beriladigan maksimal to‘lovi cheksizdir, biroq yo‘qotish xavfi esa bu kapitalni qiymatini yo‘qotishdir. Kapitalning joriy qiymati bu firma aktivlari qiymati va uning qarzlari qiymati o‘rtasidagi farqdir. Agar kapitalning joriy qiymati kichik bo‘lsa, aksiyadorlar uchun yuqori xavfli loyihalarning investitsiyalarni sanksiyalash uchun tavakkalchilik o‘zgarishini rag‘batlantiruvchi omil mavjud, chunki foyda tomoni chegaralangan biroq, aksiyadorlarning yo‘qotish xavfi kam bo‘ladi. Aksincha, obligatsiyalar egalari past riskli investitsiyalarni afzal ko‘rishadi, chunki yuqori darajadagi foyda bilan xavf darajasidan qat’iy nazar bir xil bo‘ladi, biroq obligatsiya egalari uchun yo‘qotish xavfi (qarz qiymatini yo‘qotish) katta. Jensen va Mekling (1976) ta’kidlaganidek, qisman kapital va qisman qarz hisobidan
moliyalashtiriladigan firmada kapital firma egalik huquqiga ega bo‘lgan opsion xususiyatlariga o‘xshash xususiyatlarga ega. Chaqiruv opsiyasi har qanday aktiv bo‘yicha mulkchiga huquqni beradi, lekin majburiyatni emas, balki kelgusi belgilangan sanada oldindan belgilangan narxda sotib olishga imkon beradi.

2.