|
Чор Россиясининг Туркистонни босиб олиши ва унинг оқибатлари.
Turkiy xalqlar yashovchi bepoyon hududlarni bosib olish Rossiya podshohlarining
azaliy orzusi edi. Bu boradagi amaliy harakat Ivan Grozniy zamonidan boshlangan edi. U
Qozon (1552), Ashtarxon (1556), Sibir (1581-1590) xonliklarini bosib oladi va endi
Turkiston to’g’risida ma’lumotlar to’plashga kirishadi. Shu maqsadda 1558-1559 yillarda
Antoni Jenkinson boshliq elchilarni Buxoroga yuborib josuslik ma’lumotlari to’plagani
ma’lum. Rusiya hukumati XVII asr davomida 9 marta elchi yuborib, Buxoro va Xiva
xonliklarining iqtisodiy va harbiy ahvolini o’rganadi.
«Sharqni egalla» siyosati. Rossiya podshohi Pyotr I zamonida «Sharqni egalla»
siyosati yuritildi. Bu siyosatning tarkibiy qismlaridan biri Turkistonni egallash edi.
Turkistonni bosib olish rejasi tuzildi. Xiva, Buxoro, Qo’qon xonliklarining g’arbiy,
shimoliy, sharqiy chegaralarida harbiy istehkomlar qurish, xonliklarni Rossiya tobeligiga
olish maqsadida katta harbiy ekspeditsiyalar uyushtirildi. 1715 yilda sharqiy chegaralarda
Buxgolts rahbarligida, 1716-1717 yillarda Xiva xonligida Bekovich-Cherkasskiy
rahbarligida harbiy ekspeditsiyalar tajovuzkorona harakat qildilar. 1721-1724 yillarda
Florio Beneveni boshliq elchilar Buxoroda josuslik faoliyatini yuritdi. XVIII asr
davomida Rus davlati qozoq va qirg’izlarning Kichik Juz, O’rta Juz, Katta Juz
hududlarini o’ziga bo’ysundirib, ularning hududida o’zbek xonliklariga bostirib borishda
foydalanish maqsadida 46 ta katta va 96 ta kichikroq harbiy qal’a va istehkomlar
qurdiradi, ularga qo’shinlarini joylashtiradi.
Angliya-Rossiya raqobati. XIX asrda yirik mustamlakachi davlatlar tomonidan
Afrika, Osiyo, Amerika va Okeaniya mamlakatlarini bo’lib olish uchun kurash yanada
kuchayadi.
XIX asr o’rtalarida ikki yirik mustamlakachi imperiya - Buyuk Britaniya va
Rossiya davlatlari manfaatlari Turkistonda to’qnashdi. Ikkala davlat bir-biridan yashirin
ravishda O’rta Osiyoga kirish, xonliklardagi hukmron sulolalar bilan til topish yo’llarini
qidirardi, shu maqsadda harbiy missiyalar yuborar edi. Angliya Hindiston tomondan,
Rossiya qozoq cho’llari va Sibir tomondan harakat qilardi, o’zbek xonliklarini o’z ta’sir
doirasiga olish, o’z manfaatlari yo’lida xonliklarning boyliklari, tabiiy resurslaridan
foydalanish, o’z mustamlakasiga aylantirishga intilardi. Shu boisdan ingliz-rus raqobati
kundan-kunga kuchayib bordi.
Hindiston va Afg’oniston orqali o’zbek xonliklari bilan savdo-sotiq, diplomatik
aloqalar olib borayotgan Buyuk Britaniya Rossiyaning Turkistonga kirib kelayotganidan
xavfsiramoqda edi. Rossiyaning Turkistonni bosib olish rejalaridan xabardor bo’lgan
Angliya hukumati Rossiya rejalarini barbod qilish choralarini ko’rdi. Ost-Indiya
kompaniyasi tomonidan josuslik ma’lumotlari to’plash maqsadida yuborilgan
E.K.Meyendorf 1824 yildayoq Buxoroda bo’lgan, ammo maqsadiga erishaolmay shu
erda halok bo’lgan edi. 1831 -1833 yillarda mazkur kompaniya leytenanti Aleksandr
Berns Hindistondan Afg’onistonga, undan Buxoroga go’yo sayyoh sifatida keladi. U
yig’ilgan dalillar va shaxsiy kuzatuvlar asosida uch jildlik «Buxoroga sayohat» nomli
kitob yozib, unda, jumladan: «O’zbeklar... mening kim ekanimni bilmaganlaridan barcha
narsalar xususida, hukmdorlari siyosatidan tortib bozordagi ahvol haqida ham tortinmay
so’zlashdilar», -deb yozadi.
Angliya hukumati Buxoro, Xiva va Qo’qon xonliklarini Rossiyaga qarshi ittifoqqa
uyushtirishga harakat qildi. 1841-1842 yillarda Angliya hukumati mayor Konollini
Xivaga, polkovnik Stoddartni Buxoroga maxsus missiya bilan yubordi. Ular Xiva xoni va
Buxoro amiri huzurida bo’lib, Rossiya tajovuzidan saqlanish uchun uchchala Xonlik birbirlariga yordamlashishini, kuchlarni birlashtirishni, ittifoq tuzishni taklif qilib, rus
qo’shinlariga qarshi kurashish uchun qo’shin bilan yordam berishga va’da qiladilar. Biroq
ularning rasmiy hujjatlari bo’lmagani sababli amir Nasrullo ularni zindonga tashlatadi.
Bularni qutqarish uchun Angliya tomonidan Turkiya homiyligida mayor Volf Buxoroga
yuboriladi, ammo uning 1843-1845 yillarda Buxorodagi urinishidan ham natija chiqmadi,
zindondagilar qatl etiladi, Volfning o’zi zo’rg’a qochib qutiladi. Shuningdek, 1843 yilda
Xivaga kelgan kapitan Ebbot ham Angliya manfaatlari yo’lida ishlagani ma’lum.
Ingilizlarning O’rta Osiyoda jiddiyroq siyosat yuritishiga Afg’oniston xalaqit
berardi. Shu boisdan inglizlar maxsus «afg’on siyosati»ni ishlab chiqib, Afg’oniston
amirini bo’ysundirish, Hirot va Qandahorni inglizlar mulkiga aylantirish, ularda harbiy
kuchlarni joylashtirishni rejalashtiradi. Shu maqsadda Angliya 1838-1842 va 1878-1880
yillarda Afg’onistonga ikki marta bosqinchilik urushlari uyushtirdi. Biroq Afg’onistonni
bo’ysundira olmadi.
Ost-Hindiston kompaniyasi O’rta Osiyo bozorlariga kirish va egallab olish,
bozorlarda ingliz tovarlarining Rossiya tovarlarini siqib chiqarishini ta’minlashga zo’r
berdi. Bu borada ular hind va fors savdogarlaridan keng foydalandi.
Buyuk Britaniyaning O’rta Osiyoga kirish va uni egallashga intilishi chor
Rossiyasini tashvishga soldi. U xonliklarga bevosita chegaradosh bo’lganidan foydalanib,
harbiy harakatlarni boshlab yubordi.
Xonliklarning shimoliy-g’arbiy hududida Orenburg general-gubernatori
V.A.Perovskiy katta qo’shin bilan hujumga shaylanib turardi. U 1834 yilda Kaspiy
dengizi qirg’og’idagi Mang’ishloqda harbiy istehkom qurib, unga NovoAleksandrovskaya deb nom berdi. 1845 yilda Orenburg va Yoyiq, 1847 yilda Sirdaryoning Orol dengiziga qo’yilish joyida Raim (Oral) harbiy istehkomlari qurildi.
Perovskiy qo’shinlari 1853 yilda Qo’qon xonligining strategik ahamiyatga molik bo’lgan
Oqmasjid qal’asini bosib oladi va u erda mustahkam o’rnashadi.
Xonliklarning shimoliy-sharqiy tomonida esa G’arbiy Sibir general-gubernatori
G.Gosford hujumga tayyorlanish uchun 1847 yilda Ettisuvdagi Ulutov yaqinida ikkita
harbiy istehkom, 1848 yilda Qorabuloq qal’asini, 1854 yilda Olmati ovuli yonida Verniy
istehkomini qurib, harbiy kuchlarni joylashtiradi. 1860 yilda Qo’qon xonligi hududiga
qarashli harbiy istehkomlarga hujum qilib, To’qmoq, Pishpak va boshqa qal’alarni birinketin bosib ola boshladi.
Perovskiy va Gosfordlarning harbiy harakatlari amalda Rossiyaning O’rta Osiyoga
e’lon qilinmagan bosqinchilik yurishining boshlanishi edi.
Turkistonni bosib olish masalasi podshoh Aleksand II tomonidan 1859 va 1861
yillarda o’tkazilgan saroy kengashida muhokama qilinadi va birinchi navbatda Qo’qon
xonligini bir yoqlik qilish, unga qarshi harbiy harakatlarni boshlashga qaror qilinadi. O’rta
Osiyo xususidagi raqobatda Rossiya ustunlik qildi. Angliya Rossiyaning harbiy kuch
bilan O’rta Osiyoni egallashga qaratilgan harakatlarini to’xtatib qololmadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
